ڕۆبەرت لۆرەنس، پڕۆفیسۆری بازرگانی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتییە لە سكووڵی جۆن كێنێدی بۆ حكومەت لە زانكۆی هارڤارد و بەڕێوەبەری گرووپی بازرگانییە لە هەمان سكووڵ، هەروەها توێژەری باڵایە لە ئامۆژگای پیتەرسۆن بۆ ئابووریی نێودەوڵەتی، پێشتریش لە بیرۆی نیشتمانی بۆ توێژینەوەی ئابووری توێژەر بووە، لە ساڵی 1999 بۆ 2001 ئەندامی ئەنجومەنی ڕاوێژكارانی ئابووریی سەرۆك بیل كلینتۆن بووە، پتر لە 100 توێژینەوە و وتاری لەبارەی ئابووریی نێودەوڵەتییەوە نووسیوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە ئاكامە نەرێنییەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لەسەر دروستكردنی ناهاوسەنگی و ناسەقامگیریی ئابووری و چۆن ئەم شەڕە قەیران و تەنگژە ئابوورییەكانی قووڵ كردووتەوە، هەروەها بەیەكداچوونی پرسە بازرگانییەكان و ناكۆكییە جیۆپۆلەتیكییەكان و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

 

 

* ئەوە ئاشكرایە كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا پەرەسەندن و پێشهاتێكی دراماتیكی بوو، ئاكام و دەرهاویشتەكانی ئەم شەڕەش لە تێكڕای جیهاندا هەستی پێ دەكرێت، یان ڕەنگی داوەتەوە، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە تا چ ڕاددەیەك ئەم شەڕە ناهاوسەنگی و ناسەقامگیری ئابووری دروست كردووە، یان بووەتە هۆی قووڵكردنەوەی ئەو قەیران و تەنگژە ئابوورییانە كە لە ئارادا بوون؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ئەم شەڕەی هەڵگیرساوە لەنێوان دوو دەوڵەتدایە كە دەوڵەتی بەرهەمهێنەر و هەناردەكارن، چونكە نابێت ئێمە ئەوە لەبەرچاو نەگرین كە ڕووسیا نەك هەر تەنیا دەوڵەتێكی كاریگەرە لە بازاڕی نەوت و غازی سرووشتیدا لەسەر ئاستی جیهان، بەڵكو لە هەمان كاتدا وڵاتێكی گەورەی بەرهەمهێنەر و هەناردەكاری گەنمە، ئۆكرانیاش بە سەبەتی خۆراك دادەنرێت لە پەیوەندی بە بەرهەمهێنانی دانەوێڵەوە و هەناردەكردنی. كەواتە ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە لەم مەسەلەیە بڕوانین و گرنگیی ئەم دەوڵەتانە لە ڕووی بەرهەمهێنان و هەناردەكردنەوە تاوتوێ بكەین، ئەوا دەتوانین بڵێین كە بەرپابوونی ئەم شەڕەی نێوانیان بووەتە هۆی پچڕاندنی زنجیرەی دەستەبەركردن و هاوكێشەی هەناردەكردن و هاوردەكردنی ئەو بەرهەمانە لەسەر ئاستی جیهان، كە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكەشی كورتهێنان و كەمبوونەوەی ئەم بەرهەمانەیە لە زۆرێك لە وڵاتانی جیهاندا و سەرهەڵدانی قەیران و گرانبوونی نرخیانە.

* ئاشكرایە كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا تەنیا شەڕێكی سەربازی نییە و تەنیا لە گۆڕەپانی شەڕدا بەڕێوە ناچێت، بەڵكو چەندین ڕەهەندی دیكەی هەیە، ئەوەتا وزە كراوە بە چەكێك و لە هەمان كاتدا وڵاتانی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چەندین سزای جۆراوجۆری ئابووری و داراییان بەسەر ڕووسیادا سەپاندووە، ئێوە چۆن لە كاریگەریی ئەم سزایانە دەڕوانن؟

-  لە ڕاستیدا گرتنەبەری ئەو هەموو سزایانە كاریگەرییەكی گەورە و بەرچاویان هەبووە، واتە دەرەنجامی هەموو ئەمانە ئەوەیە كە نادڵنیاییەك باڵی بە سەر بازاڕە جیهانییەكاندا كێشاوە و لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە ئەم سزا سەپێندراوانە بە سەر ڕووسیادا – بەتایبەتی سزاكانی سەر كەرتی نەوت و غازی سرووشتیی ڕووسیا- تا ڕاددەیەك دەرئەنجامی نەخوازراو و پێچەوانەیان لێ كەوتووەتەوە. ڕەنگە ڕێكارەكانی دیكە لە دژی ڕووسیا كارا بووبن و كاریگەرییان هەبووبێت، بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە سزای سەر كەرتی وزەی ڕووسیاوە، ئەوا كاریگەریی بەرچاویان نەبووە و، بگرە بوونەتە هۆی خراپتركردنی ژیانی خەڵكانێكی زۆر لە جیهاندا. هەروەها دەبێت لەم ڕووەوە ئەو سزا ئابووری و داراییانەش لەبەرچاو بگرین كە وڵاتانی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە دژی ڕووسیا گرتوویانەتەبەر و سەپاندوویانە. كە ئەگەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە لێرەدا بە دیاریكراوی بدەینەوە، ئەوا هەموو ئەوانەی ئاماژەمان پێ كرد، ناسەقامگیرییان لە بازاڕەكانی جیهاندا دروست كردووە و شڵەژان و بارێكی نائارام و نادڵنیاییان خوڵقاندووە، چونكە ئێوە بڕوانن، ئەوەتا ڕووسیا لە ئەنجامی سزاكانەوە، یان سەپاندنی سزاكانەوە بەسەریدا، بڕێكی كەمتری نەوت دەفرۆشێت، بەڵام دەبینیت كە نرخی نەوت بەرزتر بووەتەوە و زیاتر هەڵكشاوە، لە ئەنجامدا ئەم سزایانە نەبوونەتە هۆی كەمبوونەوەی داهاتی ڕووسیا.

* كەواتە دەتوانین بڵێین لە ئێستادا و لەسەر ئاستی جیهان، شەڕ و ناكۆكییە بازرگانییەكان بوونەتە تەوژم و لە دەرئەنجامدا قەیران و تەنگژە ئابوورییەكانیان ئاڵۆزتر و قووڵتر كردووەتەوە و، هەر لە پەیوەندی بەم پرسەوە ئایا شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بووەتە هۆی ناهەمواری و نەهامەتییە ئابوورییەكان لەسەر ئاستی جیهانی و ئایا ئەم كاریگەرییە پتر لە چیدا بەرجەستە بووە؟

- بە دڵنیاییەوە بارێكی ناهەموار و نالەباری ئابووری لە زۆرێك لە وڵاتانی جیهاندا دروست كردووە، ئەمە لە كاتێكدا پێش هەڵگیرسانی شەڕەكە باری ئابووری لەسەر ئاستی جیهان ڕووبەڕووی كێشە و تەنگژە ببوو، واتە بەر لە بەرپابوونی ئەم شەڕەش، جیهان لە بارێكی لاواز و لەرزۆكدا بوو، لە پەیوەندی بە باری ئابوورییەوە، بەتایبەتی بە هۆی دەرئەنجامەكانی پەتای كۆڤید 19 و شەڕە بازرگانییەكان، بەتایبەتی لەنێوان هەردوو وڵاتی چین و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، كە پێشتر جیهان دەستەو یەخە بوو لەگەڵ چەندین كێشە و تەنگژەی ئابووریدا. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا كاریگەرییەكانی ئەم شەڕە لەسەر سەرجەم وڵاتانی جیهان وەك یەك نەبووە، ڕەنگە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت لە بارێكی لەبارتردان، بە حوكمی ئەوەی داهات و دەرامەتێكی زیاتر بەدەست دەهێنن لە ئەنجامی ئەو دۆخەی خوڵقاوە، هەروەها وڵاتانی بەرهەمهێنەری گەنمیش، بەڵام بارەكە خراپ شكاوەتەوە و كاریگەریی نەرێنی هەبووە لەسەر وڵاتە هاوردەكارەكان، بۆ نموونە ئەوەتا وڵاتێكی وەك میسر لە تەنگژەیەكی قووڵدایە، لە ئەنجامی ئەم قەیران و بارە ناهەموارەوە.

* لە میانەی وەڵامەكانتاندا ئاماژەتان بە پەیوەندیی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتی چین كرد.، ئایا ئێوە چۆن لە پەیوەندیی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە، یان هێزە جیهانییە دەڕوانن؟ ئایا پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانیان بەرەو لێكترازان و لێكدابڕان دەڕوات؟

- ئەگەر وەڵامێكی كورتی ئەم پرسیارە بدەینەوە، ئەوا بەڵێ، من پێم وایە. چونكە دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە ئەو شەڕەی پێشتر ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ ڕایگەیاند لە دژی چین لە بواری بازرگانی و زیاتركردنی ڕسوماتی بازرگانی و سەپاندنی، بەرەو خراپتر و ئاڵۆزتر ڕۆیشتووە، یان بەرەو هەڵكشان و بەربڵاویی زیاتر چووە. واتە دەكرێت لەم ڕووەوە بڵێین كە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن نەك هەر سیاسەتەكەی سەروەختی ئیدارەی ترەمپ-ی پێچەوانەوە نەكردووەتەوە و نەك هەر هەڵینەوەشاندووەتەوە، بەڵكو پتر درێژەی پێ داوە و لە مەودایەكی بەربڵاوتردا جێبەجێ و پیادەی دەكات. ئێستا نەك هەر فرۆشتنی -نیمچە گەیەنەری- لە چین قەدەغە كردووە، بەڵكو ڕێگە نادات وڵاتانی دیكەش ئەم فرۆشتنە لەگەڵ چیندا ئەنجام بدەن. مەبەستم ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەردەمی ئیدارەی بایدندا سزای سەختتری سەپاندووە بە سەر چیندا. ئەوەی جێی سەرنجە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی ئەمریكا پەیوەندییەكی بازرگانیی زۆر و بەربڵاوی هەیە لەگەڵ زۆرێك لە وڵاتانی جیهاندا، بەڵام ئاست و ئەندازەی بازرگانیی ئەمریكا لەگەڵ چیندا بەرەو داكشان چووە.

* ئایا ئێوە هاوڕان لەگەڵ ئەو لێكدانەوە و شرۆڤەیەی كە دەڵێت پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و چین تەنیا كێشە و ناكۆكیی بازرگانی نییە، بەڵكو ڕكابەریی جیپۆپۆلەتیكی هەیە لە نێوان ئەم دوو هێزە جیهانییەدا، ئایا ئەم ڕكابەرییە بە چ ئاقار و ئاڕاستەیەكدا دەڕوات و چ كاریگەرییەكی هەیە لەسەر تێكڕای جیهان، بەتایبەتی كە ئێوە ئاماژەتان بەو ڕاستییە كرد كە ئێستا جیهان لە بارێكی بەیەكداچوون و پشت بە یەك بەستندایە؟

- ئەمە ڕاستە، نابێت ئێمە لەم ڕووەوە ئەو پرسە نادیدە بگرین، هەروەك لە پرسیارەكەی ئێوەشدا ئاماژەی پێ كراوە، كە ئەم پەیوەندییانەی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتی چین ڕەهەند و لایەنی جیۆپۆلەتیكی هەیە، كەواتە پرسەكە، یان پەیوەندییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە تەنیا لە پرسی بازرگانیدا كورت نابێتەوە و لایەنی جیۆپۆلەتیكیش لەخۆدەگرێت. دواتر من پێم وانییە لێكدابڕان و لێكدووركەوتنەوەی یەكجاریی ئابووری كارێكی كردەنی بێت، چونكە جیهان بە چەشنێكی گەورە ئاوێتە بووە لە ڕووی ئابوورییەوە. هەروەها هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە چین زۆر باڵادەست و پێشكەوتووە لە بواری تەكنەلۆژیای پاك، یان وزەی پاكدا، لە بواری پاتری ئایۆنای لیسیۆم، ئۆتۆمبێلی كارەبایی. لەم ڕوانگەیەوە من پێم وایە ئایندەی وزە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە نابێت، بەڵكو لە وڵاتی چینەوە سەرچاوە دەگرێت. لەسەر بنەمای هەموو ئەوانەی ئاماژەم پێ كردن، ئەوا من باوەڕم وا نییە كە بیرۆكەیەكی باش بێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بچێتە نێو شەڕێكی بازرگانییەوە لەگەڵ وڵاتی چیندا، چونكە پێم وا نییە سەرجەم چەكەكان لە دەستی ئەمریكادا بن.