دكتۆر بەشیر حەداد بۆ گوڵان: ئەگەر حكومەتەكەی سوودانی پابەندی بەڵێنەكانی خۆی بێت، پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی 2023 چارەسەر دەكرێت
محەمەد شیاع سوودانی سەرۆك وەیرانی حكومەتی عێراق لە كاتی متمانەوەرگرتنی لە پەرلەمان، بەڵێنی ئەوەی دا، كە لە ماوەی 100 ڕۆژدا نەخشە ڕێگەی جێبەجێكردنی بەرنامە وەزارییەكەی دیاری دەكات و هەنگاوی گرنگ هەڵدەگرێت بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكەی، دوای تێپەڕبوونی ئەو 100 ڕۆژە و بۆ هەڵسەنگاندنی ئەدای كابینەی سوودانی، ئەم دیدارەمان لەگەڵ د.بەشیر حەداد جێگری پێشووی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق ئەنجام دا و، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.
* بەرنامە وەزارییەكەی حكومەتی محەمەد شیاع سوودانی دوو بەشە، بەشێكیان پەیوەستە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردنی حكومەت، بەشەكەی دیكەی پەیوەستە بە دەرچوواندنی یاسا لە پەرلەمان، ئایا تا ئێستا چەند لەو بەرنامە وەزارییانە جێبەجێ كراون؟
- پاش هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2021 و ڕێكنەكەوتنی لایەنەكان و كشانەوەی ڕەوتی سەدر و مەترسیی كەوتنەوەی توندوتیژی، چوارچێوەی هەماهەنگی توانی بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنی كورد و سوننە لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی «بەڕێوەبردنی دەوڵەت» حكومەتەكەی سوودانی پێك بهێنێت، ئەمەش لە بارودۆخێكی نائاسایی و زەحمەت و لە دوای نزیكەی ساڵێك لە چەقبەستوویی سیاسی هاتە دی، هەر بۆیە ئەم حكومەتە لە بەردەم كۆمەڵێك ئاڵنگاری و بەربەستی گەورەدا لەدایك بوو، هەروەها لەبەر ئەوەی ڕەوتی سەدر لە پرۆسەكە كشایەوە، ئەمە حكومەتی براوەی لایەنە شیعەكان نییە و بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن دانەمەزراوە.
سەبارەت بە بەرنامە وەزارییەكەشی بە هەردوو بەشی «جێبەجێكردن و یاسادانان»یشەوە، كە گەورەترین تەحەددا و بارقورساییە و تا ئێستا شتێكی وای لێ جێبەجێ نەكردووە، ئەمەش واتە نە چاكسازییەكی ئەوتۆ كراوە لەسەر ئاستی حكومەت و نە ئەو یاسانەشی كە پێویستە دەربكرێن، یان هەموار بكرێنەوە، وەك یاساكانی «نەوت و گاز، ئەنجوومەنی فیدڕاڵی، دادگای فیدڕاڵی، هەڵبژاردن و كۆمیسیۆنی هەڵبژاردن» كاری بۆ كراوە، نە زەمینەسازییش بۆ هەڵبژاردنێكی پێشوەختە كراوە، ئەمە وێڕای بەڵێنەكانی بۆ ئاشكراكردنی ئەو كەس و لایەنانەی توندوتیژی و كوشتاریان دەرهەق بە خۆپیشاندەران ئەنجام دا، هەروەها بەڵێنی گێڕانەوەی ئاوارەكانی شەڕی تیرۆریستانی داعشی دابوو بۆ شوێنی خۆیان، بەڵێنی بەهێزكردنی ئابوریی دابوو، بەڵام تا ئێستا ئەمانە هیچیان دیار نین، لە بەرانبەریشدا سوودانی پێش ئەوەی ببێتە سەرۆك وەزیران، هەڕەشەی لە حكومەتەكەی مستەفا كازمی دەكرد و داوای دەكرد، نرخی دۆلار دابەزێنێت بۆ نرخە ئەسڵییەكەی خۆی كە 120 هەزار دینار بوو، هۆشداریشی دا، ئەگەر ئەم كارە نەكرێت، لە عێراقدا شۆڕشی برسییەكان دەست پێ دەكات، بەڵام وەك ئێستا دەبینین لە ماوەی ئەو 100 ڕۆژەی سوودانی دەستبەكار بووە، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ نرخی دینار لە بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی دەشكێت و، هەتا ئێستا نەتوانراوە بەر بەو ناجێگیرییەی نرخی دۆلار لە بەرانبەر دیناری عێراقیدا بگێرێت و چارەسەرێكی بۆ بدۆزرێتەوە.
* كێشەی نەوت و گازی هەرێم لەگەڵ بەغدا لە چوارچێوەی دەركردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵیدا چارەسەر دەبێت، بەڵام هەتا ئەم یاسایە دەردەچێت، باس لەوە دەكرێت كە گەڵاڵەی ڕێككەوتنێك دەكرێت بۆ قۆناغی ئینتیقالی لەسەر ئەم پرسە، ئایا هەتا یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی دەردەچێت، بوار هەیە ئەو ڕێككەوتنە ئەنجام بدرێت؟
- كێشەی نەوت و گازی هەرێم لەگەڵ بەغدا بە دەرچوواندنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی و هەماهەنگیی هەولێر و بەغدا تا ڕاددەیەكی باش چارەسەر دەبێت، نەك دەركردنی یاسایەكی نەوت و گاز بە ویست و بەرژەوەندیی خۆیان و بە زیانگەیاندن بە هەرێمی كوردستان، هەروەكو لەو ڕێككەوتنە سیاسییەی لە نێوان ئەو لایەنانە واژوو كراوە، كە هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتیان پێك هێناوە و حكومەتەكەی سوودانیی لەسەر دروست بووە، تا دەرچوواندنی ئەم یاسایە ڕێككەوتنێكی نێوان هەر دوو حكومەت هەیە، بۆ ئەوەی بابەتی بودجە جێبەجێ بكرێت، من پێم وایە ئەگەر ئەو لایەن و هێزانەی دەرەوەی حكومەت ڕێگری لە بەرنامە و كارەكانی حكومەت نەكەن، ئەوا حكومەتەكەی سوودانی بەڵێنەكەی جێبەجێ دەكات، بە پێچەوانەوە هەژموونی كۆمەڵێك هێزی سیاسی كە بەردەوام ئاستەنگ و بەربەست لە بەردەم جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی سیاسی دروست دەكەن، هەروەكو چۆن بینیمان فشاریان بۆ دادگای فیدڕاڵی هێنا، تاوەكو بڕیار لە دژی خەڵكی كوردستان و هەرێمی كوردستان دەربكات، خۆ دەكرێت لە یاسای بودجەشدا ئەم بابەتە چارەسەر بكرێت، ئەگەر بە شێوەیەك باس بكرێت كە پشت بە ڕێككەوتنە سیاسییەكە ببەسترێت.
* پرسی داڕشتنی بودجەی ساڵی 2023ی حكومەتی فیدڕاڵی پرسێكی دیكەی زۆر گرنگە و حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بەشدارە لەو پرۆسەیەدا، هەروەها وەك باستان كرد، دەكرێت گرفتی ئەو پارەیەی بەغدا دەینرێت بۆ هەرێم، بە پەسەندكردنی بودجەی ساڵی 2023 چارەسەر ببێت، ئایا تا چەند داڕشتنی ئەم بودجەیە كێشەی ناردنی پارە لەگەڵ هەرێم چارەسەر دەكات؟
- لەگەڵ ئەوەی تێبینیی زۆرمان لەسەر دادگای فیدڕاڵی و دەستووریبوونی ئەو دادگایە و یاسا و بڕیارەكانی هەیە، بەڵام خۆ دەكرێت لە ناو بودجەدا چارەسەری زۆر پرس بكرێت، بەتایبەتی كە بۆ یەكەمجارە هەرێم بەشدار دەبێت لە داڕشتنی بودجەی گشتیی عێراقدا، ئەمەش نیازپاكیی نێوان هەردوو حكومەت نیشان دەدات، ئومێدم وایە ئەو كێشەیەی دادگای فیدڕاڵی دروستی كردووە، لە ناو بودجەدا چارەسەر بكرێت و هەرچی ئەو سولفە و بەشەی تایبەتە بە هەرێمی كوردستانیش بنێردرێت، تا یاسای نەوت و گازی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ دەردەچێت، سەبارەت بە پشكی هەرێمی كوردستانیش لە ناو بودجەدا من لەم قۆناغەدا زۆر بە زەحمەتی دەبینم بە بێ ڕێككەوتنێكی سیاسیی تۆكمە ڕێژەی 12،67% بۆ لە 14% بەرز بكرێتەوە، لەمەش زیاتر بە بێ ئەم ڕێككەوتنە سیاسییە زەحمەتە بتوانرێت پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەكە لە ناو پەرلەمان تێپەڕێندرێت. هەرچەندە ئەم ڕێژەیەی لە 12،67% بۆ پشكی هەرێمی كوردستان هیچ واقیعی نییە و پشتی بە هیچ بنەمایەكی یاسایی و لۆژیكی نەبەستووە، ئەمە لە كاتێكدا وەزارەتی پلاندانان لە ساڵی 2020ـەوە بە پێی لێكۆڵینەوەیەكی تایبەت بە خۆیان ڕێژەی هەرێمی كوردستانیان بە 13،9% دیاری كردووە، بەداخەوە هەژموونی هەندێك لایەنی باڵادەست لە عێراقدا كە پشتبەستوون بە لایەنی دەرەكی، ناهێڵن حكومەت بە كارەكانی خۆی هەڵسێت و بەردەوام گێچەڵی بۆ دروست دەكەن.
* لە دوایین سەردانی شاندی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا شاندەكە بە سەرۆكایەتی مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی كوردستان بوو، ئەو سەردانە بە ئەرێنی هەڵسەنگێندرا، ئایا ئەو سەردان و گفتوگۆیانە تا چەند چارەسەری كێشەكان دەكات؟
- منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام بەوەی سەردانەكەی بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغدا ئەرێنی بوو، ئەم سەردانانە پێویستن و زۆر لە شوێنەوارەكانی كێشەكان سووك دەكات، ئومێدێكیشە بۆ ئاساییبوونەوەی دۆخەكە لە بەرژەوەندیی هەموو گەلانی عێراق و كوردستان، هەردەم گفتوگۆكان لە دوورەپەرێزی و بارگرژی باشترە، ساڵانێك لە گفتوگۆ بەردەوام بین، باشترە لە ڕۆژێك توندوتیژی و شەڕ و ناخۆشی، بمانەوێت و نەمانەوێت، دەبێت لەگەڵ بەغدا بە سەبر و تەحەمول بین، چونكە بارودۆخی ناوخۆیی هەرێم و عێراق و دۆخە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكە لەبار نییە بۆ ئەوەی ئێمە منەتمان بە بەغدا نەبێت و خۆمان لە رووی سیاسی و ئابووری و ئەمنییەوە بەڕێوە ببەین، حكومەتی هەرێم لە هەموو كابینەكان بەتایبەتی لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بەرانبەر بەغدا نیازپاكی و ئامادەیی خۆی نیشان داوە بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی كۆنكرێتی، لەم پێناوەشدا هەرچی زانیاری و داتای پێویست هەیە، پێشكەشی لایەنی عێراقیی كردووە، ئێستە تۆپەكە لە گۆڕەپانی بەغدایە و پێویستە ئەمجارە حكومەت خاوەنی بڕیاری خۆی بێت و، بۆ چارەسەری هەموو ئەم كێشانە و ڕێككەوتنە سیاسییەكان و ڕێككەوتنی حكوومی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ڕێزی لێ بگیرێت، دواجاریش ڕێككەوتن و لێكنزیكبوونەوەكان لە بەرژەوەندیی هەموو گەلانی عێراق و كوردستانە و ئەو سەقامگیرییە سیاسی و ئابوورییەی لێ دەكەوێتەوە كە هەمووان پێویستمانە.
* سەبارەت بە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی كە ناردنی پارەی بۆ هەرێم بە نادەستووری لە قەڵەم داوە، باس لەوە دەكەن كە ئەمە پەیوەندی بە حكومەتەكەی كازمییەوە هەیە و پەیوەندی بە حكومەتی سوودانییەوە نییە و، سەركردەكانی ئیتاری تەنسیقیش ئاماژە بەوە دەكەن ئەم پرسە بە ڕێككەوتنی سیاسی چارەسەر دەكرێت، ئایا ئەو ڕێككەوتنە سیاسییە دەكرێت، یان نا؟
- لە هەموو وڵاتە فیدڕاڵییەكاندا دادگای فیدڕاڵی دامەزراوەیەكە بۆ لێكنزیكبوونەوەی لایەنەكان و كەمكردنەوەی كێشەكان و خاوكردنەوەی بارگرژییەكانی نێوان لایەنەكان و پێكهاتەكان، ڕاستە دواجار هەموو چارەسەرەكان بەپێی دەستوورە، بەڵام خۆ دەستوور لە خزمەتی سەقامگیری و بەهێزكردنی پەیوەندیی نێوان لایەنەكانە، بە هیچ شێوەیەك نابێت دادگای فیدڕاڵ ببێتە هۆكارێك بۆ تێكدانی پەیوەندیی نێوان لایەنە سیاسییەكان و ئەو ڕێككەوتنە سیاسییانەی كە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراون، بۆ ئەوەی كارەكان بە ئاراستەیەكی یاسایی و ئاساییدا بڕوات، دەبووایە دادگای فیدڕاڵی ددانی بەخۆدا بگرتایە، هەروەكو چۆن ئەو بابەتە ساڵانێكە لە 2010 و 2011وە هەیە و لە خولەكانی پێشووی پەرلەمانیشدا نە ورووژێندرا، چونكە دادگاكە ویستوویەتی نەبێتە بەشێك لە كێشەكان و كێشەكان ڕوو لە چارەسەر بكات، بەڵام ئەمجارە دیارە هەندێك لایەنی دەرەكی بەرژەوەندییان لەوەدا بووە، ئەو بڕیارە بەم شێوەیە دەربچێت، دەبێت دادگای فیدڕاڵی بە شێوەیەك بڕیار بدات، ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سەقامگیریی سیاسی و ڕێككەوتنە سیاسییەكان تێك نەدات، بە ئاراستەی ئەوەی لایەنەكان و پێكهاتەكان بگەنە یەك و پەیوەندیی نێوانیان باش بێت، بە هەرحاڵ خۆ ئەم بڕیارەش كە دراوە، كۆتایی نییە و بەردەوام بوار بۆ چارەسەر ماوە بەوەی لە یاسای بودجەی ساڵی 2023ی حكومەتی عێراقی فیدڕاڵدا بە شێوازێك لە شێوازەكان ئەم بابەتە چارەسەر بكرێت و بە هەماهەنگی لە نێوان هەردوو حكومەتی عێراقی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەو كات ئەمە دەبێتە شتێكی یاسایی و دادگای فیدڕاڵیی عێراق ناتوانێت تانە لە یاسایەك بدات كە لەپەرلەمان دەرچووبێت. دواجار دەركردنی یاسایەكی نوێی دادگای فیدڕاڵی و پەیكەرێكی نوێ كە لە بەڵێنەكانی سوودانیدا هاتووە، بە یەكێك لەو پێداویستییانە دادەنرێت و زەمانەتی ئەوە دەكات تووشی دووبارە بوونەوەی ئەم كێشانە نەبین.