ژولیان رۆتێر (Julian Rotter, 1916-2014)، زانایێ ئه‌مریكى د بیاڤێ ده‌روونناسیێدا، د بیردۆزا خۆدا ئاماژه‌ى ب تێگه‌هه‌كى دده‌تن بناڤێ سه‌نته‌ر یان جهێ كۆنترۆلكرنێ (locus of control)، و ئه‌و مرۆڤان دابه‌شى سه‌ر دوو گرووپان دكه‌تن، وه‌سا دبینیتن ره‌فتار و كریارێن مرۆڤى به‌رهه‌مێ وان دوو سه‌نته‌رانه‌، و ڤان سه‌نته‌ران بڤى ره‌نگى دده‌ته‌ نیاسین: سه‌نته‌رێ كۆنترۆلكرنا نافخۆیى (locus of control internal)، كو خۆدانێ ڤى جۆرێ سه‌نته‌رى ئه‌گه‌رێن سه‌ركه‌فتن و سه‌رنه‌كه‌فتنێن خۆ بۆ فاكته‌رێن نافخۆیى، وه‌كى بزاڤ و هه‌ول و كار و چالاكیێن خۆ دزڤڕینیتن، و خۆدانێ سه‌نته‌رێ كۆنترۆلكرنا ده‌ره‌كى (locus of control external)، ئه‌و كه‌سن یێن د ژیانا خۆدا هه‌مى سه‌ركه‌فتن و سه‌رنه‌كه‌فتنێن خۆ بۆ فاكته‌رێن ده‌رڤه‌یى دزڤڕینیتن، وه‌كى شانس و به‌خت و كه‌س و لایه‌نێن دیترێن ده‌رڤه‌یى. رۆتێر وه‌سا دبینیتن كه‌سێن ژ جۆرێ ئێكه‌م د ژیانێدا سه‌ركه‌فتیترن و ده‌ستكه‌فتێن وان ژ كه‌سێن جۆرێ دووهه‌م پترترن، چونكى پترتر پشتا خۆ بخۆڤه‌ گرێدده‌ن و ب بزاڤترن.

هه‌كه‌ر ئه‌م دۆزا كوردستانیان لدویڤ ڤى پیڤه‌رى بپیڤین دێبینین ئه‌م دكه‌ڤینه‌ دناڤبه‌را ڤان دوو جۆرێن كه‌ساتیێ و نابه‌ینا "نال و بزماران". هنده‌ك جاران ئه‌م وه‌سا هزر دكه‌ین كو دۆزا گه‌لێ كوردستانێ ژده‌ست ده‌ركه‌فتیه‌ و چ چاره‌سه‌ر بۆ نینن، و وه‌كى چه‌وا ( قه‌ده‌را) وێ هاتیه‌ نڤێسین دێ وه‌سا مینیتن، و نه‌خاسمه‌ هنگى ئه‌ڤ جۆره‌ هزركرنه‌ لنك مه‌، تاكێ كوردستانێ، بهێزتر دبیتن ده‌مێ ئه‌م وه‌كى ئه‌زموون دبینین، ئه‌ڤه‌ چه‌ندین شۆڕه‌شێن كوردى دهێنه‌كرن، به‌لێ چ تشته‌ك ژێ شین نه‌بوویه‌، و ئه‌ڤ جۆرێ هزركرنێ و لێكدانا دیرۆكێ سستیه‌كێ و خاڤینیێ دئێخیته‌ ناخ و ده‌روونێ تاكێ كوردى، و ب ده‌هان سالان ژ كار و بزاڤ و چالاكییا وى دوه‌ستینیتن. و ئه‌ڤه‌ ئه‌و تشته‌ یا دوژمنێن گه‌لێ كوردستانێ پێ دلخۆش و شاد دبن.
لێ مه‌ جۆره‌كێ دیترێ لێكدان و هزركرنێ یێ هه‌ى، به‌رۆڤاژى دیتنا ئێكه‌مه‌. ئه‌م دبینه‌ خۆدان هه‌لوێست، و ده‌لیڤه‌ى وه‌ردگرین بۆ بزاڤ و چالاكى و خه‌بات و تێكۆشان و به‌رخۆدانێ، ده‌مێ ئه‌م وه‌سا دبینین " ره‌شۆ بده‌ستێن خۆ" چاره‌سه‌رێ دۆزا گه‌لێ كوردستانێیه‌. هنگى دێ ده‌ست ب خه‌باتێ و قۆربانیدانێ كه‌ین و ملێن خۆ دده‌ینه‌ ئێك و دروشمێن خۆ دكه‌ینه‌ "خۆ نه‌چه‌ماندن"، و ل وى ده‌مى چه‌نده‌ها ده‌ستكه‌فت بده‌ست مه‌ڤه‌ دئێن. ئه‌م د ڤى حاله‌تیدا كه‌ساتیێ جۆرێ دووهه‌مین، كو سه‌ركه‌فتن و ده‌ستكه‌فتێن، خۆ ب به‌رهه‌مێ ره‌نج و ماندیبوونا خۆ دبینین، و باوه‌را مه‌ دبیته‌ ئه‌و چه‌ند كو ده‌مێ ئه‌م پشتا خۆ بخۆڤه‌ گرێدده‌ین و هه‌دارێ دكێشین، ئه‌م قۆناغه‌كا باش دبڕین و دگه‌هینه‌ پشكه‌ك ژ ئارمانجێن خۆ.
و ئاڤابوونا هه‌رێمه‌كا وه‌كى هه‌رێما كوردستانێ ژى به‌شه‌ك و قۆناغه‌كه‌ ژ قۆناغ و ده‌ستكه‌فتێن دیرۆكیێن، گه‌لێ كوردستانێ، و به‌رهه‌مێ ڤێ هزرێ و دیتنێ و خه‌بات و تێكۆشانا پێشمه‌رگێ قه‌هره‌مان و سه‌ركرداتییا كوردستانێیه‌.
و رێفراندۆما 2017 جاره‌ك دیتر ئه‌ڤ راستییه‌ ده‌رئێخست كو تاكێ كوردستانێ ژ جۆرێ كه‌سێ دووهه‌مه‌، چونكى د ڤێ بوویه‌را مه‌زن و دیرۆكى، یاكۆ سه‌ربارى ئاسته‌نگێن هه‌رێمى و جیهانى، ب پێداگرییا جه‌نابێ سه‌رۆك بارزانى و سه‌ركرداتییا سیاسییا هه‌رێما كوردستانێ بڕێڤه‌چۆ، نیشاندا ئه‌ڤى تاكى كوردستانى باوه‌رییه‌كا مۆكم یا ب دۆزا ره‌وایا خۆ هه‌ى و به‌لگه‌ ژى سه‌ركه‌فتنا ده‌نگێ "به‌لێ" بى بسه‌ر ده‌نگێ "نه‌خێر"، كو تنێ هه‌ژماره‌كا كێم یا خه‌لكێ بخۆڤه‌گرتبوو. ئه‌ڤ رێفراندۆمه‌ قۆناغه‌ك ژ خه‌بات و بزاڤا تاكێ كوردستانى بوو كو ئه‌ڤ راستییه‌ ده‌رئێخست ئه‌ڤ تاكه‌ د ئاسته‌كیدایه‌ جۆداهییه‌كا مه‌زن دبینیتن دناڤبه‌را پشتگرێدان بخۆ و شیان و هێزا خۆ یێن نه‌ته‌وه‌یى و ره‌وا، و سستى و خاڤى و ده‌ستبه‌ردان ژ مافێن خۆ لنك شه‌رمه‌ك مه‌زنه‌.
له‌وما یا فه‌ره‌ بێته‌ گۆتن پێدڤییه‌ ئه‌ڤ جۆرێ كه‌ساتیێ ببیته‌ هێڤێنێ كار و كریار و ره‌فتارێن سیاسیێن تاكێ كوردستانێ، و ده‌زگه‌هێن راگه‌هاندنێ و نه‌خاسمه‌ ره‌وشه‌نبیر د سۆشیال میدیایێ رۆله‌ك مه‌زن ببین د ڤێ چه‌ندێدا ژپێخه‌مه‌ت ئاڤاكرنا كه‌ساتییه‌ك خۆدان جۆرێ سه‌نته‌رێ كۆنترۆكرنا نافخۆیى و پێگه‌هاندنا ڤان جۆره‌ كه‌ساتییا، تاكۆ د داهاتوویدا ئارمانجێن زێده‌تر بده‌ستخۆڤه‌ بینیتن، و ئه‌ڤ فه‌لسه‌فه‌ و سیاسه‌ته‌ ببیته‌ كه‌لتوور و هه‌تاكۆ د پرۆگرامێ په‌روه‌رده‌ و فێركرن و خواندنێدا ژى بهێته‌ لبه‌رچاڤگرتن.
*پرۆفیسۆرێ هاریكار/ زانكۆیا زاخۆ/ كۆلیژا په‌روه‌رده‌
*ئه‌ڤ گۆتاره‌ یا ل رۆژناما ئه‌ڤرۆ ژماره‌ 3253 ل به‌رپه‌ڕێ 10 ل رێكه‌فتى 30/11/2022 هاتیه‌ به‌لاڤكرن