ناجێگیری بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی و دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجەی گشتیی 2023ی عێراق، بەو پرسە گرنگ و هەستیارانە دادەنرێن كە مشتومڕێكی زۆریان لەسەرە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر نەرمین مەعرووف ئەندامی لێژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق ساز دا.

 

* وەكو ڕوونە ناجێگیریی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی كۆمەڵێك كاردانەوەی بە دوای خۆیدا هێناوە، لەوانە لابردنی پارێزگاری بانكی ناوەندی و جێبەجێكردنی كۆمەڵێك بڕیاری تایبەت بە فرۆشتنی دۆلاری ئەمریكی، ئایا تا چەند ئەم كاردانەوانە و دواخستنی چارەسەرەكان زیانی لەسەر هاووڵاتیان و ئابووریی عێراق دەبێت؟

- ناجێگریی بەهای دیناری عێراقی بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی مشتومڕێكی زۆری لەسەرە و وا بۆ مانگێك دەچێت، ئەم شڵەژانەی بازاڕی دراو و هەڵكشانی بەهای دۆلاری ئەمریكی بە واتا زانستییەكەی داشكانی بەهای دیناری عێراقی بەردەوامیی هەیە. بە تەئكید دواخستنی چارەسەركردنی پرسێكی وا گرنگ كاریگەری لەسەر بژێویی ژیانی هاووڵاتیان و هەڵاوسان و بێ بەهاكردنی دینار و كەمبوونەوەی توانای كڕین لای مووچەی فەرمانبەران دەبێت، دواجار كاردانەوەی خراپیشی لەسەر شەقام لێ دەكەوێتەوە. عێراق بە وڵاتێكی هاوردەكراو ناو دەبرێت و، زۆربەی پێداویستییەكانی لە دەرەوەی وڵات بە دۆلاری ئەمریكی دەهێنرێت، بەمەش ڕاگرتنی بەهای دیناری عێراقی لە كۆنتڕۆڵ دەرچووە، كە زیاتر لە 18 ساڵە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە پاڵپشتی لە نرخەكەی دەكرێت و تا ڕاددەیەك جێگیر كرابوو. بانكی ناوەندی بە درێژایی ئەم ساڵانە ئەم سیاسەتە نەختینەیەی جێبەجێ كردووە، ئەمەش لە ڕێگەی فرۆشتنی دۆلارەوە بە نرخێكی پاڵپشتیكراو و لە چوارچێوەی سیاسەتێكی نەختینەیی كە مەبەست لێی كۆنتڕۆڵكردنی ڕێژەی هەڵاوسان بوو. تێكچوونی دۆخەكە ئەگەر بە زانستی و زۆر وریایی و واقیعبینانە مامەڵەی لەگەڵ نەكرێت، وا بە ئاسانی كۆنتڕۆڵ ناكرێت. هەموو ئەو ڕێ و شوێن و كار و كردەوانەش ماوەیەكی زۆری دەوێت تاوەكو دۆخەكە جێگیر ببێتەوە.

* وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی دارایی و ئابووری و ئەندامی لێژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، پێت وانییە هاووڵاتیان و مووچەخۆران زیانمەندی سەرەكیی بەردەوامبوونی داشكانی بەهای دینارن؟ ئایا دۆخەكە چۆن بە ژیری و زانستی و واقیعبینانە، دەبێت مامەڵەی لەگەڵ بكرێت؟

- بانكی ناوەندیی عێراق بە دامەزراوەیەكی سەربەخۆ دادەنرێت و دەبێت بەپێی ڕێكاری زانستی و نەختینەیی هەڵسوكەوت بكات، چونكە بەرپرسیارێتی یەكەم لە پارێزگاریكردن لە نرخی دینار و جێگیربوونی بەهاكەی، دەكەوێتە ئەستۆی بانكەكە، كێشەكە لە خستنەڕووی دۆلاری حەواڵەدا بوو، لەلایەن بانكی ناوەندییەوە كە قەبارەكەی زۆر لە خستنەڕووی دۆلار بۆ مەبەستەكانی دیكە زیاترە، لە ئێستادا بەپێی كۆمەڵێك ڕێكاری نوێ دەدرێتە ئەو كۆمپانیا و بازرگانانەی هاوردە لە دەرەوە دەهێنن، بانكەكە ڕایگەیاندووە كە پرۆسەكە خێراتر دەكات، چونكە ڕۆتینی زۆر هەیە، بۆ نموونە 15 ڕۆژی پێ دەچێت، تاوەكو وردبینی لە پۆرتاڵی ئەلەكترۆنی مامەڵەكانی فرۆشتنی دۆلار دەكرێت، ئەم ماوەیەش وا بڕیارە، كەم بكرێتەوە، چونكە بازرگان ناتوانێت ئەو ماوە زۆرە چاوەڕوان بكات، ڕاستەوخۆ دەچێت پێداویستییەكانی لە بازاڕی دراودا دەستەبەر دەكات، بەمەش خواست زیاتر دەبێت لەسەر دۆلار و ڕاستەوخۆ كاریگەری لەسەر هەڵكشانی بەهاكەی بەرانبەر دیناری عێراقی دەبێت. كاتێك دۆلاری حەواڵە زیاتر و پرۆسەكە خێراتر بوو، دۆخەكە وردە وردە ڕوو لە باشی دەكات. ئەم ڕێكارانەش پێویست بوون بۆ ئەوەی ڕێگا لە چوونە دەرەوەی دۆلار بە نرخی پاڵپشتیكراو بگیرێت. سەبارەت بە زیانەكانی بەردەوامی دۆخەكە منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام داشكانی بەهای دینار بەرانبەر دۆلار كاریگەریی خراپی لەسەر بارودۆخی هاووڵاتیان بەگشتی و مووچەخۆران و هەژار و كەم دەرامەت دەبێت. لە كاتی داشكانی بەهای دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجە پێش دوو ساڵ ئەم دۆخەی هەڵاوسانی نرخ و زیانگەیاندن بە مووچەخۆران و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەژاری و زیادبوونی بێكاریمان بینی. ئەوەی ئێستا ڕوو دەدات، شەپۆلێكی دیكەی ئەم دۆخە ناجێگیر و دەرهاویشتەكانیەتی كە لەگەڵ كۆمەڵێك هۆكاری دیكە دەبێت بە زووترین كات چارەسەر بكرێت. من وەكو ئەندامێكی لێژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق داوام لە بانكی ناوەندی كردووە، هەر 20 لقەكانی بانكەكەی لە پارێزگاكان ڕێگەپێدراو بەفرۆشتنی دۆلار بە لقەكانی لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستانیشەوە، كارئاسانیی زیاتر بۆ هاووڵاتیان بكات، تاوەكو هەموو ئەو بازرگانانەی بۆ هاوردەكردنی كاڵا و شمەك و پێداویستییەكان ڕوو لە دەرەوەی وڵات دەكەن، دۆلاریان بە ئاسانی و خێرا دەست بكەوێت و، ڕوو لە بازاڕی گۆڕینەوەی ئاڵووێری دراو نەكەن، كە خۆی لە خۆیدا ئەم بازاڕانە تووشی شڵەژانێكی نەختینەیی بوون و توانای پڕكردنەوەی خواستی زۆریان نییە. هەروەها پێویستە بۆ ئەو گەشتیارانەی لە فڕۆكەخانەكان و دەروازە فەرمییەكانەوە گەشت دەكەن، تا 5000 دۆلار دابین بكرێت، پێویستە ئەو سستبوون و پووكانەوە ئابوورییە كە بە هۆی هەڵكشان و ناجێگیریی بەهای دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی دروست بووە، كەمتر بكرێتەوە، چونكە لە دۆخی ناسەقامگیریی دارایی و نەختینەیی، زۆربەی هەرە زۆری بازرگانەكان خۆیان لە هێنانی قەبارەی گەورەی پێداویستییەكان دەپارێزن، هەڵاوسانەكەش لەسەر خاوەن دەرامەتە دیاریكراوەكان، یان جێگیرەكان، كاریگەرتر و مەترسیدارتر دەبێت. مەسەلەی لادانی پارێزگاری بانكی ناوەندیی عێراق زیاتر بڕیارێكی سیاسییە و بۆ دامركاندنەوەی ناڕەزایەتییە، هەرچەندە بەپێی ماددەی 13 لە یاسای بانكی ناوەندی باس لەوە كراوە، دەبێت پارێزگاری بانكی ناوەندی پسپۆڕییەكەی لە بواری دارایی و ئابووریدا بێت و لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە پێشنیار كرابێت و پەرلەمانی عێراق ڕەزامەندی لەسەر دابێت. دیارە پارێزگاری پێشوو پسپۆڕایەتی لە بواری یاسادا بووە و یەكێك لە مەرجەكانی تێدا نەبووە و هەندێك لە پەرلەمانتارانیش نەبوونی ئەم مەرجەیان وەكو پاساوێك هێنابووەوە و داوای دوورخستنەوەیان كردبوو. بانكی ناوەندی لە ڕووی بەڕێوەبردن و بڕیارەكانیەوە بە تاكە كەسی بەڕێوە ناچێت، بەڵكو بانكەكە خاوەنی ئەنجومەنێكی بەڕێوەبردنە و بڕیارەكانی بە دەستە جەمعیی دەردەچێت، بۆیە لادانی پارێزگاری بانكەكە كاریگەری لەسەر دۆخەكە نییە، چونكە فاكتەر و هۆكارەكانی ناجێگیریی بەهای دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی پەیوەندییە نییە بە پۆستی پارێزگاری بانكی ناوەندییەوە و تەنانەت بانكەكەش هیچ گۆڕانكارییەكی لە بەهای فەرمیی دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی نەكردووە. لە كۆتاییەكانی 2020ـەوە بڕیار لەسەر نرخی فەرمیی پێشوو دراوە و بەرپرسانی بانكەكەش بەنیاز نین دەستكاریی نرخەكە بكەن، ئەوەی ڕوو دەدات، هەڵكشانی بەهای دۆلارە لە بازاڕی ڕەشدا، كە بەپێی جووڵەی بازاڕ و خواست و خستنەڕووی دۆلار لە دەرەوەی بانكی ناوەندی دروست بووە. بۆیە ڕەنگە لابردنی پارێزگاری بانكەكە و كۆمەڵێك كار و كردەوەی سیاسییانە لە ڕووی دەروونییەوە تا ڕاددەیەكی كەم كاریگەری لەسەر هێوربوونەوەی دۆخەكە بۆ چەند ڕۆژێك هەبێت و هەرواش بوو، بەڵام دواجار دەبێت بگەڕێینەوە سەر ڕێكارە زانستی و ئابوورییەكان، وەكو بەهێزكردنی ئابووریی عێراق و خێراكردن لە پەسەندكردنی بودجەی گشتیی 2023ی عێراق كە لەسەر هەمان نرخی 100 دۆلار بۆ 148 هەزار دینار پڕۆژە یاسای بودجەكە دانراوە.

* باسی پڕۆژە یاسای بودجەی گشتی 2023ی عێراقت كرد، بەوەی گرنگە بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكە لە ڕێگەی جێبەجێكردنی پڕۆژەی زۆر و گەورە و جووڵاندنەوەی بازاڕ و ئابووری، ئایا دوا ئامادەكارییەكانی ئەم بودجەیە بە كوێ گەیشتووە؟

- بودجەی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق بۆ ساڵی 2023 لە وادەی خۆی دواكەوتووە، ئەوەتا بۆ دواڕۆژەكانی مانگی كانوونی دووەمی 2023 دەڕۆین، كەچی تا ئێستا پڕۆژە یاساكە نەگەیشتووەتە پەرلەمان، خۆ ئەگەر بگاتە پەرلەمانیش بۆ گفتوكردن و خوێندنەوە لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا بە لانی كەمەوە دوو مانگی پێویستە. هەر چۆنێك بێت ساڵی 2022 حكومەتی عێراق پڕۆژە یاسای بودجەی نەبووە و هەر بە شێوەی یەك لەسەر دوانزدەی بودجەی 2021 بەردەوام بووە، بەپێی زانیارییەكانم ڕەنگە لە كۆتایی ئەم هەفتەیەدا یان لە سەرەتای مانگی نوێدا وردەكاریی پڕۆژە یاسای بودجەكە لە ئەنجومەنی وەزیران تەواو بێت و، ڕەوانەی پەرلەمان بكرێت.

بە شێوەیەكی گشتی لە ناو بودجەدا كۆمەڵێك خەرجی تایبەت وەكو خەرجی حاكیمە و سیادی هەیە، كە هەرێمی كوردستانیشی تێدا بەشدارە و ئەو بڕە پارەیەی تەرخان دەكرێت بۆ ئەم خەرجییانە، هەر بەپێی یەك لەسەر دوانزدەی ساڵی 2021 خەرج دەكرێت، تا بودجە پەسەند دەكرێت، بودجەی ئەمساڵ بودجەیەكی گەورەیە و لە مێژووی عێراقدا بێ وێنەیە. بەپێی زانیارییەكانم خۆی لە 200 ترلیۆن دینار دەدات، نرخی بەرمیلێك نەوتیش بە 65 دۆلار خەمڵێنراوە، هەرچەندە بەشێكی زۆری بودجەكە بۆ بواری بەكارخستن دەڕوات، بەشی كەمی بۆ وەبەرهێنانە، بەڵام خۆ دەكرێت لە گفتوگۆكانی ناو پەرلەمان بە شێوەیەكی زانستی و بۆ خێر و خۆشیی گەلانی عێراق و كوردستانیش زۆر ماددە و بڕگەی چارەسەر بكرێت، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا ئەگەر بە شێوەیەكی ئابوورییانە، پلان و بەرنامەیەكی ڕێكوپێك و زانستی بەسەر پارێزگا و سێكتەر و خەرجییەكاندا دابەش بكرێت، ڕۆڵی گەورەی لە دەرچوونمان لەم هەموو قەیران و گرفتانە دەبێت، بە قەیرانی بێ بەهابوونی دینار و ناجێگیریی نرخەكەشیەوە، چونكە فەلسەفەی بودجە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و ئابوورییەكەی بە یەكێك لە هەرە فاكتەرە بەهێزەكان دادەنرێت، لە زۆربەی وڵاتانی پێشكەوتوو وەكو پێوەرێكیش بۆ حوكمڕانیی باش سەیر دەكرێت.

* زۆر جار جەختت لەسەر گرنگیی باشبوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق كردووەتەوە، بەڵام ئەوەتا بەردەوام گرفت و كێشە لە بەردەم ئەم ئاساییكردنەوە و چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان دادەنرێت. ئایا ئومێدت هەیە بەوەی وا بە ئاسانی ئەم لێكتێگەیشتنە و پەیوەندییانە ئاسایی ببێتەوە؟

- سەرەتا با باسێكی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی عێراق بكەم. پێش بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی دەبووایە حكومەتی عێراق ئەو 400 ملیارەی تایبەت بە مانگەكانی 11 و 12 بە شێوەی قەرزێكی بانكی بناردایە، تا ئەو كاتەی لە بودجەی گشتیی 2023ی عێراق جێگیر دەكرێت و، دواتر لەگەڵ بانكی بازرگانیی عێراق پاكتاوی دارایی بۆ دەكرا، ئەمە نەكرا و دوور لە هەموو كارێكی یاسایی و لێكتێگەیشتن و ڕێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان، بە خێرایی دادگای فیدڕاڵی بە هاوشێوەی بڕیارەكەی دژ بە یاسای نەوت و گازی هەرێم بڕیاری داوە. من وەكو شارەزایەكی دارایی و ئابووری دوور لە سیاسەتەوە ڕاوبۆچوونەكانم دەردەبڕم، ئەمە بڕیارێكی زاڵمانەی دیكەیە دژی خەڵكی كوردستان و ئابووریی هەرێم. ئیتر ئەمە عێراقە و ئابووریی هەرێم گرێ دراوە بە ئابووریی عێراقەوە و تەنانەت هیچ ئابوورییەك لە دونیای ئەمڕۆدا بەو شێوە ڕەهایە ئازاد نییە و هەمووی گرێ دراوە بە یەكترەوە، بەڵام لە عێراقدا بابەتە ئابوورییەكان گرێ دراون بە بابەتە سیاسییەكانەوە و وەكو چەك دژی یەكتر بەكار دەهێنرێت، بێگومان ئەمەش كاریگەریی نەرێنی دەبێت. كێشەی عێراق ئەوەیە هەموو دەقە دەستووری و ماددە و یاساكانی بەپێی مزاجی شەخسی و سیاسییانە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، هەر كەس و لایەنێكی سیاسی و تەنانەت ئەجندەی دەرەكی بەپێی بۆچوون و ویستی خۆی سەرنج و تێبینییەكانی گەڵاڵە دەكات و، بەو ئاراستەیە دەڕوانێت و كاری لەسەر دەكات، ئەمە كێشەی سەرەكی و ڕاستەقینەی نەهامەتی و مەینەتییەكانی گەلانی عێراق و كوردستانە.