(*) 

تا ئێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر دەستەواژەیەكی یەكگرتوو سەبارەت بە مافی پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانی دەرەوەی بازنەی زۆربەی حوكمڕان لە دەوڵەتی نەتەوەییدا ڕێك نەكەوتووە. بەشێك لە نەبوونی ئەو ڕێككەوتنە بۆ فرەبوونی ئەو پێكهاتانە لە بواری چەندایەتی و چلۆنایەتی و شوناسدا دەگەڕێتەوە.

كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە دەستنیشانكردنی سیاسەتی نێودەوڵەتیدا تا ئێستا بەرجەستەبوونی ڕێككەوتن و سازشی دیاردەی دروستبوون و بەردەوامبوونی مۆدیلی دەوڵەتە نەتەوەییەكانی دوای ڕێككەوتننامەی ویستفاڵیایە كە لە ساڵی 1648دا كۆتایی بە شەڕی نێوان ئایینزا كرستیانییەكان لە ئەوروپا و بە ڕۆڵی سیاسیی كەنیسە هێنا و، پرەنسیپی سەروەریی دەوڵەتی نەتەوەیی و دەستتێوەرنەدان لە كاروباری سنووری دەوڵەتانی ئەوروپای دروست كرد.

كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی هاوچەرخ و دەوڵەتی نەتەوەیی بەردەوام كاری كردووە بۆ سنووردانان و دەستنیشانكردنی ئاست و ناوەڕۆكی داواكاریی ئەو پێكهاتانە لە ڕێگای ئەوەی كە چەمكی مافی مرۆڤ و تاكەكەس لە جیاتی مافی تاكە كەسێكی ئەندامی پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتیی خاوەن كەلتووری تایبەتدا بێت و، جێبەجێكردنی مافی ئەو پێكهاتانەی بە هەڕەشە لە سەر بوون و بەردەوامبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی داناوە.

لە بواری فرەكەلتووریدا كە لەم بابەتەدا لە جیاتی دەستەواژەی «میڵتی كەلتووری لیبڕاڵی» بەكاری دەهێنم، ژمارەیەك پێكهاتە لەو بازنەیەدا واتە فرەكەلتووری كۆدەبنەوە كە كۆمەڵگەی فەرمیی نێودەوڵەتی بە مافی كەمایەتی ناوی دەبات.

هەر لە بازنەی پێكهاتە كۆمەڵایەتییە كەلتوورییەكانی بە دەر لە پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی زۆربەی حوكمڕان لە دەوڵەتی نەتەوەییدا، كۆمەڵێك دەستەواژەی دیكە بەكار دێن و هەر یەك لەوانە ئەستەمە لە نێو مافی كەمایەتییەكان كۆبكرێتەوە، لە كاتێكدا پێكهاتەی كۆمەڵایەتی زۆربەی بەردەوام بە ژمارە دەستنیشان كراوە و، هەندێ جاریش كەمایەتییەك بە ژمارە ڕۆڵی زۆربەی بینیوە، وەك حوكمی سپی پێستەكان لە ئەفەریقیای باشوور لە سەردەمی سیستمی ئەپارتاید، و حوكمی كشتالییەكان لە ئیسپانیا كە خۆیان بە سەر دەوڵەتدا سەپاند، لە عێراقیشدا حوكمی سوننە لە سەرەتای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق تا ساڵی 2003.

هەر چەندە كاركراوە كە دەستەواژەی «مافی فرەكەلتووری» بە فراوانی بۆ داڕشتنی جۆرە سیاسەتێك بەكار بێت، كە ئاستێك لە ددانپێدانانی گشتی و پشتگیریكردنی ناوەندێكی بەرفراوانی كۆمەڵگە ڕەگەزییە كەلتوورییەكانی دەرەوەی بازنەی پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی دەسەڵاتدار، و مافەكانیان دابین بكات، بەڵام هەر جۆرە پێكهاتەیەك لەو ناوەندە فراوانە، شوناس و تایبەتمەندیی خۆی هەیە و ئەندازەی داواكارییەكانیشیان لە یەك ئاستدا نین.

لە چوارچێوەی پێكهاتەكانی دەرەوەی پێكهاتەی كۆمەڵایەتیی ناوەندی دەسەڵات لە دەوڵەتی نەتەوەییدا ڕەچاوی دەستەواژەی كەمایەتییە كۆنەكان. كەمایەتییە نوێكان وەك پەناهەندە و كۆچبەرەكان. كەمایەتییە سەقامگیرەكان و دانیشتووانی ڕەسەن دەكرێت.

هەڵبەتە هەر یەك لەو دەستەواژانە پێناسەی خۆی هەیە و، ئەندامانی ئەو پێكهاتانە بەوە قایل نابن كە هەر هەموویان بە كەمایەتی بناسرێن. بەشێكی فراوان لە تاكە كەسی ئەو گرووپانە نایانەوێت تەنیا لە چوارچێوەی بنەماكانی مافی مرۆڤ و تاكە كەسیدا تەماشای مافەكانیان بكرێت، بەڵكو لە هەمان كاتدا وەك تاكە كەسێك و مرۆڤێك كە بەشێكن لە چوارچێوەی و لە نێوەندی شوناسێكی هاوبەش و تێكەڵ لەگەڵ پێكهاتەیەكی كۆمەڵگەیی و كار دەكەن كە لە چوارچێوەی ئەو پێكهاتەیە مافەكانیان دابین بكرێت و، خۆیان بە بەش و نوێنەری ئەو پێكهاتە كۆمەڵایەتییە دەزانن و، مافە ڕەواكانیان وەك تاكە كەس بە بەشێكی جیانەكراوە لە مافی بە كۆمەڵی پێكهاتەكە دەزانن.

بە شێوەیەكی كردەیی ناكۆكی لەسەر پێناسەكردنی دەستەواژەی كەمایەتی و مافەكانی هەیە. بۆ نموونە لە بەریتانیا دەستەواژەی كەمایەتییەكان تەنیا بۆ ئەو پێكهاتانە بەكار دێت، كە بە نوێی كۆچیان بۆ ئەو وڵاتە كردووە، هەروەها بەتایبەتی ئەگەر ئۆسكوتڵەندا و ویلز بە نموونە بهێنینەوە، دەستەواژەی كەمایەتی بە ئەو پێكهاتە كۆمەڵایەتییانەی كە مێژووی دێرینیان لە دەوڵەتدا هەیە، ناوترێت، بەڵام لە ئۆتریش پێكهاتەی دێرینی وەك سلۆفینستەكان بە كەمایەتی دادەنرێن. لە هەمان كاتدا دانیشتووانی ڕەسەن لە زۆربەی وڵاتان بە دەستەواژەی كەمایەتی قایل نین، و ئەگەر بڕوانینە ئۆسكوتڵەندا و ویلز ئەوا خۆیان بە گەل، یان نەتەوە دادەنێن.

سەبارەت بە دابینكردنی مافەكانی ئەو پێكهاتانە لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا كۆمەڵێك دەستەواژەی جیاواز بەكار دەهێنرێت، لەوانە: مافی كەمایەتییەكان، سیاسەتی هەمەچەشنی، لێكۆڵینەوەی كەلتووری، مافی كەلتووری، تێكەڵبوونی كەلتووری، خۆگونجاندن و...هتد.

لە گوتاری نێودەوڵەتیی هاوچەرخدا ناڕوونییەك لە نێوان مافی دانیشتووانی ڕەسەن و مافی كەمە نەتەوەییەكان دروست بوو. بەشێك لە هۆكاری ئەم ناڕوونییە بۆ ئەو ڕەفتارە نامرۆییانە و بەدڕەوشتییانە دەگەڕێتەوە كە كۆلۆنیالیستە ئەروپییەكان دژ بە دانیشتووانی ڕەسەن لە ئەمریكا و ئۆستراڵیا و نیوزلەندا و ئەمریكای باشوور ئەنجامیان دا، كە لە ئاكامدا دانیشتووانی ڕەسەنی ئەو ناوچانە زۆر چەوسانەوە و بە لاوازی دەركەوتن و زیاتر پێویستییان بە پاراستن هەبوو.

جیاوازیی نێوان داواكاریی كەمە نەتەوەییەكان و داواكاریی دانیشتووانی ڕەسەن لە بواری مافەكاندا لە چەند خاڵێكدا بە دی دەكرێت، لەوانە:

ـ ئاراستەی زۆربەی كەمایەتییەكان خۆگونجاندنە و كار بۆ خۆتێكەڵكردن لە نێو دامەزراوەكانی دەوڵەت دەكەن، لە كاتێكدا دانیشتووانی ڕەسەن كار بۆ سەربەخۆیی دامەزراوەكانی خۆیان لە چوارچێوەی دەوڵەتدا دەكەن.

ـ كەمایەتییەكان جەخت لەسەر مافە تاكە كەسی و چوارچێوەی مافی مرۆڤ دەكەنەوە، لە كاتێكدا دانیشتووانی ڕەسەن دەڕواننە پەیڕەوكردنی بە كۆمەڵی مافی پێكهاتەكەیان.

ـ ڕۆڵە و ئەندامانی كەمایەتییەكان ناڕواننە جیاكاری و جوداخوازی لەگەڵ پێكهاتەی زۆربە و دەسەڵاتدار لە دەوڵەتدا، بەڵام ئەندامانی دانیشتووانی ڕەسەن خولیایان بۆ خودموختارییە.

یەكێك لەو پرسیارانەی كە لەم ستوونەدا بە گرنگی دەزانم، پەیوەندی بە دەستنیشانكردنی شوناسی دۆزی ڕەوای مەسەلەی كوردستانە لە نێو سەرجەم ئەو پێناسانەی دەخرێنە ڕوو.

ئەوەی لە سەد ساڵەی تێكۆشانی ڕەوای بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی نیشتمانی كوردستانی ڕەچاو دەكرێت، كاركردنی نەیارانی كوردستان و تەنانەت تا ڕاددەیەكی بەرچاو كاركردنی سیاسەتی نێودەوڵەتییە بۆ ئەوەی مامەڵە لە گەڵ بابەتی كوردستان وەك كێشە و گرفت بكرێت، هەندێ جاریش بە مەسەلە و دۆز ناو براوە، كە پەیوەندی بە كوردەوە هەبێت، وەك پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی، یان وەك نەتەوەیەك، نەك دۆزێك پەیوەندی بە كوردستانەوە هەبێت وەك نیشتمان. ئەم ئاراستەیە لە دەستووری عێراقی ساڵی 2005دا ڕەنگی دایەوە، كە سەرجەم گرووپە كۆمەڵایەتییەكانی دەوڵەتی عێراقی بە ئاستی جیاوازی شوناسەوە بە پێكهاتە دادەنێت و، وشە و دەستەواژەی كەمایەتی بۆ هیچ گرووپێك بەكار ناهێنێت، دانەرانی دەستوورەكە پێیان وا بووە، بەم جۆرە زۆربەی گرووپە ئەتنی و نەتەوەییەكان ڕازی دەكەن و بەم جۆرەش بانگەشەی ڕووكەشی بۆ فۆرمێك لە چەمكی فرەكەلتووری لیبڕاڵی دەكەن.

ڕەنگدانەوەی ئەم ئاراستەیە لە دەستووردا ئەوە بوو كە پەیوەندی كوردستان بە عێراقەوە لە چوارچێوەی فیدڕاڵی دەستنیشان بكرێت، ئەمەش بەردەوامبوونی ئەم بۆچوونەیە كە مامەڵە لەگەڵ مەسەلەی ڕەوای گەلەكەمان وەك پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی لە نێو دەوڵەتی نەتەوەیی عێراقدا دەكات، نەك ئەوەی كە خودی كوردستان نیشتمانە و مافی دەوڵەتی نەتەوەیی خۆی هەیە.

یەكێتیی ئەوروپا تا ئێستا لە چوارچێوەی عەقڵییەتی سەنتڕاڵیزمی ئەوروپایی، داكۆكی لە مۆدێلی دەوڵەتی نەتەوەیی دەكات و كار بۆ گشتاندنی ئەو مۆدێلە وەك ئەزموونێكی سەركەوتوو بەتایبەتی لە باری پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و ئەو كەمایەتییە نەتەوایەتییانەی كە تیایدا كۆكراونەتەوە، دەكات، ئەمەش لە بازنەی هەڵبژاردنی نموونەیەكە كە پشت بە فرەكەلتووری و دیموكراسیی لیبڕاڵی و پاراستنی سەقامگیری دەبەستێت كە مەبەست لێی پاراستنی ئەمن و سەروەریی دەوڵەتە. هەنگاوەكانی یەكێتیی ئەوروپا لەم بوارەدا بە گشتاندنی ئەوەی بە باشترین شێوازی دەزانێت، كە لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی ئەزموونی خۆیاندا بە پێوەر دانراون و، دواتر داڕشتنی یاساییان لە دەوڵەتانی دیكەی دەرەوی سنووری خۆیان بۆ بكرێت، بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یان لە پاشماوەكانی ئیمپراتۆریەتە هەڵوەشاوەكانی ڕووسیای سیزاری و پاشتر یەكێتیی سۆڤیەت و ئیمپراتۆری عوسمانی و ئیمپراتۆری نەمساویدا، لە هەندێ حاڵەتی تایبەتیشدا دەستتێوەردانی سنووردار لە چوارچێوەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان بكەن.

گشتاندنی ئەو پێوەرانە لە باڵاترین نموونەی چارەسەر كە خۆی لە حوكمی زاتیی هەرێمایەتی كە فیدڕالییش دەگرێتەوە، دەرناچێت. ئەو چارەسەرانە زۆر بە شێوەیەكی سادەیی خراونەتە ڕوو، چونكە پاشخان و تایبەتمەندیی مەسەلەی نەتەوایەتی لەو ناوچە فراوانانەی كە چارەسەرەكەی وەك ڕەچەتە و مۆدێل بۆی ڕەوانە دەكەن، بە هەند وەرنەگرتووە و، ئەوەی ڕەچاو نەكردووە كە بارودۆخی پەرەسەندنی ئەو مەسەلانە و پاشخانی مێژوویان جیاوازی هەیە و، ناكرێ دوور لە واقیعی هەر بابەت و مەسەلەیەك و ئاستی پەرەسەندنی لە هەر ناوچەیەكدا، تەنیا لە بازنەی مانەوەی قەوارەی ئەو دەوڵەتانە وەك پێوەرێكی سەرەكی، بیر لە چارەسەری كێشەكان بكرێتەوە و، هەنگاوی پراكتیكی بۆ سەقامگیریی بەردەوام مسۆگەر بكرێت.

یەكێك لە گرفتە گەورەكان كە تا ئێستا لۆژیكی لیبڕاڵی نەیتوانیوە چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە، مەسەلەی پەیوەندیی نێوان ئەمنی نەتەوەیی دەوڵەت و پرەنسیپی عەدالەتە. ئەمنی نەتەوەیی دەوڵەت خۆی لە پاراستنی قەوارەی دەوڵەت دەبینێتەوە، بابەتی عەدالەتیش لە جێبەجێكردن و پاراستنی مافی كەمە نەتەوایەتییەكان، یان پێكهاتەكان كە مانای كۆتاییهاتنە بە هەژموونی نەتەوەی زۆربە، یان تایفە و ئەتنیكی زۆربە لە دەوڵەتدا كە كار بۆ سەروەریی زمان و كەلتوور و ئایین و ئایینزای خۆی دەكات.

یەكێك لە گرفتەكانی گشتاندنی نموونەی ئەوروپایی بۆ چارەسەركردنی بابەتی مافی كەمە نەتەوەییەكان بە جۆرێك ئەو نموونەیە خۆی لە یاساكانی وڵاتی دیكە ببینێتەوە، دوو ڕووییە لە پەیڕەوكردنی شێوازی نموونەكان.

بە پێی مۆدیلی لیبڕاڵیی ئەوروپایی باس لە هەمە جۆری و فرەشێوازیی چارەسەرەكان دەكرێت، وەك بڵێی ئاستی شێوازی چارەسەرەكان فراوانە. ئەو چارەسەرانە خۆی لە چەندین شێواز دەبینێتەوە، وەك: نووسینی بۆردی شەقامەكان و نیشانەكانی هاتوچۆ بە زمانی كەمە نەتەوایەتییەكان، یان پێكهاتەكان و، بوونی قوتابخانەی سەرەتایی بە زمانی كەمە نەتەوایەتییەكان و، دانانی زمانی كەمە نەتەوایەتی بە زمانی فەرمی، مافی ڤیتۆ، خوێندنی باڵا و حوكمی زاتیی هەرێمایەتی.

ئاست و میچی مافدان بە خستنەڕووی داواكارییەكان هەندێ جار و لە هەندێ نموونەدا دەگاتە ئازادیی باسكردن و بانگەشەكردن بۆ مافی جیاخوازی بە شێوەیەكی دیموكراسییانە، وەك نموونەی ئۆسكۆتلەندا كە سەربەخۆخوازەكان حوكمی ئەو هەرێمە دەكەن. بۆ نموونە سەرۆك وەزیرانی ئێستای ئۆسكۆتڵەندا لە پێناوی سەربەخۆیی نیشتمانەكەی و جیابوونەوە لە بەریتانیا تێدەكۆشێت، بەڵام كاتێك ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی ئەو وڵاتە كرا، هەرچی دەزگا و توانای سەرمایەداری و لیبڕاڵی بەریتانیا و ئینگلیز هەبوو، دژ بە سەربەخۆیی ئەو وڵاتە تەیار كرا و، ڕیكلامیان كرد و خەڵكی ئەو وڵاتەیان لە سەربەخۆیی تۆقاند، لە ئاكامدا هەڵبژاردەی سەربەخۆیی سەری نەگرت. بەڵام كاتێك گەلی كاتالۆنیا ڕیفراندۆمی بۆ سەربەخۆیی كرد و بڕیاری گەل بۆ سەربەخۆیی بوو، حكومەتی ئیسپانیا هێزی بەكار هێنا و سەركردە سەربەخۆخوازەكانی دادگایی و بەند كرد.

لە مێژووی ئەوروپادا سەبارەت بە مامەڵەكردن لە گەڵ بزاڤە نەتەوەییە سەربەخۆخوازەكان، تاوانی تیرۆر درایە پاڵ بەشێك لەو بزاڤانە، نەك لە بەر ئەوەی هێز بەكار دەهێنن، بەڵكو لە بەر ئەوەی داوای سەربەخۆیی دەكەن. بەم شێوازە مامەڵە لە گەڵ بزاڤی باسك و سوپای كۆماری ئێرلەندا كرا.

ئەوەی لە بواری مافی كەمە نەتەوایەتییەكان تەنانەت لە نموونەی ئەوروپا ڕەچاو دەكرێت، مەسەلەی تەكیفی یاساییە بۆ مافی كەمە نەتەوایەتییەكان كە سەڕەڕای گشتاندنی نموونەكانی خۆیان و كاركردن بۆ دانانی پێوەری قانوونی بۆیان، دابینكردنی ئەو مافانە لە چوارچێوەی قانوونی ناوخۆیی نەك نێودەوڵەتی مایەوە، پڕۆژە و ڕاگەیاندنە هەرێمایەتییەكانیش وەك ڕاگەیاندنی كۆبنهاگن لە ساڵی 1999 تایبەت بە ڕێكخراوی ئاسایش و هاریكاری لە ئەوروپادا كە بە یەكەمین بەیاننامەی ڕێكخراوێكی ئەوروپایی دوای هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت دادەنرێت، لە ماددەی 36یدا تەنیا ئاماژە بە حوكمی زاتیی هەرێمایەتی دەكات، بەم شێوەیە نموونەی فرەكەلتووریی لیبڕاڵی نەیتوانی مەودایەكی نێودەوڵەتی بە مافی كەمە نەتەوایەتییەكان لە دەوڵەتی نەتەوەییدا ببەخشێت.

ئەم بابەتە واتە مەودای فراوانكردنی مافی نەتەوەیی بەدەر لە نەتەوەی زۆربە لە دەوڵەتدا كە بگاتە مافی بڕیاردانی چارەنووس، بەتایبەتی بە نیسبەت دۆزی ڕەوای گەلی كوردستانەوە، پێویستی بە سەرلەنوێ تكیفكردنی مەسەلەكە هەیە كە نەك بە یاسای ناوخۆیی دەوڵەت تەماشا بكرێت، بەڵكو لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، ئەم بۆچوونە لە بەشی سێیەمی ئەم بابەتە ئاماژەی پێ دەكەم.

گرفتی دیكەی بواری گشتاندنی نموونەی فرەكەلتووریی لیبڕاڵی پەیوەندی بە گشتگیریی نموونەكانی چارەسەركردنەكانی كێشەی كەمە نەتەوایەتییەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەییدا هەیە، بی ئەوەی ڕەچاوی تایبەتمەندیی هەلومەرجی ئەو وڵاتانە و مێژووی پەیوەندیی نەتەوەكان لە گەڵ یەكتردا بكەن، كە لە ئاكامی هەرسهێنانی سێ ئیمپراتۆریەت قەوارەی نەتەوەیی و سنووری ئەو دەوڵەتانە گۆڕانكاریی جۆراجۆری بە سەردا هاتووە، نموونەی دەوڵەتی هاوردەش بە پێی بەرژەوەندیی دەوڵەتە ئیمپریالیستە براوەكانی شەڕ سەپێندراوە، لە ئاكامیشدا قەیرانی دەوڵەت لە پانتاییەكی فراوانی ئەو دەوڵەتە دروستكراوانە تا ئێستا بەردەوامە.

لە چەند ساڵی ڕابردوودا دەوڵەتانی ئەوروپا چەندین شاندیان بۆ سەركردەی نەتەوە جیاوازەكان ڕێك خست و، كاریان دەكرد كە ئەو شاندانە سوود لە شێوازی پەیڕەوكراو لە ڕۆژئاوادا وەربگرن. ئەو شاندانە بە ئەرێنی تەماشای مۆدێلەكانی نێو یەكێتیی ئەوروپایان دەكرد و، بە گەرمی باسی یەكتر قبووڵكردن و بەیەكەوە ژیانیان دەكرد، بەڵام كاتێك ئەو شاندانە بۆ وڵاتی خۆیان دەگەڕانەوە، توانای ڕێككەوتنیان لەسەر گەڵاڵەنامەیەكی سادەی لە یەكتر تێگەیشتن نەبوو.

كاتێك كە ڕۆژئاوا تووشی كۆسپ و گرفت لە گشتاندنی نموونەكانی دەبێت، بیانووی ئەوە دەهێنێتەوە كە چارەسەرەكان لە ئەوروپادا بۆیە سەركەوتوو بووە، چونكە كەمە نەتەوایەتی لە ئەوروپادا بە هۆی پرۆسەی مۆدێڕنەوە شوناسێكی مەدەنی وەرگرتووە و، لە شوێنەكانی دیكە بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شێوازێكی ئەتنی پشتبەستوو بە پەیوەندیی ڕەچەڵەك و هەژموونی هۆز و عەشرەتگەرییەوە هەیە. ئەم بیانووەش پێچەوانەی گرفتەكانی شوناس و كێشەی نەتەوەیی و كەمایەتییە لە خودی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپادا.

لە بابەتی پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی زۆربە و دەسەڵاتی كەمایەتی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا، چەمكێكی سیاسیی گرنگ كە لە كۆتاییدا بووەتە پێوەرێك لە هەڵوێستوەرگرتنی هەردوو لایەنی هاوكێشەكە، مەسەلەی پەیوەندیی نێوان چەمكی ئەمنی نەتەوەیی و چەمكی عەدالەتە.

ئەمنی نەتەوەیی لە دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا بەو نموونەیەی لە ئەزموونی ئەوروپای دوای ڕێككەوتننامەی ویستفالیا دروست بوو، بریتییە لە پاراستنی ئەمنی دەوڵەت كە بریتییە لای دەسەڵاتداران كە نوێنەری نەتەوە، یان تایفە، یان پێكهاتەی زۆربەن بە ژمارە، مانەوەی دەوڵەت و پاراستنی سنوورەكەی و ماوەنەدان بە كەرتبوون، یان داماڵینی بەشێك لەو دەوڵەتە. ئەم ئاسایشە نەتەوەییە لەم جۆرە دەوڵەتانە دەگاتە پێدانی بەرگی پیرۆزی بە چەمكی مانەوەی دەوڵەت بەو سنوورە كە پێی دروست بووە، بەم جۆرە چەمكی نیشتمانپەروەری لای پێكهاتە، یان نەتەوە، یان تایفەی زۆربەی حوكمڕان لە دەوڵەتدا بریتییە لە پاراستنی ئەو دەوڵەتە و مەشرووعییەتدان بە بەكارهێنانی هێز و توندوتیژی دژ بەوانەی بوونی ئەو دەوڵەتە دەخەنە مەترسییەوە، یان كار بۆ جیابوونەوە دەكەن. لایەنێكی دیكەی هاوكێشەكە بریتییە لە چەمكی عەدالەت كە پێكهاتەیەك، یان نەتەوە، یان تایفەیەك لە دەوڵەتی نەتەوەییدا كەمایەتی پێك دەهێنن و داوای مافەكانی خۆیان دەكەن و بە كۆمەڵ واتە فراوانتر لە مافی تاكەكەس بە بیری لیبڕاڵی بانگەشەی بۆ دەكات و، چەمكی هاووڵاتی بۆ دەدۆزێتەوە و دەیخاتە خانەی یەكسانییەوە كە هەندێ جار بە دەستەواژەی دەستووریش ئاماژەی بۆ دەكرێت، بەڵام كاتێك ئەو كەمایەتییە وەك پێكهاتەیەكی مرۆیی كە تایبەتمەندیی كەلتووری خۆی هەیە، داوای مافە بە كۆمەڵەكەی دەكات، كە بەشێكی سەرەكیی ئەو داواكارییە بریتییە لە مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی، ئەوا ڕستە و دەستەواژەی هاووڵاتیبوون و مافی مرۆڤ بەو سنوورەی كە زۆربە لە دەوڵەتی نەتەوەیی بڕیاری دەدا، بۆ گەمارۆدانی مافی كەمایەتی بەكار دێت و، ئەوەی پێی دەڵێن «عەدالەت» جێبەجێ نابێت و، ئەوەی ڕەوایە بۆ نەتەوەیەك كە زۆربە لە دەوڵەتدا پێك دێنێت، ڕەوا نییە بۆ نەتەوەیەكی دیكە كە كەمایەتییە لەو دەوڵەتەدا، لەم حاڵەتەشدا هەر داواكارییەكی كەمایەتی بە چاوی گومانەوە لەلایەن زۆربەوە تەماشا دەكرێت و، زۆر جار لێی كەم دەكرێتەوە و سەروگوێ دەكرێت و، بە شێوەیەكی كردەیی جیاكاریی نەتەوەیی دروست دەبێت و، چەوسانەوەی ڕوون بە دیار دەكەوێت.

لە عەقڵییەتی باوی نەتەوەی زۆربە، كەمە نەتەوایەتییەكان هەردەم مەترسین لەسەر ئاسایشی دەوڵەت، چونكە ئاسایشی دەوڵەت بە پێی بۆچوونی ئەوان بریتییە لە بەردەوامبوونی هەژموونی زۆربە، بۆیە زۆربە پێی وایە كە دابینكردن و بەردەوامبوون لە حوكمدا، لەوەدایە كە كەمایەتی زۆر بچووك و لاواز بێت، چونكە دەوڵەتی بەهێز پێویستی بە كەمایەتیی بێ هێز هەیە و، هەردەم ئەو زۆربەیە لۆژیكی جۆن ستیوارت مل (1806-1873)ی بەكارهێناوە كە وتوویەتی: «كۆمەڵە كەلتوورییە بچووكەكان واز لە میراتی كەلتووریی خۆیان دەهێنن و خۆیان دەخزێننە نێو كەلتووری نەتەوە بەهێزەكانەوە».

نموونەكانی ئەم هەژموونە و مەترسی لە كەمایەتی نەتەوەیی لە نێو دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخدا، تەنیا لە نموونەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نییە، بەڵكو لە شوێنی دیكەش ئەم حاڵەتە بەدی دەكرێت.

لە عێراقدا هەرچەندە كە كوردستانی باشووری بە مەرجەوە پێوەی لكێندرا، بەڵام نزیكەی هەشتا ساڵ زیاتری ویست كە دەوڵەتی عێراق ددان بەوەدا بنێ، كە كوردستان بە پێی دەستوور هەرێمە، هەڵبەتە ئەمەش بە فەرزكردنی ئەمری واقیع و بە تێكۆشانی گەلی كوردستان، نەك بە قەناعەتی نەتەوە، یان تایفەی زۆربە كە تا ئێستا بە دەمیدا نایەت و لە گوتاری سیاسیی خۆیدا وشەی فیدڕاڵی بەكار ناهێنێت، تەنانەت هەندێ لایەنی دیموكرات و چەپی عێراقیش لە گوتاری سیاسیی خۆیاندا دەستەواژەیەكیان بەكار دەهێنا كە لە مێژووی سیستمی سیاسی لە جیهاندا نەبووە، ئەوەش دەستەواژەی «عێراقی ئیتحادیی موەحەد»ـە.

لە مێژووی عێراقدا بەردەوام گومان لە داواكارییەكانی گەلی كوردستان كراوە، تەنانەت ئەگەر لە دەستووردا باس لە شەراكەتی عەرەب و كورد كرابێت، هەروەك لە دەستووری 1958 هاتبوو. هەر بۆ نموونە لە ساڵی 1959 كاتێك مامۆستایانی كوردستان داوایان لە عەبدولكەریم قاسم كرد، كە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی مەعاریفی كوردستان دابمەزرێت و خوێندنی كوردی بە ئەلفابێتی لاتینی بێت. عەبدولكەریم قاسم زۆر بە تووڕەییەوە وتی: «هەرگیز بوار نادەین ئەلفابێتی عەرەبی بگۆڕن و خوێندنی كوردی بە ئەلفابێتی لاتینی بێت، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی خوێندنی كوردی دروست دەبێت، نەك مەعاریفی كوردستان..». ئەم زانیارییە لە كتێبی كۆنگرە ناوخۆییەكانی مامۆستایانی كورد 1959، 1960 لە نووسینی سەرباز مەجید خۆشناو و یادەوەرییەكانی مامۆستا محەمەد سەعید ساڵح و وتارێكی كەریم شارەزا هاتووە.

ئەم نموونەیە لە شوێنی دیكەش دووبارە بووەتەوە، بۆ نموونە كۆماری تترستان لە ڕووسیای فیدڕاڵ كە لە ساڵی 2000 داوایان كرد ئەلفابێتی خوێندن لە سلاڤییەوە بۆ ئەلفابێتی خۆیان بگۆڕدرێت، داواكارییەكەیان لە لایەن پەرلەمانی ڕووسیای فیدڕاڵەوە بە توندی ڕەت كرایەوە.

تا ئێستا هزری لیبڕاڵی و فرەكەلتوورییەكەی كە بانگەشەی بۆ دەكات، نەبووەتە هۆی چارەسەركردنی مەسەلەی نەتەوایەتی بە شێوەیەكی بنبڕ لە یەكێتیی ئەوروپا. ئەگەر تەماشای هزری سۆشیالیستیی سۆڤیەتی بكەین، كە باسی دروستبوونی ئوممەی سوشیالیستی دەكرد، ئەو چەمەكەش لەگەڵ هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت كۆتایی هات و چەندین دەوڵەت دروست بوون، بە هەمان شێوە تێزی ئومەی دیموكراتی كە بەڕێز ئۆجەلان باسی دەكات لە واقیعی پراكتیكدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەمكێكی نەزۆكە.

تا ئێستا تێكڕای ئەم چەمكانە نەیتوانیوە ئەلتەرناتیڤ و جێگرەوەی هزری لینینزم سەبارەت بە مەسەلەی نەتەوایەتی بن، كە وەك دیاردەیەكی مێژوویی و لە چوارچێوەی شوناسی كۆمەڵایەتی مامەڵەی لەگەڵدا كردووە و، خۆی لە مافی ڕەهای بریاڕدانی چارەنووسی گەلان، بە مافی جیابوونەوە، دەبینێتەوە.

گەلی كوردستان لە باشوور و لە پارچەكانی دیكەی كوردستان دەستەواژەی دانیشتووانی ڕەسەنی لیبڕاڵی لەسەردا جێبەجێ نابێت، ئەو دەستەواژەیە لە لایەن هزری لیبڕاڵییەوە بۆ دانیشتووانی هیندە سوورەكانی ئەمریكای باكوور و دانیشتووانی ڕەسەنی ئەمریكای باشوور و نیوزلەندا و ئوستڕاڵیا داتاشراوە. بەهەمان شێوە دەستەواژەی كەمایەتی لە دەوڵەتە نەتەوەییە فەرزكراوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لەسەردا ناشێت.

بۆیە ئەگەر بمانەوێ تەكیفی یاسایی دۆزی ڕەوای كوردستان بكەین و لە چوارچێوەی یاسا ناوخۆییە فەرزكراوەكانی دەوڵەتە نەتەوەییەكان كە كوردستان بەسەریاندا دابەش كراوە، دەر بهێنین و، مەودا و ڕەهەندی یاسای نێودەوڵەتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم بابەتە مسۆگەر بكەین، پێویستە گوتاری سیاسیی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی گەلی كوردستان باس لەوە بكات كە كوردستان نیشتمانێكی كۆلونیالكراوە و كراوە بە موستەعمەرەیەكی دابەشكراو بە سەر چوار دەوڵەتی نەتەوەیی داتاشراو دوور لە ئارەزوو و ئیرادەی گەلی كوردستان.

 

(*)

سكرتێری حزبی شیوعیی كوردستان