پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆرە جیهان محەمەد فەتاح بۆ گوڵان:   كوردستان شوێنی شیاوی بۆ بەنداوی گەورە و ستراتیژی هەیە

پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆرە جیهان محەمەد فەتاح بۆ گوڵان:     كوردستان شوێنی شیاوی  بۆ بەنداوی گەورە و  ستراتیژی هەیە

 

 

 

دەستەبەركردنی ئاسایشی ئاو یەكێكە لە بایەخە ستراتیژییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و، تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی ڕەهەندەكانی پرسی ئاو لە ڕووی زانستییەكەیەوە و لە ڕوانگەیەكی ئەكادیمییەوە، بوونە تەوەری دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆرە جیهان محەمەد فەتاح سەرۆكی بەشی ئەندازیاریی سەرچاوەكانی ئاو لە زانكۆی سەڵاحەدین، لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* لە سەرەتادا دەمانەوێت بزانین لە وڵاتێكی وەك هەرێمی كوردستاندا، گرنگیی ئاو لە چیدایە و چۆن دەتوانین پارێزگاری لێ بكەین و دەستی پێوە بگرین؟

- جگە لەوەی وەك گوتراوە «ئاو و ئاوەدانی»، ئەوە ئاو وەك هیچ پێداویستییەكی دیكە نییە بۆ مرۆڤ و بوونەوەرەكان، لە لایەكی دیكەوە ئاو كەم بێت كێشەیە و، زۆر بێت هەر كێشەیە، لە هەر شوێن و كاتێكیشدا ئاو نەبێت، ئەوە كێشەكە یەكجار گەورەیە و ناكرێت ئاویش بە تانكەر لە وڵاتانەوە بهێنرێت، هاوكات ئاوی كوردستان ئاوێكی شیرینە و لەگەڵ ئاوی زۆربەی وڵاتانی دونیا بەتایبەت وڵاتانی ئەوروپا بە نموونە بەریتانیا جیاوازە، ئەو ئاوەی لە بارانی كوردستانیش دەبارێت، هەمدیسان شیرینە و كەچی ئاوی بارانی بەریتانیا ترشە لەو كاتەی دەكەوێتە سەر پەڵكی دار و درەخت وشكیان دەكات، هەر بۆیە پێویستە ئاو بە شێوەیەكی گشتی ئیدارەدانی نەكەوێتە بەردەستی خەڵكی ئاسایی، بەڵكو لەژێر چاودێریی حكومەت و لایەنی پەیوەندیداری شارەزا و پسپۆڕدا بێت، بۆ پارێزگاری لە ئاو و دەستپێوەگرتنی چەندین ڕێگا و سیستەم هەیە لەو سەردەمەی ئێستا كە دەتوانین لە هەرێمی كوردستان جێبەجێی بكەین، یان وەك پڕۆژە پلان و بەرنامەی بۆ دابنرێت، لەو كارانەی كە دەتوانرێت بۆ سوودوەرگرتن لە ئاوی باران وەربگیرێت لە ناو شار و گەڕەكەكان، دانانی سیستەمێكە كە ئاو لە سەربانی خانووەكان كۆدەكاتەوە و بە بۆڕییەك دێتەخوارەوە كە دەتوانرێت لە ئاودانی باخچەی ماڵەكان و سەوزایی گەڕەكەكان بەكاربهێنرێت، یان بە بۆڕی بخرێتەوە ژێر زەوییەوە، هەروەها لە گوندەكانیش بەتایبەت ناوچە شاخاوی و بەفرییەكان جگە لە ڕێگای ئاوڕێژی ئاودێری و پۆنت، دەتوانرێت ئاوی بارانبارین سوودی زۆری لێ وەربگیرێت، هاوكات دەتوانرێت ئەو ئاوەی لە تواندنەوەی بەفرەوە بەتایبەت لە وەرزی بەهار و هاوێن دروست دەبێت، كۆبكرێتەوە. هەروەها كۆمەڵگەی كوردەواری كۆمەڵگەیەكی ئیسفەنجییە لە ڕووی بەكارهێنانی ئاوەوە، واتە بەپێی ئەو ئاوەی دەستمان دەكەوێت، ڕۆژانە ئەوە بەكار دەهێنین، بۆیە زۆر پێویستە ئەو ئاوەی چ لەسەر زەوی و چ لە ژێر زەوی بۆ خەڵك دابین دەكرێت، بڕەكەی بەپێی ستانداردی جیهانی بێت، تاوەكو خەڵك زیاد لە ڕێژەی گرنگ و پێویستی خۆیان بە كاری نەهێنن، ئەمەش پێویستی بەوەیە كە حكومەت هەموو هاوبەشێكی ئاو لە ماڵەكانیان پابەند بكات بە بەستنی پێوەری ئاو و دانانی تەوافە لەسەر تانكییەكانیان، بۆ ئەوەی ئاو بە هەدەر نەدرێت.

* ئایا جگە لە ئاوی ژێر زەوی كە لە شارێكی وەك هەولێر دابەشی سەر سێ حەوز كراوە، چەند سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان هەیە و گرنگترین كارو پڕۆژە بۆ پاراستنی سەرچاوەكانی ئاو چییە؟

- دوو جۆر سەرچاوەی ئاومان هەیە، ئاوی ژێر زەوی و ئاوی سەرزەوی، كە ئاوی سەر زەوی بریتین لەو جۆگە و ڕووبار و دەریایانەی كە هەن. ئەو سەرچاوە ئاوانەی سەر زەوی كە بەرچاو و كاریگەرن لەسەر ژیان لە هەرێمی كوردستان، بریتین لە زێی سیروان و زێی بچووك و زێی گەورە و زێی بادینان، ئەو زێیانە بەگشتی زۆر گرنگن بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵام بە بۆچوونی من زێی گەورە (خەبات، یان كەلەك) لەهەر هەموو ئاوەكانی سەر زەوی لە هەرێمی كوردستان گرنگترە، چونكە ئەو ئاوە تا ئێستا زۆر پاك و خاوێنە و كەمترین پیسی تێكەڵی بووە، بەتایبەت هیچ ماددەیەكی پترۆكیمیاییش تێكەڵی ئەو زێیە نەبووە، هەر بۆیە ئەگەر سەیری ئاوی ئیفراز بكەین، كە سەرچاوەی ئاوی خواردنەوەی شاری هەولێرە و لە ڕێگای پڕۆژەی (ئیفرازی یەك و دوو و سێ) ئاو بۆ هەموو شاری هەولێر دابین دەكات، ئاوەكە بەتایبەت دوای ئەوەی بە میكانیزمی سیستەمی پڕۆژەكەدا دەڕوات، زۆر بە خاوێنی و بەبێ كێشە دەگاتە ناو ماڵان، بەتایبەت لە ڕووی تەندروستییەوە زۆر گونجاوە بەكارهێنانی و لە ناو ماڵەكاندا دەتوانرێت بەبێ فلتەر بەكار بهێنرێت، كە ئەمەش بۆ سەرچاوەی ئاوەكە دەگەڕێتەوە، كە زێی گەورەیە. ئەم سەرچاوەیە بەپێی توێژینەوەكان و ئاماژەی شارەزایانی بیانی دواسەرچاوەی ئاوی خاوێنە لە ناوچەكە و هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ئاوی سیروان و زێی بچووك یان (حەمرین) لەبەر ئەوەی بەنداویان لەسەر كراوە، بۆیە زۆر خاوێن نین و سوودیشیان زۆر بۆ هەرێمی كوردستان نییە، لەلایەكی دیكەوە ئەو سەرچاوانەی ئاوی سەر زەوی پێویستیان بە پاراستنە، بەتایبەت بە ڕێگای دوورینەوەی ئاوی (ڕێن وێتەر هارڤێستینگ)، بۆ ئەمەش دەبێت بەنداو دروست بكرێت، لە هەندێ شوێنیش وەك بەستۆرە دەتوانرێت بەنداوی ژێر زەوی دروست بكرێت، كە ئەمەش سیستەم و تەقەنییەكی تازەیە لە جیهان و ئێستا بۆ پاراستنی ئاوی سەر زەوی دروست دەكرێت، كە كاریگەری لەسەر پاراستنی ئاوی ژێر زەوییش دەبێت. دروستكردنی بەنداوی ژێر زەوی گران و زەحمەت نییە، بەڵام ئەوەی لەو بەنداوە زەحمەتە، دیاریكردن و دۆزینەوەی شوێنی ئەو جۆرە بەنداوانەیە، لەو بارەوە بە نموونە بەستۆرە شوێنێكی زۆر گونجاو و پێویستە بۆ بەنداوی ژێرزەوی كە دەبێتە هۆی پاراستنی سەرچاوەی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی. هەروەها دەتوانین لە چەندین شوێنی هەرێمی كوردستان لە بەنداوی بچووكتر، وەك ئەوەی ڕێزان كە پێی دەگوترێت «ویل و بەراج» دروست بكرێت و، دەتوانرێت بەنداو لەو شوێنانەش دروست بكرێت كە یەك وەرز ئاویان پێدا بڕوات، ئەو ویل و بەراجەی لە ڕێزان دروست كراوە، لە كاتێكدا بەنداوی بێخمە دروست بكرێت، ئەوە ژێر ئاو دەكەوێت. لێرەدا زۆر پێویستە ئاماژە بەوە بكەم، زۆر پێویستە بەنداوی بێخمە دروست بكرێت و لە كۆنگرەیەكدا كە وەزیری سەرچاوەكانی ئاوی عێراقیش ئامادەی بوو، من تەئكیدم لەوە كردەوە كە پێویستە بە هەر جۆرێك بێت، بەنداوی بێخمە دروست بكرێت. لە دەستپێكردنیشی من سەرپەرشیاری بووم، ئەگەرچی پارەیەكی زۆر بەو كۆمپانیایانە دراوە كە كاریان لە بەنداوەكە كرد، دروستكردنی بەنداوەكە بەو شێوەیە نییە، گوایە كاریگەریی خراپی لەسەر ناوچەكە بەتایبەت دەڤەری بارزان دەبێت، بەڵكو ناوچەی بارزان سرووشتەكەی بە شێوەیەكی وایە، بە دروستكردنی ئەو بەنداوەش پارێزراو دەبێت و ژینگەكەشی وەك خۆی بە جوانی و پاك و خاوێنی دەمێنێتەوە لە هەموو ڕووێكەوە، هەر لە پاراستنی سرووشتەكەی، هەم لە پاراستنی ئاژەڵی كێوی و باڵندە و گیانەوەرەكان، لە لایەكی دیكەوە میللەتی كورد بەگشتی و ناوچە و دەڤەری بارزان بەرگەی ئەوە ناگرن كە جارێكی دیكە هەموو گوند و ناوچە و سرووشتەكەی وێران بێت و دابڕمێت، هەر بۆیە دیزاین و هەنگاوی زۆر باش و گونجاو و سەركەوتوو هەیە، كە بەنداوی بێخمە دروست بكرێت، كە دەبێتە هۆكارێكی زۆر گەورە و كاریگەر بۆ پاراستنی ئاوی زێی گەورە و ئاوی ژێر زەوی و ئەو حەوز و سنوورانە، هەروەها لە بەنداوی بێخمە دەتوانرێت بڕێكی زۆر كارەبا بەرهەم بهێنرێت، هاوكات دروستكردنی بەنداوی بێخمە دەبێتە یەكێك لەو هۆكار و بنەمایانەی كە كەرتی گشتیاری و كشتوكاڵی لە هەرێم پێ دەنێتە قۆناغێكی بەرچاو لە گەشە و پێشكەوتنی. لەلایەكی دیكەوە بە دروستكردنی بەنداوی بێخمە هەرێمی كوردستان بەشێكی گەورە لە ئاسایشی ئاو دەستەبەر دەكات، بەڵام بۆ دروستكردنی بەنداوی بێخمە، دەبێت سەرلەنوێ دیزاین بكرێتەوە و واز لەو دیزاینە كۆنە بێنن كە بۆی كراوە، هەرچەندە لە30%ی پڕۆژەكە بە چوار تۆنێلەوە تەواو بووە. ئەو شوێنەی بەنداوی بێخمەی تێدا دروست دەكرێت، زۆر گرنگ و ستراتیژییە و بڕبڕەی پشتی هەرێمی كوردستانە، بەتایبەت لە ڕووی ئاوی سەر زەوییەوە، چونكە لەو شوێنەدا زێی ڕەواندز و بادینان یەكتر دەگرن، لە پاشان دێتە خوارێ بۆ ئەو ناوچە و سنوورانە كە باشترین شوێنی كشتوكاڵین، چ دەڤەری هەریر، چ خەبات و خوارتری. هەروەها یەكێك لەو جیاكارییانەی لە بەنداوی بێخمەدا هەیە، ئەوەیە كە دوو لە تۆنێلەكانی بۆ مەبەستی ئاودێری دروست كراون. هەروەها پاش دروستكردنی هەر بەنداوێك ئەوە كاری پڕۆژەكە بەوە تەواو دەبێت كە لێوار و ئاوڕێژییەكانی بە باشی دروست بكرێت، كە نەبێتە هۆی داڕمان و تێكچوونی لێواری بەنداوەكە كە سوودی دیكەشی بۆ گەشتیاری و ئاودێری دەبێت. هاوكات پاش تەواوبوونی بەنداوەكە لەلای خوارەوەی هەر چەند كیلۆمەترێك نێوانیان بێت، دەبێت ویل و بەراج دروست بكەین كە لە ڕێگای ئەمانەش بڕێكی باشی ئاو بۆ سنوورەكان كۆ دەكرێتەوە و سوویان لێ وەردەگیرێت.

* بە شێوەیەكی گشتی پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان چی بكات بۆ پاراستنی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی و ئایا تا ئێستا چ هەنگاوێك لەو بارەوە نراوە؟

- هەرێمی كوردستان شوێن و ناوچەی زۆر گونجاو و شیاوی هەیە بۆ بەنداوی گەورە و ستراتیژی، هاوكات لە زۆربەی ناوچە و گوندەكان بۆ گڵدانەوەی ئاوی باران و بەفر، دەتوانرێت پۆنتی قەبارە جیاجیا دروست بكرێت، وەك لایەنی ئەكادیمی كە من دەیبینم لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی كوردستان بەتایبەت شەخسی ڕێزدار سەرۆكی حكومەت زۆر بە تەنگ ئەوەیە كە ئاسایشی ئاو دابین بكات، بۆ ئەو مەبەستەش بە كردار دەست بە كارەكان كراوە و، دروستكردنی چەندین بەنداوی گەورە و ستراتیژی دەستی پێ كراوە، چەندانی دیكەش خراونەتە بەرنامە و بودجەی باشیان بۆ تەرخان كراوە، هاوكات پاڵپشتی و هاوكاریی جووتیاران و ئەو كەسانە دەكرێت كە پۆنت دروست دەكەن بۆ گڵدانەوەی ئاو، هەموو ئەو جۆرە پڕۆژانە چ بە نداوەكان و چ پۆنتەكان دەبنە هۆی جێگیركردن و پاراستنی ئاوی سەر زەوی و ئاوی ژێر زەوی و هەر بەو جۆرە پڕۆژانە جگە لەوەی تووشی كارەسات و ڕووداوەكانی لافاو و سرووشتی نابینەوە، بەڵكو دەبنە بنەمای بەرەوپێشەوەچوونی كەرتی گەشتیاری و كشتوكاڵی و ئاودێری لە هەموو هەرێمی كوردستاندا و، بەو جۆرە پڕۆژانەی كە ئێستا لە بەنداوەكاندا دەستی پێ كردووە، هەرێمی كوردستان خۆی لەو مەترسی و كێشە و تەنگەژانە بە دوور دەخاتەوە، كە وڵاتانی دراوسێ لە گرتنەوەی ئاوی زێیەكان وەك فشار لەسەرمان دروستی دەكەن.

* ئایا چی دیكە جگە لە بەنداو و پۆنت پێویستە بۆ پاراستنی ئاو لە هەرێمی كوردستان هەبێت، بەتایبەت لە ڕووی توێژینەوەی ئەكادیمی و زانستی ئەندازیاری؟

- زۆر پێویستە گرنگی بە بەشی ئەندازیاریی سەرچاوەكانی ئاو بدرێت لە زانكۆكاندا و لەو زانكۆیانەی هەرێمی كوردستان كە ئەو بەشیان نییە، هەروەك ئەوەی كە ئەمساڵی خوێندن لە زانكۆی سۆران و شوێنی دیكە كرایەوە، هاوكات هەوڵ بدرێت كە ئێستا لە زانكۆكان سیستەم و پڕۆگرام هەردووكیان گۆڕاون و هاوچەرخ كراون، دەبێت قوتابیانمان لە ساڵی كۆتایی لە قۆناغی چوارەم، مەیدانی كار بكەن، نەك هەر یەكەی بە ئارەزووی خۆی لەسەر هاوكێشەیەك بە سوودوەرگرتن لە ئەنتەرنێت توێژینەوەمان بۆ ئامادە بكات، لەلایەكی دیكەوە پێویستە هانی قوتابیان بدرێت كە ڕوو لەو بەشەی ئەندازیاریی سەرچاوەكانی ئاو بكەن، نەك وەك ئەمساڵی خوێندن كە بەشەكەی ئێمە لە زانكۆی سەڵاحەدین یەك قوتابیشی وەرنەگرتووە، ئەمە هۆكارێكە بۆ ڕەوانەوەی قوتابیان لەو زانستە بەهەر هۆكارێك بێت، هەروەها پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان سەنتەرێكی توێژینەوەی ئاو و ژينگە دابمەزرێنێت، پڕۆژەی ئاودێریی زیاتر و جدیتر گرنگی پێ بدرێت، بە شێوەی هونەری كە ئاوی زۆر پێویست نییە و هەندێ لەو پڕۆژانە وەك ئەوەی سەر زێی گەورە لە خەبات هەیە، بە دوو قۆناغ 40 هەزار دۆنم ئاو دەدات، هەر بۆیە پێویستە ئەو جۆرە ئاودێرییانە لە ناوچەی دیكەش لە هەرێمی كوردستان دروست بكرێن. هەر بۆیە ئەو سەنتەری توێژینەوەی ئاوە زۆر پێویستە دابمەزرێت، تاوەكو بەپێی زانستی و پێویست پلان بۆ كار و پڕۆژەكان لە ناوچە جیاجیاكانی هەرێم دابنین. لەلایەكی دیكەوە دابەزینی ئاوی ژێر زەوی لە كوردستاندا دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هۆكار، لەوانە بوونی مەزرەعەكان كە هەر یەكەی بیرێك، یان زیاتری لێ داوە، بەتایبەتی جۆرە بیرێك هەیەك بە قووڵی زۆرە و كاریگەریی خراپ لەسەر دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی دروست دەكات. بوونی ئەو هەموو بیری ئاوە لە ناو شار و گەڕەكەكان و بەهەدەردانی ئاو بە چەندین ڕێگا و هۆكاری دیكە، بوونەتە هۆی دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێم، بەتایبەتی لە پارێزگای هەولێر. هەروەها پێویستە حكومەت ڕێگا لە باڵەخانەی بەرز و ستوونی و چەند نهۆمی بگرێت لە شار و ناوچەكانی وەك شەقڵاوە و باڵەكایەتیی بارزان و چەندین شوێنی دیكە، لەو شوێنانە پێویستە خانوو، یان باڵەخانەكان لە دوو نهۆمی یان، سێ نهۆمی زیاتر نەبێت.

 

Top