نەوتی خاو لە جیهاندا تەنیا وەكو سەرچاوەیەكی وزە و ئابووری سەیر ناكرێت، بەڵكو تێكەڵ بە بەرژوەندیی زلهێزەكانی جیهان بووە و لە ڕووی سیاسی و جیۆپۆلەتیكەوە كاریگەریی خۆی هەیە. هەرێمی كوردستانیش لە ڕووی نەوت و گازی سرووشتییەوە لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی پێگەی خۆی هەیە. بۆ قسەكردن لەسەر ئاسایشی وزە لە هەرێمی كوردستان و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ نەوت و غازی كوردستان، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر شاڵاو عەبدولخالق شارەزا لە بواری ئاسایشی وزە كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* نەوت و گازی سرووشتی هێشتا بە گرنگترین و فراوانترین كەرتی وزە لە جیهاندا دادەنرێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە تا چەند ئەم دوو سەرچاوە گرنگەی سامانی سرووشتی بۆ پێشكەوتن و هەژموونی هێزی وڵاتان گرنگە؟

- وزە لە جیهاندا گۆڕانكاریی گەورەی بە سەردا هاتووە، ئەمەش دوای ئەوەی جیهان لە وزەی خەڵوزەوە بەرەو دۆزینەوەی نەوت و گازی سرووشتی ڕۆیشت و لە ئێستاشدا جیهان بەرەو وزە نوێبووەكان و گەیشتن بە سەرچاوەی وزەی خاوێن هەنگاوی خێرا و گەورە دەنێت، بەڵام تاكو ئێستاش نەوتی خاو و گازی سرووشتی پێگە و گرنگی خۆی لە دەست نەداوە، ئەوەتا پیشەسازیی نەوتی و پترۆكیمیاوی و كارەبا و تەواوی پیشەسازییەكانی دیكە پشتیان بەم دوو سەرچاوە گرنگەی وزە بەستووە، بەمەش كەرتی نەوت و گاز و وزە بەگشتی بە گرنگترین ئەو كەرتانە دادەنرێن كە كاریگەرییان لەسەر پێشخستنی ئابووری بە هەموو بەشەكانیەوە هەیە، هەر لە ڕووی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتیارییەوە تاوەكو بونیادنانی ژێرخانی ئابووریی وڵات.

نەوت و گازی سرووشتی لە ڕووی سیاسی و جیۆپولەتیكیشەوە كاریگەریی خۆیان هەیە، لە ڕووە جیوسیاسییەكەوە ئەو وڵاتانەی خاوەنی ئەم دوو سامانە گرنگەن، توانیویانە هەژموونی خۆیان و بازاڕەكانی خۆیان لە جیهاندا فراوان بكەن، لە ڕێگەی ڕاكێشانی بۆری نەوت و گازی دوور و درێژەوە و ئەنجامدانی ملیارەها دۆلار وەبەرهێنان لە كەرتەكانی پیشەسازیی نەوتی و پیشەسازیی پترۆكیمیاوی، هەنگاوی باشیان بەرەو گەشەكردن ناوە، ئەمە وێڕای ئەوەی جووڵەی ئاسمانی و زەوی و دەریایی هەر هەمووی بە كەرەستەی خاوی نەوت و گازی سرووشتی بەڕێوە دەچێت، تەنانەت پێشكەوتنی كەرتی نەوت و گازی سرووشتی كاریگەریی خۆیان هەیە لەسەر پەرەپێدانی پیشەسازیی سەربازی و پێشكەوتنی هێزی سەربازییش، ئەمەش ئەو ڕاستییەمان بۆ دەردەخات كەوا پێشكەوتووترین و بەهێزترین وڵات، ئەو وڵاتانەن كە هەژموونی خۆیان لەسەر كەرتی نەوت و گازی سرووشتی و پیشەسازییەكانی زاڵ كردووە. باڵادەستی لەسەر نەوت و گازی سرووشتی ئەگەر بە شێوەیەكی زانستییانە و بە ستراتیژیەتێكی ڕێكوپێك و ژیرانە مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بە خێراییەكی زۆر دەمانگەیەنێتە پێگەیەكی بەهێزی جیهانی.

* ئەو بنەمایانە چین كە دەبێت كەرتی وزە تێیدا بێت، تاوەكو بە كەرتێكی زیندووی گرنگ لە ڕووی ئابووری و سیاسییەوە دابنرێت؟

- بەگشتی كەرتی وزە لەم سەردەمەدا لەسەر چەند كۆڵەكە و بنەمایەك ڕاوەستاوە لەوانە:

 چەندێتیی ئامادەیی وزە بە هەموو جۆرەكانیەوە كە لە ناوخۆی وڵاتەكەدا هەیە، بە واتایەكی دیكە چەند جۆر وزەت هەیە، ئایا وزەكانی سامانە سرووشتییەكان پەیوەندییان بە وزەی نەوت و گازی سرووشتییەوە هەیە، یان بە وزەی ئەتۆم، یان بە وزەی نوێبووەكان و خاوێنەوە هەیە؟

 ژێرخانی وڵاتەكەت لە ڕووی وزەوە تاچەند بەهێزە؛ هەر لە كێڵگە و وێستگەی گازی و ئەتۆمی و وێستگەكانی وزە نوێبووەكان و خاوێن و ژمارەی كۆمپانیاكان و ناوبانگیان و قەبارەی وەبەرهێنان و سەرمایەی بەگەڕخستوو، هەتا ژمارەی ئەو كارگە و بوارانەی پترۆكیمیاوی و پیشەسازیی نەوتی كە لە ناوخۆی وڵاتدا هەیە .

 ئایا تاچەند توانای گەیاندنت لەبەردەستدایە بۆ ئەوەی وزەكەت بگەیەنیتە وڵاتانی كڕیار.

 توانای قبووڵكردنی حكومەت و كۆمەڵگە و كۆمپانیاكان بۆ كێڵگەكانی نەوت و سیاسەتەكانی گەیاندنی نەوت.

بەمشێوەیە نەخشەڕێگای كەرتی نەوت لەو دەوڵەتەدا، یان لەو هەرێمەدا دروست دەبێت، كە ئەو بنەما سەرەكییانەی تێدا بێت.

* بەپێی ئەو بنەما و شیكردنەوەیەی باستان كرد كە لە هەر دوو كتێبی دیپۆماسییەتی وزە و خوێنی ڕەشدا كردووتانە؛ ئایا هەرێمی كوردستان لە كوێی نەخشەی جیهانیی كەرتی وزەدایە؟

- هەرێمی كوردستان ئێستا چووەتە سەر نەخشەی وزەی جیهانی و زۆر بنەمای گرنگی گەشەكردنی كەرتی نەوت و گازی سرووشتی تێدایە، خۆ ئەگەر نەخشەی وزەی جیهانی 10 نمرەی بۆ دابنێین، ئەوا بەپێی هەڵسەنگاندنێكی نیمچە زانستییانە بۆ كەرتی نەوت و گازی سرووشتی لە هەرێمی كوردستان، دەتوانین بڵێین ئەم كەرتە 5 نمرەی بەدەست هێناوە، بە واتایەكی دیكە توانیویەتی وێڕای ئاستەنگ و بەربەستەكان نیوەی ڕێگای گەیشتن بەرەو كەرتێكی وزەی گرنگی جیهانی و پێشكەوتوو ببڕێت. لە دواڕاپۆرتی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكانیشدا هاتووە كە بەشێكی گرنگی نەوتی كوردستان لە ڕێگەی گەورە وڵاتانی ئەوروپاوە كڕدراوە، بەتایبەتی وڵاتانی یونان و ئیتاڵیا و چیك و كرواتیا و كۆمەڵێك دەوڵەتی دیكەی ئەوروپایی.

* بەو پێیەی هەرێمی كوردستان لەسەر كەناری دەریا نییە و تەنیا لە ڕێگەی بۆرییەوە نەوتەكەی لە بەندەری جیهانی توركیا ڕەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكات، ئایا ئەمە تا چەند مەترسی لەسەر بەردەوامیی هەناردەكردنی نەوت دروست دەكات؟

- هەرێمی كوردستان خاوەنی بۆری هەناردەكردنی نەوتە و لە ئێستاشدا ئامادەكاریی دەكرێت و ژێرخانەكەی ئامادەكاریی كراوە بۆ هەناردەكردنی گازی سرووشتیش، ئەمە پێمان دەڵێت كەرتی گواستنەوە و ناردنە دەرەوەی نەوت تا ڕاددەیەكی باش لە ئاستێكی مامناوەندایە بە بەراورد بە دەوڵەتانی سەربەخۆ. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە دوو خاڵ بدەم، یەكەم: ڕێگای هەناردەكردنی ئەو نەوتەی لەبەردەستدایە لە ڕووی توانای گەیاندنەوە، لەبەر ئەوەی یەك دەرگا هەیە، ئەویش دەرگای بەندەری جیهانە لە رێگای توركیاوە ئەمە تا ڕاددەیەك لاوازی بە متمانەی بەردەوامی كەرتی وزە دەردەكەوێت. بابەتی هەمەچەشنكردنی گەیاندنی سەرچاوەكانی گەیاندنە واتا تا ئێستا تەنیا نەوتی خاو دەنێرین و نەتوانراوە پێكهاتەی نەوتە خاوەكە كە دەریدەهێنین لەناو بازاڕەكانی ناوخۆشدا بە تەواوەتی ساخی بكەینەوە و بەكاری بهێنین، ئەمەش دەچێتە قاڵبی پترۆكیمیاوییەوە. دووەم: خاڵی قبووڵكردنی پرۆسەی هەناردەكردنی نەوتە لە هەرێمی كوردستان و ڕێككەوتنی پارتە سیاسییەكانی ناوخۆیە (پارتی و یەكێتی) لەگەڵ بەغدا.

* دژایەتیكردنی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و ناردنە دەرەوە و فرۆشتنی، لەلایەن بەغداوە كە زۆر مەركەزییانە مامەڵەی لەگەڵ كراوە، ئایا لە ڕووی یاسایی و تەكنیكییەوە تا چ ڕاددەیەك دەتوانین ڕووبەڕووی ئەم تەحەددییە ببینەوە؟

- پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە، دەبێت ئەو ڕاستییە بزانین كە بەغدا زۆر بە عەقڵییەتێكی مەركەزی و سیاسییانە مامەڵەی لەگەڵ پرۆسەی نەوت و گازی سرووشتیی كوردستان كردووە، ئەمەش بۆ عەقڵییەتی مەركەزی و دەستتێوەردانی دەرەكی دەگەڕێتەوە، كە وای كردووە پارتە دەسەڵاتدارەكانی عێراق هەمیشە وابزانن نەوت و گازی هەرێم و هەناردەكردنی فاكتەری بەهێزی هەرێم و جیابوونەوەی هەرێمە لە بەغدا، لە كاتێكدا هاوكاریی نێوان بەغدا و هەرێم لە بەرژەوەندیی ئابووریی عێراق و كوردستانە. هەر خۆی لەخۆیدا زۆر ململانێی سیاسی دەگۆڕێت بە بەرژەوەندیی دوولایەنەی ئابووریی هاوبەش. بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەكەشتان دەبێت لە ماددەی 111 و 112ی دەستوورییەوە دەست پێ بكەین كە دوو شیكردنەوەی جیاوازی هەیە، بەتایبەتی بۆ بڕگەی دووەمی ماددەی 112 كە باس لە كێڵگە نەوتییەكان دەكات و دەڵێت: «مافی هەرێم و پارێزگاكانە بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سیاسەت و پەرەپێدانی كێڵگە نوێیەكان بكەن». ئالێرەدا كێشەكە دروست بووە، حكومەتی هەرێم پێی وایە ئەم ماددەیە ڕێگای پێ داوە و خۆی لە خۆیشیدا ڕێگای پێ داوە، كەچی حكومەتی بەغدا دەڵێت من ڕێگام پێ نەداوی هەناردەی بكەیت. لە نێوان ئەم دوو بابەتە كۆمەڵێك ڕێكاری تەكنیكی هەیە كە دەكرێت بكەوێتە نێوانمان، هەر چەندە لە وەزارەتی نەوتی عێراق كۆمپانیای هەناردەكاری نیشتمانیی نەوتی عێراق بە ناوی سۆمۆ هەیە، بەڵام ئەم دوو لایەنەش زۆر بە مەركەزی كراون و دەبێت نامەركەزی بكرێن، چارەسەری بەدامەزراویكردنی وەزارەتی نەوتی عێراق و كۆمپانیاكانی هەناردەكار چارەسەری تەكنیكی خێرایە، بەغدا ویستێكی هەیە و دەشزانێت وا بە ئاسانی مەحاڵە جێبەجێ بكرێت، ئەویش تەسلیمكردنی نەوت و گازی هەرێمی كوردستانە، كە زۆربەی شارەزایانی نەوت و گازی سرووشتی و سیاسەتەكانی ئەم بوارە پێیان وایە تەسلیمكردنی نەوت و گازی كوردستان بە عێراق بابەتێكی زۆر مەترسیدارە، لە كاتێكدا ئێمە كۆمپانیای دیلۆتمان هەیە و ڕاپۆرتەكانی ڕێژە و هەناردە و بڕەكەی زۆر بە ڕوونی تێدایە. هەر بۆیە ڕێگا چارەسەر دەبێت ئیداری و تەكنیكی بێت و پێكەوە باشە كە سۆمۆ هەناردەی دەكات، خۆ دەكرێت سۆمۆ بە لامەركەزی بكرێت و لێرەش حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمپانیایەك دابمەزرێنێت و هاوكاریی سۆمۆ بكات، یان بەشێك بێت لە سۆمۆ، بە واتایەكی دیكە ڕێگای تەكنیكیی زۆر لەناو خودی وەزارەتی نەوتی عێراق هەیە، خۆ ناكرێت ململانێكان لە شوێنێكی سیاسی قەتیسكراو بێت، لە ڕووە ئاسایشەكانی وزە و ئاسایشی تەكنیكیدا دەكرێت بەرژەوەندی و بازاڕی هاوبەش بدۆزرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانین سەركەوتوو بین لەم بوارەدا و ئەمە دیدگایەكە.

* لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی پیشەسازیی نەوتی و پاڵاوتگەكان و زیادكردنی توانای بەرهەمهێنانی گازی سرووشتییەوە دەیەوێت كەڵكی ئابوورییانەی ئەم دوو سەرچاوەیەی وزە لە ناوخۆدا زیاتر بكات. ئەمە تا چ ڕاددەیەك گرنگە؟

- ستراتیژیەت و سیاسەتی نەوتی و گازی لە هەرێمی كوردستان دەبێت بە دوو ئاراستە بێت، ئاراستەیەكیان بۆ فراوانكردنی سەرچاوەكانی وزە و سوودوەرگرتن بێت لە بواری بەرهەمهێنانی كارەبا و پیشەسازیی نەوت و زیادكردنی پاڵاوتگەكان و توانا و كوالێتیان، بۆ ئەوەی نەك تەنیا هەرێمی كوردستان، بەڵكو ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و پارێزگا گەورەكانی دەوروبەرمان وەكو مووسڵ پێداویستییەكانی كارەبا و نەوت و بەنزین و گازی سرووشتییان بۆ هەناردە بكات و، پاڵپشتیی كارگەكانی ناوخۆ لە ڕووی كارەبا و سووتەمەنی بكات، لایەنێكی دیكەیان پارێزگارییە لە بەرژەوەندیی هاوبەش لەگەڵ وڵاتانی ئیقلیمی و جیهان، چونكە لێرەدا لایەنی سیاسی زۆر گرنگە لەلایەن وڵاتانی ئیقلیمییەوە كە بەشێكی پەیوەندی بەو چاوتێبڕینەوە هەیە كە نەوت زیاتر هەناردە بكات و ئەوانیش سوودمەند بن، ئەمەش بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستانیش گرنگە بەوەی فرۆشتنی نەوت و گازی زیاتر پارەی زیاتری دەست دەكەوێت بۆ دابینكردنی مووچە و هەڵسووڕاندنی بازاڕی ناوخۆ و بونیادنانی ژێرخان و پێشخستنی خزمەتگوزارییەكان، لەلایەكی دیكەشەوە چاوی ڕۆژئاوا و گەورە وڵاتانی جیهان لەسەر نەوت و گاز و كەرتی وزەی كوردستان زیاتر دەبێت، ئەوەش بۆ لایەنی دیپلۆماسی و سیاسی گرنگە. بە شێوەیەكی گشتی دەبێت باڵانس هەبێت لە نێوان ناردنە دەرەوەی نەوت و بەگەڕخستنی پیشەسازیی نەوتی و دابینكردنی پێداویستییەكانی ناوخۆ.

* حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی كردووە بە جێبەجێكردنی سیاسەتی فرەچەشنكردنی ئابووری و گەڕان بە دوای سەرچاوەی دیكەی داهاتی نانەوتی، ئایا ئەمە تا چەند گرنگە؟

سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەستپێكردنی فرەچەشنكردنی ئابووری سیاسەتێكی زۆر دروست و زیرەكانەیە و نابێت تەنیا پشت بە داهاتی نەوت ببەستین، دەكرێت بە داهاتی نەوت بوارەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتیاری و زۆر كەرتی دیكەی گرنگی ئابووری ببووژێنینەوە، گرنگیدان بە ساخكردنەوەی بەرهەمی ناوخۆ هەردوو كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی بەرەو پێشەوە دەبات.