پرسی ماستەرپلانی هەولێر و بابەتەكانی پەیوەست بە ڕەچاوكردنی مۆرك و تایبەتمەندیی كوردستانی لەم ماستەرپلانە و، بەرفراوانبوونی شار لە ڕووی ئاسۆیی و ستوونییەوە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر سەڵاحەدین یاسین باپیر سەرۆكی بەشی ئەندازیاریی تەلارسازی لە زانكۆی سەڵاحەدین.

 

* یەكێك لە كارە باشەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 2003 دروستكردنی ماستەرپلانی شارەكان بوو بەگشتی و هەولێر بەتایبەتی، ئەم ماستەرپلانانە لەلایەن كۆمپانیایەكی ئەندازیاریی لوبنانی دروست كراون، ئایا چۆن سەیری ئەو ماستەرپلانەی هەولێر دەكەن كە ماوەی نزیكەی 20 ساڵە بەپێی ئەو ماستەرپلانە كار لەسەر هەولێر دەكرێت؟

- لە ڕاستیدا شاری هەولێر پێشتریش ماستەرپلانی هەبووە، پێشتریش لە ساڵی 1993 بە توانا و ئیمكانیاتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان ماستەرپلانێكمان بۆ هەولێر دانا، لەسەر ئەو ماستەرپلانە كار و پڕۆژەی باش بەڕێوە چوو، ئەو ماستەرپلانە ئێستاش ماوە، ئەو كات لە دانانی ماستەرپلانەكەدا كێشەی سەرەكی و زەحمەت تەنیا سەربازگەی هەولێر بوو كە بە چەندین هۆكار ئەو شوێنە داخیلی ماستەرپلانەكە نەكرا، پاشان بەتایبەت لە ساڵی 2003 ئەو شوێنەش خرایە ناو ماستەرپلانەوە و، ئەو ماستەرپلانەی لەلایەن دارولهەندەسەی لوبنانی دانرا، لە ڕاستیدا لە ڕووی داڕشتن و بیركردنەوەكەش كارێكی زۆر باش بوو، بەڵام بەداخەوە ماستەرپلان بە تەنیا كار ناكات، چونكە دەزانین كە ماستەرپلان بڕیارە سیاسییە گشتییەكەیە و شوێن و نەخشەی هەموو پێكهاتەكانی شاری لەسەر جێگیر دەكرێت، بەڵام لە دوای ئەو ماستەرپلانە، نەخشەی وردەكاری هەیە و، كێشەی سەرەكی ئێمە بەتایبەت لە شاری هەولێر نەبوونی نەخشە و وردەكارییەكانە، لە نەخشەی وردەكارییەكاندا بڕیار دەدرێت كە گەڕەكێك چۆن دابەش بكرێت و شەقامەكانی چەند مەتری بن و ڕووبەر و شوێنی سەوزایی چەند بێت و لە چەند شوێنی گەڕەكەكەدا دەبێت، ئێمە لاوازییەكی زۆر گەورەمان لەو نەخشە وردەكارییانەدا هەیە و، نەتوانراوە وەك خۆی و بەپێی پێویست جێبەجێ بكرێت. شەقامی 120 و 150 مەتری هەر هەموویان لە كارەكانی دارولهەندەسەیە، كە لە ناو ماستەرپلانەكەدا جێگیری كردوون، لەلایەكی دیكەوە بۆ جێبەجێكردنی ماستەرپلان و نەخشە وردەكارییەكان یاسامان هەیە، بەڵام وەكو خۆی جێبەجێیان ناكەین و بەدواداچوونیشمان بۆیان نییە، یان زۆر لاوازە.  

* ئەندازیاریی تەلارسازی بێجگە لەوەی یەكێكە لە زانستە دیارەكان، لە هەمان كاتدا وەك جۆرێك لە هونەری تەشكیلی سەیر دەكرێت، ئەمەش بەو مانایەی كاتێك ئەندازیارێك دیزانێك دروست دەكات، كەلتووری وڵاتەكەشی تیكەڵ دەكات و بە جۆرێك لە جۆرەكان دەیكاتە بڕاندێكی نیشتمانی، ئایا تا چەند توانراوە لە داڕشتنی ماستەرپلانی شارەكانی كوردستان بەگشتی و هەولێر بەتایبەتی ڕەچاوی ئەم تایبەتمەندییە بكرێت، تا كاتێك یەكێك دێتە هەولێر بزانێت شارێكی كوردستانییە؟

- ئەو پرسیارەی ئێوە دەیكەن من نامەی دكتۆرا و شارەزاییەكەم لەسەر ئەو لایەنەیە، ئایا ئێمە (ئایدێنتەتی) واتە ناسنامەی شارێك چۆن پیشان بدەین كە مۆركی كوردەواری پێوە بێت؟ بە تەئكید لەم لایەنەوە لەسەر شارێكی وەك هەولێر گلەیی زۆرمان لێ دەكرێت، كە ئەمەش بۆ كۆمەڵێك فاكتەر و كاریگەری دەگەڕێتەوە و، پێش هەموو كارێك پێویستە بزانیت تەلارسازی كۆكردنەوەی دوو شتە، كە یەكێكیان لایەنی زانستیی ئەندازیارییە و دووەمیان لایەنی هونەرییە، ئەگەر ئەو دوو لایەنە تێكەڵ بە یەكتر نەكەین، ئەوە تەلارسازی دروست نابێت، لە گەشەكردن و كاری تەلارسازی لە شاری هەولێردا ناسنامەی كەلتووری نیشتمانی ڕەچاوكراوە و هەیە، بەڵام بەداخەوە بە شێوەیەكی زۆر كاریگەر لەگەڵ كەلتوور و ناسنامەی وڵاتانی دیكە تێكەڵ بووە، بەتایبەت لەگەڵ دراوسێیەكان بۆ نموونە كابرایەك بینایەكی لە وڵاتێكی دراوسێ بینیوە و دێت لە هەولێر كۆپی پێستی دەكات، بەڵام لایەنی كەلتووری و نیشتمانی تیدا ڕەچاو نەكراوە، لەو بارەوە ئایا ئێمە نموونە و ناسنامەی وەك ئەوەمان هەیە؟ بە تەئكید یەكێك لە كارە زیندووەكان كە ڕۆژانە بەرچاومان دەكەوێت، منارەی چۆلییە كە دەتوانرا لە بری لاساییكردنەوەی تەلارسازیی وڵاتێكی دیكە، ئەو نموونەیەی منارەی چۆلی دروست بكرێت كە مێژوو و ناسنامەیەكی كۆنی كورد و كوردستان دەگێڕێتەوە، ناسنامەی دیكەشمان هەیە پێش ئیسلامیش، دەتەوێت دوورتریش بگەڕێنەوە، ئەوە دەچینە سەر قەڵات كە نموونەیەكی جیهانیی زۆر كۆن و پڕۆفیشناڵە و تەعبیر لە ناسنامەی ئێمەی كورد دەكات، بەڵام چەندین نموونەی دیكە هەیە كە لە باڵەخانە و كاری تەلارسازی و گەشەكردن و بەرفراوانبوونی هەولێردا بەرچاو دەكەوێت، كە دوورن لە مۆركی كەلتوور و ناسنامەی نیشتمانیی كورد. هەر بۆیە من دەڵێم زۆر گوناهە لە شارێكی وەك هەولێردا كە تەمەنی زیاتر لە شەش هەزار ساڵ بێت، بچین كەلتوور و ناسنامەی وڵاتانی دیكە لە جیاتی ناسنامەی نیشتمانیی خۆمانی تێدا بەرجەستە و بەرچاو بكەین. هەر بۆیە لێرەدا پێویستە گلەیی لە خۆمان بكەین، بەتایبەت ئەندازیارەكانی شارستانی و تەلارسازی كە ئاگادار و پابەند نین بەو یاسا و مەرج و ڕێنماییانەی لە كاتی مۆڵەتی بینایەك، یان باڵەخانە و خانوویەك لە شارەوانی پێیان دەدرێت، كە پێویستە وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و بە دواداچوونی ورد و بەردەوامیشمان هەبێت، بەتایبەت هەستیار بین لەو ناسنامە و كەلتووری نیشتمانییەی كە هەمانە، كە دەبێت لە خانوو و باڵەخانەكاندا ڕەنگ بداتەوە، نەك كۆپی پێستی وڵاتان. لەلایەكی دیكەوە دیاریكردن و ڕێنماییەكان لەسەر ناوچەی بەفرزۆن كە دەكاتە ئەو گەڕەك و شوێنانەی كە زیاتر دەكەونە ناو شەقامی 30 مەترییەوە، لە كاتێكدا ئەو ڕێنماییەی بەفرزۆن نەبووایە، ئەوە شاری هەولێر لە ڕووی ناسنامە و كەلتووری ئەندازیاری و تەلارسازییەوە تووشی كارەسات دەبوو، چونكە هەموو ئەو خانووە كۆنانە تێك دەدران و سیما و نەخشە و تەلارسازییەكان لەناو دەچوون و هەر كەسە بە ئارەزووی خۆی لەو شوێنانەی كە نزیك قەڵاتیشن، باڵەخانەی شەش نهۆم و 10 نهۆمیان بەرز دەكردوە، بەتایبەت بازاڕی نیشتمان و داون تاون لەو شوێنە شاری هەولێر كە دروست كراوە، گەورەترین هەڵە بووە.

* ئایا لە ئەندازیاریی تەلارسازیدا مەرج و ڕێنمایی بۆ نەخشەی باڵاخانە گەورەكان هەیە، مەبەستمان ئەوەیە لە دروستكردنی بینا و باڵاخانە بەرزەكاندا ڕەچاوی تایبەتمەندیی شارێكی وەك هەولێر و كەلتووری كوردستان كرابێت؟

- بەڵێ، هەمانە، دیسان دەگەڕێمەوە بۆ دوو هۆكار كە زۆرجار باسی دەكەم، كە سەری لە ئێمە شێواندووە بۆ دروستكردنی خانوو و باڵەخانە كە ڕێنمایی شارەوانی هەیە، لە هەمان كاتدا ڕێنمایی وەبەرهێنانیش هەیە، هەر بۆیە دەبینین بەپێی مۆڵەت و ڕێنمایی شارەوانی لە فڵانە شوێن هەقت هەیە باڵەخانەیەكی شەش نهۆمی بەپێی ئەو مەرج و ڕێنماییانەی هەیە دروست بكرێت، بەڵام لە تەنیشتی ئەو باڵەخانەیە پڕۆژەیەكی وەبەرهێنان هەیە كە دەبینیت باڵەخانەیەكی 42 نهۆمی دروست دەكرێت، لێرەدا ڕۆڵ و مەرج و ڕێنمایی شارەوانی بزرە و لەسەری جێبەجێ نەكراوە. ئێمە حەز دەكەین وەك هەموو وڵاتانی دونیا باڵەخانەی بەرز و هاوچەرخمان هەبێت، بەڵام پێویستە ڕێنمایی تایبەت بە باڵەخانەی بەرز هەبێت، ئەم كار و هەنگاوانەی لە ڕووی باڵەخانەی بەرزەوە لە هەولێر دەهاوێژرێت، لە ڕووی ڕێنمایی و مەرجەكانەوە كێشە لە نێوان شارەوانی و وەبەرهێناندا دروست دەكات، چونكە یاسا و ڕێنماییەكانی شارەوانی شتێكە و ئەوەی وەبەرهێنان شتێكی دیكەیە، ئەو بارودۆخەی لە وەبەرهێناندا هاتەدی، دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە كاتێك زۆر پێویستمان بە ڕاكێشانی وەبەرهێنەران هەبوو، بۆ ئەو مەبەستەش ئاسانكارییان بۆ كرا، لە ئەنجامدا گەیشتینە ئەو بارودۆخەی كە ئێستا تێی كەوتووین، بەڵام ئێستا كاتی ئەوەیە دەست بە هەمواركردنەوەی یاسا و ڕێنماییەكانی وەبەرهێنان بكەینەوە و سەر لەنوێ دایبڕێژینەوە، پێویستە مەرج و ڕێنماییەكانی شارەوانی لەسەر كار و پڕۆژەكانی وەبەرهێنانیش جێبەجێ بكرێت.

* هەولێر وەك پایتەختی هەرێمی كوردستان دیزاینی ماستەرپلانەكەی بازنەییە، ئەمەش واتە پێكدێت لە بازنەكانی (30، 60، 100، 120 و 150) مەتری و دوای ئەویش پشتێنەی سەوزە، كە ئەویش هەر پشتێنەیەكی بازنەییە، سەبارەت بەم دیزاینە هەندێك لە ئەندازیاران پێیان وایە ئەم دیزاینە بازنەییە هەولێر دەكات بە «میترۆپۆل» و هەندێك لە ئەندازیارانی دیكە پێیان وایە ئەم دیزانە بازنەییە ڕێگە نادات شاری بچووكی سەربەخۆ لە ناو شاری هەولێردا دروست ببێت و قەرەباڵغییەكە دەگەڕێتەوە سەنتەری شارەكە، ئایا ئێوە چۆن سەیری ئەم دیزانەی ماستەرپلانی هەولێر دەكەن؟

- ئێمە زۆر بەشانسین كە دیزاین و نەخشەی هەولێر لە قەڵاتەوە دەستی پێ كردووە، كە ئەمەش وای كردووە هەموو شەقامەكانی دەوری قەڵات كە بە دەوری شارەكەشەوە، دەبێت وەك 30 مەتری و 60 مەتری و تا كۆتایی بازنەیی بن، ئەو شەقامە بازنەییانە لە ڕووی پلانینگەوە شتێكی زۆر ڕێكوپێكە، ڕاستە شارەكەمان دەكاتە میترۆپۆڵ و زۆر گەورەی دەكات و ناتوانرێت شاری بچووكی لە ناودا دروست بكرێت، بەڵام ئەوەش شتێكی زۆر مەنتیقییە كە لە كاتێكدا شاری بچووكم دروست كرد، ئەوە ئەو شارە بچووكانە دەبەینە دەرەوەی شار و دەرەوەی شەقامە بازنەییەكانی كۆتایی، بۆ نموونە دەكرێت شاری بچووك لە نزیك خەبات و پیرمام و قوشتەپە دروست بكەین، كە ئەو شارە بچووكانە لەو شوێنانە هیچ لە پلانینگ ناگۆڕێت و كارێكی زۆر ئاسایی و گرنگ و سەركەوتووش دەبێت، ئەو ماستەرپلانەی بۆ هەولێر دانراوە، وای كردووە لە كاتی گەشەكردن و بەرفراوانییەكەیدا پارێزراو بین، چونكە ماستەرپلانەكە ڕێوشوێن و هەموو شتەكانی پێویست بە شار و ئاوەدانی بۆ دەستنیشان كردووین، بۆ نموونە ئەو ژمارەی ئۆتۆمبێلە زۆرەی شاری هەولێر، كە تا ئێستا هاتوچۆ لە شەقامەكاندا بە شێوەیەكی ئاساییە و تووشی خنكان نەهاتووین، كە ئەمەش زیاتر بۆ دروستكردنی شەقامی بازنەیی 100 مەتری لە پاشان بۆ 120 مەتری و 150 مەتری دەگەڕێتەوە.

* لە ماوەی نزیكەی 20 ساڵی ڕابردوودا هەولێر بە شێوەیەكی بەرچاو لە ڕووی ئاسۆییەوە فراوان بووە و ئێستا ئاراستەی فراوانبوونەكە گۆڕاوە بۆ ستوونی و بونیادنانی باڵەخانەی بەرز، ئایا لە ڕوانگەی زانستی ئەندازیاریی تەلارسازییەوە خوێندنەوەی ئێوە بۆ ئاراستەی فراوانیی ئاسۆیی چییە؟ ئایا پرسەكە تەنیا دروستكردنی باڵاخانەی بەرزە، یان پەیوەستە بە كۆمەڵێك لایەنی دیكە و سەرجەم خزمەتگوزارییەكانەوە؟ ئایا ئاراستەی بەرەوپێشەوەچوونی فراوانبوونی ستوونی لەگەڵ ئاراستەی بەرەوپێشەوەچوونی دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان وەك (ئاو، كارەبا، پاككردنەوە و.. تاد) هاوشانی ئەو بەرفروانبوونەن؟

- ئەو پرسیارە لە جێگەی خۆیەتی و هەموو كات پێویستە لە خۆمانی بپرسین و جەختی لەسەر بكرێتەوە، بێگومان لە هەموو دونیادا لە بەرفراوانبوونی شاردا هەردوو جۆری بەرفراوانی ئاسۆیی و ستوونی هەیە، بەڵام جۆری ئاسۆیی تێچووی یەكجار زۆرە و زەویی زۆری پێویستە و خزمەتگوزارییەكانیشی لەسەر حكومەت و لایەنی پەیوەندیدار زەحمەت و قورسە، ئەگەرچی شوێنی نیشتەجێبوونی ستوونی لە ئێستادا زۆر باش و گونجاوە بۆ ئێمە، بەتایبەت لەوەی كە ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتووان لەسەر ڕووبەرێكی زۆر كەمتر لە ئاسۆیی جێگایان دەبێتەوە و خزمەتگوزارییەكانیش ئاسانتر و تێچوویان كەمترە و كۆنتڕۆڵی خزمەتگوزارییەكانیش زۆر ئاسانترە، ئێستا بۆ شارێكی وەك هەولێر زیاتر پێویستمان بە یەكەی نیشتەجێبوونی ستوونی هەیە، لەبەر ئەوەی زەویمان كەم بووەتەوە، یان هەر نەماوە، ئەگەرچی بۆ یەكەی نیشتەجێبوون و باڵەخانەی بەرز پێویستە ڕێنمایی بۆ دەربچێت. لە لایەكی دیكە لە كاتێكدا وەبەرهێنان مۆڵەتی پڕۆژەیەكی نیشتەجێبوونی ستوونی بە وەبەرهێنەرێك دەدات، لە پاش ئەوەی وەبەرهێنەر پڕۆژەكەی وەرگرت، ئەوە لەو پانتایی زەوییەی بۆی تەرخان كراوە، حیساباتی باخچە و سەوزایی و شوێنی وەستانی ئۆتۆمبێل و هەموو خزمەتگوزارییەكانی دیكەش كراوە، بەڵام وەبەرهێنەرەكە بە هەر ڕێگایەك بێت كار بۆ ئەوە دەكات لە بری ئەوەی ئەو شوێنە 10 باڵەخانە بێت، ئەو دەیكاتە 15 و زیاتریش، كە ئەمەش لەسەر حیسابی سەوزایی و خزمەتگوزارییەكانە، لێرەشدا شارەوانی تەدەخوڵی نییە، چونكە مۆڵەتەكەی لەلای ئەوان نییە، هەر بۆیە لە هەولێر زۆربەی ئەو مۆڵەتانەی بە وەبەرهێنەران دراوە، ئەوە چارەنووسیان بووە، بۆیە كێشە و گرفتی زۆر، بەتایبەت پاش چەند ساڵێكی دیكە لەو باڵەخانە و یەكە نیشتەجێبوونانەدا دەبینین.