راپۆرتێكی شیكاریی زانستی مێژوویی

 

پێداچوونەوەی زانستی:  پڕۆفیسۆر قادر محەمەد  پڕۆفیسۆر ئاكۆ بورهان

 

 

 

ئاڵا نیشانەی ناسنامەی نەتەوەیی و بوونی گەلی كوردستانە، ئاڵا پیرۆزیی خۆی لە ناو سەرجەم گەلاندا بە گەلی كوردستانیشەوە هەیە، چونكە ناسنامەی نەتەوە و خەبات و قوربانیدانی گەلی كوردستانە، هەروەكو چۆن ئاڵا لە جیهاندا هێمای ناسینەوەی دەوڵەت و نەتەوە و گرووپ و ڕێكخراو و پارتی سیاسی و یانەی وەرزشی و دەزگای فەرمی و زانكۆ و كۆلێژ و پەیمانگە و لیوا و سوپای سەربازی و دەیان دامەزراوە و گرووپی جۆراوجۆری دیكەیە و، ڕێز و پیرۆزیی خۆی هەیە، لەلای كوردیش دوای ئەوەی لە 19/ 6/2009 پەرلەمانی كوردستان بڕیاری دا ڕۆژی 17ی كانوونی یەكەمی هەموو ساڵێك یادی ڕۆژی ئاڵای كوردستان لە سەرجەم شار و شارۆچكەكانی هەرێمی كوردستان بكرێتەوە. بەمەش ڕۆژی 17ی كانوونی یەكەم بە ڕۆژی ئاڵا لە كوردستان دانراوە، ئەمەش دوای بڕیاری ژمارە 26ی رۆژی 11/11/1999 كاتێك پەرلەمانی كوردستان بە یاسای ژمارە 14ی ساڵی 1999 یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستان – عێراق لە 10 ماددە پێك هاتبوو، پەسەندی كرد و سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیرانیش سیستمی ئاڵای كوردستانی بە بڕیاری ژمارە 2ی ساڵی 2004 دەركرد و، تێیدا پێوانەی ئاڵا و شوێن و بۆنەكانی هەڵكردنی ئاڵای دیاری كرد، پاشان سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانیش بە فەرمانی هەرێمیی ژمارە 60 لە 6/7/2007 شوێنی هەڵكردنی ئاڵای دیاری كرد. بۆ قسەكردن لەسەر گرنگی و پیرۆزیی ئاڵا، لەم نیمچە شیكارییە زانستییەدا باسێكی مێژووی ئاڵا دەكەم:

 

 مێژووی ئاڵا

1. دارێكی درێژ چەقێنراوە و نیشانەیەكی پێوە لكێندراوە، بۆ ئەوەی خێزانەكەیان بە شوێنی كاركردنەكەیان بزانێت.

2. 4000 ساڵ پێش زایین لە خاكی میزۆپۆتامیا (كوردستان) هەڵدراوە، ئەمەش لەلایەن ئاشوورییەكان و سەفەوییەكان و ساسانی و میدیاكان و سۆمەرییەكان و پاشان شارنشینە یۆنانییەكان و قەیسەرەكانی ژاپۆن و چین، لەو سەردەمەشدا ئاڵا بۆ یەكەمین جار لە پێستی ئاژەڵ دروست كراوە. هەندێك سەرچاوەش بەكارهێنانی ئاڵا بۆ میسرییە كۆنەكان دەگەڕێننەوە.

لە مێژووی نوێدا بۆ یەكەمین جار دانیشتوانی دوورگەی هیندی ڕۆژهەڵات و چینییەكان ئاڵایان بە شێوەی قوماش بەكار هێناوە .

 ئاڵا بۆچی بەكار دێت؟

ئاڵا بۆ زۆر مەبەست و ئامانج بەكار هێنراوە، كە گرنگترینیان بۆ جەنگ و جەژن و بۆنەكان و ناسینەوەی وڵات و كاری دیپلۆماسی بووە، بەو پێیەی ئاڵا ڕەمز و شەرەف و شكۆمەندی و مێژووی نەتەوەیە.

 

 رەنگەكانی ئاڵا

لە هەموو دونیادا بەپێی جوگرافیا و نەتەوە و مێژووی ئەو گەلە، ڕەنگەكانی ئاڵا كۆمەڵێك مانا و تایبەتمەندیی خۆی هەیە، دەكرێت ڕەنگەكان بەم شێوەیە جیا بكرێنەوە:

*رەنگی سوور نیشانەیە بۆ شۆڕش و ئازایی و هێز و خوێنڕژان لە جەنگدا.

*رەنگی زەرد نیشانەیە بۆ ڕووناكی و درەوشانەوە و ئاگر و وریایی.

*رەنگی شین نیشانەیە بۆ ئاو و دەریا و ئاسمان و ئازادی و پاكی.

*رەنگی ڕەش بۆ پرسە و مەرگ و نەمری بەكار دەهێنرێت.

*رەنگی سپی نیشانەیە بۆ ئاشتی و ئارامی و ئاگربەست.

* *رەنگی پرتەقاڵی بۆ ئازایی و خۆبەختكردن و قوربانیدانە.

*ڕەنگی سەوز بۆ بووژانەوە و ئازادی و پاراستن و گەنجی و كشتوكاڵ بەكار دەهێنرێت.

 مێژووی ئاڵای كوردستان

سەرچاوە مێژووییەكان مێژووی ئاڵای كورد بۆ سەردەمی دەوڵەتی ماد بۆ 700 ساڵ پێش زایین دەگەڕێننەوە، دواتر ئاڵای دەوڵەتی ئەیوبی (سەلاحەدینی ئەیوبی) لە ساڵی 1138-1193 زایینی، ئاڵای ئەتابەگیەی هەولێر (سوڵتان موزەفەرەدین كۆگبۆری) ساڵی 1189 لە ئەتابەگیەی مووسڵ جیا بووەتەوە و، ئاڵای دەوڵەتی زەند لە ساڵانی نێوان 1750-1794ی زایین (كەریم خانی زەند) دروستی كردووە، لە دوای ئەمەش ئاڵای میرنشینی سۆران دێت، كە لە ساڵانی نێوان 1399-1835 حكومەتێكی كوردی بووە كە لە ساڵی 1816 دا سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاندووە و لە ساڵی 1835 لەسەر دەستی هێزەكانی دەوڵەتی عوسمانی ڕووخێندرا، ئەو میرنشینە لەسەر دەستی پاشای گەورە دامەزرا، ئەو كات پایتەختەكەی ڕەواندز بووە.

ئاڵای ڕاپەڕینی بەدلیسی لە ساڵی 1914 كە ڕاپەڕینێكی ڕێكخراوی نهێنی بوو (ئیرشاد) لە كوردستانی باكوور، بە سەرۆكایەتیی مەلا سەلیمی بەدلیسی، شێوەی ئاڵاكەی لەسەر پارچە قوماشێك بە ئایەتی قورئانی پیرۆز ڕازاندرابووەوە. هاوكات ئاڵای قورچگیری لە ساڵانی 1919-1921 لە شۆڕشی قۆچگیری لە ناوچەی دەرسێم و خوزات بەرپا بوو، ئەمەش دوای ئەوەی كورد ئامادە نەبوو بچنە ژێر ڕكێڤی كەمالییەكانەوە.

لە دوای ساڵی1920 شێوەی ئاڵای كوردستان دەركەوت، كە بۆ یەكەمین جار ئاڵای كوردستان لە ساڵی 1919 بە سەرۆكایەتی ئەمین عالی بەدرخان دروست كراوە، كە بە ئاڵای كۆمەڵەی خۆیبوون و شۆڕشی ئاگری لە ساڵی 1920 ناسراوە، ئاڵای كۆمەڵەی تەشكیلاتی ئیجتیماعیی كوردستان، ئەو ئاڵایە هەمان ئاڵای ئێستای هەرێمی كوردستانە لە (باشووری كوردستان) كە لەلایەن كەسێكەوە بەناوی (زین العابدین) لە ساڵی 1920 دروست كراوە و، سوودی لە ڕەنگە پیرۆزەكانی ماددەكانی وەرگرتووە (سوور، سپی، زەرد و سەوز).

 

 گۆڕانكاری لە ئاڵای كوردستاندا

دوای ئەم ئاڵایە كۆمەڵێك ڕووداو و گۆڕانكاری لە هەرێمی كوردستان ڕوویان دا و شێوەی ئاڵاكە گۆڕانكاریی كەمی لەسەر كرا، نەك لە ڕەنگەكان، بەڵكو زیاتر لە وێنەكانی سەر ئاڵاكە، بۆ نموونە: ئاڵای كۆماری ئارارات لە ساڵانی نێوان 1927-1930 كە كەوتبووە باكووری كوردستان و پارێزگای ئاگری پایتەختەكەی بووە، لە لایەن كۆمەڵەی خۆیبوونەوە سەركردایەتی دەكرا، بە ڕابەرایەتيی (ئیحسان نووری پاشا) و لە ساڵی 1927 سەربەخۆیی خۆی ڕاگەیاند (هەرچەندە قسەی زۆر لەسەر ئاڵاكە هەیە بەوەی ڕاست نەبێت) بەڵام لە ناو ڕۆژەكەدا وێنەی دوو چیای كوردستان بە ڕەنگی سپیی بە بەفر داپۆشراو هەیە.

هەرچی ئاڵای حكومەتەكەی شێخ مەحموودی حەفیدیشە لە ساڵانی نێوان 1922- 1924 ڕەنگی مانگێكی سپی لە ناو خۆرێكی ڕەنگ سوور، لە ناو ڕەنگێكی سپیدا هەبووە، بە هەمان شێێوە ئاڵای شێخ سەعیدی پیران لە ساڵی 1925 دا ئاڵایەكی سەوزە و خۆرێكی ڕەنگ زەردی تێدایە، ئاڵای حزبی ئازادیی كوردستانیش لە نێوان ساڵانی 1941- 1942 كە ئەو كات لە ورمێ لە كوردستانی ڕۆژهەڵات ڕاپەرینێك سەری هەڵدا، بەپاڵپشتیی حزبی ئازادیی كوردستان لە دژی دەسەڵاتدارانی ئێران لە سەردەمی عەلی سهیای سەرۆك وەزیرانی فارس.

 

 ئاڵای كورد لەسەردەمی كۆماری كوردستان – مەهاباد 1946

حكومەتێكی كوردیی كەمتەمەن لە كوردستانی ڕۆژهەڵات دامەزرێندراوە، كە تەمەنی 11 مانگ بوو، پایتەختەكەی شاری مەهاباد بووە، لە رۆژی 15/12/1945 ئاڵای ئێران لەسەر باڵەخانەكان لەلایەن ڕاپەڕیوە كوردەكانەوە داگیرا، لە رۆژی 17/12/1945 بەرانبەر 26ی سەرماوەرزی ساڵی 2645ی كوردی، لە ڕێوڕەسمێكی پڕشكۆ و بە ئامادەبوونی قازی محەمەد و مەلا مستەفا بارزانی سەركردەی نەتەوەیی كورد و شۆڕشگێڕانی پارچەكانی دیكەی كوردستان، بە فەرمی ئاڵای كوردستان هەڵكرا، ئاڵاكە لە مەیدانی چوارچرا كاتژمێر 10ی بەیانی لەسەر شانی شەهید كەریمی نازمی لە ناو ئاپۆرای جەماوەردا، بەرەو باڵەخانەكە بە خۆشی و هوتاف كێشان و شادییەكی زۆرەوە و لە ناو دەنگی قرمەی تفەنگی سەدان بڕنۆ هەڵكرا، دواتر ڕاستەوخۆ ئاڵاكە لە سەرجەم شار و شارۆچكە و ناوچەكانی ژێر سنووری دەسەڵاتی كۆماردا هەڵكرا.

هەژار موكریانیی شاعیر لە ڕێوڕەسمی هەڵكردنی ئاڵای كوردستان ئەم هۆنراوەیەی خوێندەوە:

بیبینێ ئەو كەسەی پێی وابوو كورد سەرناكەوێ

كێ بوو پێی وابوو تەمی نیگبەت لەسەرمان ناڕەوێ

داری ئاڵام وەكو چقڵە لە بۆ چاوی عەدوو

هەر دڵێ خۆشی نەوێ، ڕەبینی وەبەر كەوێ

 قازی محەمەدی وتەیەكی بەهێزی لە ڕۆژی دادگاییكردنیدا هەیە، دەڵێت: «هەرگیز دەستتان ناگات بە ئاڵای كوردستان، ڕۆژێك دێت ئەو ئاڵایە لە سەر بینای ئەم دادگایەی كە تیایدا دادگایی دەكرێم، بەرز دەكرێتەوە و دەشەكێتەوە».

ئاڵای كوردانی باكوور و ڕۆژئاوای كوردستانیش بە سێ ڕەنگی زەرد و سوور و سەوز دانراوە، تەنیا ڕۆژەكەی و ڕەنگە سپییەكەی تێدا دانەنراوە.

لە ئێستادا دروشمی نەتەوەیی ئاڵای كوردستان خۆری زێڕینە كە 21 تیشكی یەكسان و هاوشێوەی هەیە، كە مانای 21ی مانگی ئادار دەگەیەنێت، بە پێی ساڵنامەی زایینی نەك كوردی. هاوكات سروودی نەتەوەیی ئەی ڕەقیب لە لایەن شاعیری گەورەی كورد پارێزەر یونس ڕەئووف ناسراو بە (دڵداری شاعیر) لە ساڵی 1940 دانراوە و، بووەتە بەشێك لە كەلتوور و فەرهەنگی میللەتی كورد (كەس نەڵێ كورد مردووە، كورد زیندووە، زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاكەمان)، جوگرافیای باشووری كوردستانیش پارێزگاكانانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك و كەركووك و هەڵەبجە لەخۆ دەگرێت.

ئاڵاكەش بەپێی یاسای ژمارە 14ی ساڵی 1999ی یاسای ئاڵای هەرێمی كوردستان- عێراق ڕێك خراوە، كە جەخت لەسەر كۆمەڵێك ماددەی یاسایی و بڕگە دەكاتەوە، لەوانە:

لە ماددەی یەكەمدا هاتووە: هەرێمی كوردستانی عێراق ئاڵایەكی شێوە لاكێشەیی دەبێت، پانییەكەی سێ یەكی درێژییەكەی دەبێت و بەسەر سێ لاكێشەی ئاسۆیی یەكسان لە درێژی و پانیدا دابەش كراوە و بەم شێوەیە پێك هاتووە:

1. لاكێشەی سەرەوە ڕەنگی سوورە، هێمایە بۆ شەهیدانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد.

2. لاكێشەی ناوەڕاست سپییە، هێمایە بۆ ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی و لێبووردەیی، كە گەلی كوردستان دەیەوێت.

3. ناوەڕاستی لاكێشە سپییەكە خۆرێكی تێدایە بە رەنگی زەرد، كە دەكەوێتە خاڵی یەكتر بڕی ڕووبەری لاكێشەكە، كە 21 تیشكی سێگۆشەی یەكسانی لێ دەردەچێت و هێمایە بۆ بەردەوامبوونی ژیان و مەعریفە و هیوا و گەشبینی و 21 تیشكەكەش هێمایە بۆ بۆنەی نەتەوەیی نەورۆز، ڕۆژی بەرەنگاربوونەوە و ڕاپەڕین و شۆڕش و ڕزگاری لە زوڵم و ستەم و چەوساندنەوە.

4. لاكێشەی خوارەوە ڕەنگی سەوزە، هێمایە بۆ كشتوكاڵ و سرووشت و ژینگەی كوردستان.

هەرچی ماددەی دووەم هەیە، جەختی لە سەر ئەوە كردووەتەوە كە بەنیزام ئەو باڵەخانانە دیاری دەكرێت، كە ئاڵاكەیان لە سەر بەرز دەكرێتەوە.

ماددەی سێیەم بەرزكردنەوە و داگرتنی ئاڵاكەی دیاری كردووە، كە بەرزكردنەوەی ئاڵا لە كاتی خۆرهەڵاتدا دەبێت و، داگرتنیشی لە كاتی خۆرئاوابووندا دەبێت. بۆ دروستكردن و چاپكردن فرۆشتنی ئاڵاكەش، ماددەی چوارەم دانراوە، كە دەسەڵاتەكانی داوە بە وەزارەتی ڕۆشنبیری.

لە ماددەی پێنجەمدا قەدەغەی كردووە ئاڵا بەرزكردنەوە لە ئاهەنگە نەتەوەییەكان و نیشتمانییەكان بەكار بێت، ئەگەر ئاڵاكە شایەنی بەكارهێنان نەبێت، وەكو گۆڕینی ڕەنگ و خاوێنی و دڕان.

لە ماددەی شەشەمدا ئاماژە بەوە كراوە كە ئاڵا لە تەنیشت ئاڵای عێراق بەرز دەكرێتەوە.

بۆ ئاسانیی جێبەجێكردنی ئەم یاسایە لە ماددەی حەوتەمدا هاتووە، ئەم ئەركە دەكەوێتە سەرشانی ئەنجومەنی وەزیران، كە ڕێسایەكی تایبەت بۆ ئاسانیی جێبەجێكردنی دابنێت، لە ماددەی هەشتەمیشدا هاتووە كە لەسەر ئەنجومەنی وەزیرانە ئەم یاسایە جێبەجێ بكات، لە ماددەی نۆیەمدا ئاماژە بۆ ئەوە كراوە كە كار بە هیچ دەقێكی دیكە ناكرێت كە پێچەوانەی ئەحكامەكانی ئەم یاسایە بێت، لە ماددەی دەیەمدا جێبەجێكردنی یاساكەی لە ڕۆژی دەرچوونیەوە داوە و لە رۆژنامەی فەرمی بڵاو كراوەتەوە.