هەرچەندە ئامادەكردن و پەسەندكردنی بودجەی گشتیی ساڵی 2023ی عێراق، بۆ سەرەتای ساڵی داهاتوو دوا دەخرێت، ئەمەش یەكەمین خاڵە كە لە كابینەكەی محەمەد شیاع سوودانی كە لە ئەمساڵدا بۆی جێبەجێ نەكرێت، بەڵام بوونی بودجەیەكی نزیك لە 120-130 ملیار دۆلار و بەرزیی نرخی نەوت بە ڕاددەیەك، كە لە ماوەی تەنیا مانگێكدا عێراق زیاتر لە 9 ملیار دۆلار داهاتی فرۆشتنی نەوتی دەست كەوتووە، كارنامەیەكیش كە چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەر دوو حكومەتی هەرێم و عێراق لەخۆ دەگرێت و، پاڵپشتیی لایەنە سیاسییەكان، بەتایبەتی لە ڕێككەوتنی وەرەقەی لایەنە سیاسییەكان و پێشوازیكردنی شاندی هەرێم لە بەغدا و، بوونی ژینگەیەكی ئەرێنی بۆ گفتوگۆكان، ئەمانە هەمووی چەندین لایەنی پۆزەتیڤ و خاڵی بەهێزن بۆ حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی و چارەسەركردنی كێشەكانی هەرێم و بەغدا.

 بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرێكی دیكەی پەیوەندیدار بە هەرێمی كوردستان و دانوستانی شاندی هەرێم لەگەڵ حكومەتی نوێی عێراقدا، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر محەمەد شەعبان شارەزا لە بواری دارایی و ئابووری كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* وەكو شارەزا و پسپۆڕ لە بواری ئابووری و دارایی عێراق و كوردستان، ئایا دۆخی دارایی و ئابووریی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟

- بەو پێیەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی دوای ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان لایەنە سیاسییەكان هات، بەتایبەتی ڕێككەوتنی كورد و سوننە لەگەڵ هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا، ئەم وەرەقەیەش بووەتە هەوێنی كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق بە هەردوو تەوەری (جێبەجێكردن و یاسادانان)ـەوە، بەمەش حكومەتی نوێ دوای لێكتێگەیشتنێكی سیاسیی نێوان لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی هەرسێ پێكهاتەی شیعە و سوننە و كورد لەدایك بووە. سەردانەكەی ئەم دواییەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و دواتر شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بوونی تا ڕاددەیەك لێكتێگەیشتن، هەمووی كۆمەڵە ئومێدێك دروست دەكات، تا چارەسەری كێشە ئاڵۆز و دۆسێ قورسەكانی گەندەڵی و ڕێكخستنەوەی ئابووری و چاكسازی و چارەسەری كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا هەنگاوی كرداریی گەورەی بۆ بنرێت، بگرە باشترین هەل لە بەردەستی لایەنە سیاسییە ناكۆكەكاندا بەردەست بووە بۆ چارەسەری كێشە قووڵ و ئاڵۆزەكانی چەند ساڵی ڕابردوو. بەواتایەكی دیكە بە هۆی بەرزیی بەهای نەوت و بوونی پارەیەكی زۆر و ئیرادەی كەمكردنەوەی كێشەكان و ڕێككەوتنی سیاسیی كورد و هاوپەیمانی شیعە دەرفەتێكی باش هاتووەتە پێشەوە بۆ ئەوەی بتوانن كێشەكان چارەسەر بكەن

* مەبەستت هەلێكی باشە بۆ ئێمەی كوردیش، تا كۆتایی بەو هەموو كێشە ئاڵۆز و قووڵانەی نێوان ناوەند و هەرێم بهێنین؟

- لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس، ناكۆكییە قووڵەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بە ناكۆكیی ئاڵۆز و بەستەڵەكی سیاسیی گەورە دادەنرێت، ڕاستە ئێمە دەڵێین و ئەوان دەڵێن بەپێی دەستوور كێشەكان چارەسەر دەكەین، بەڵام هەموو وردەكارییەك لە ناو دەستووردا نەنووسراوە تا وەكو بۆ هەموو شتێك بگەڕێینەوە بۆ دەستووری هەمیشەیی عێراق، دەستوور قسە و مشتومڕی زۆر هەڵدەگرێت، بەتایبەتی لەسەر دۆسێی نەوت و گاز و زۆر مەسەلەی دیكەی سەروەری و حاكیمە و بودجە و جێبەجێكردنی ماددەی 140، ڕاستە كورد ڕۆڵی لە نووسینەوەی دەستووری هەمیشەیی عێراقدا هەبووە و، بگرە ڕۆڵێكی كاریگەریشی لە ئەنجومەنی حوكم و دامەزراندنی عێراقی دوای سەدام هەبووە، بەڵام بەردەوام كێشەی ئێمە لەگەڵ بەغدا كێشەی سیاسی و جێبەجێ نەكردنی ماددە و بڕگە دەستوورییەكان و بوونی عەقڵ و حوكمڕانییەكی مەركەزی و زۆر جاریش ڕێكنەكەوتنی خۆمان بووە، ڕاستە عێراق لە ڕووی داراییەوە بە كۆمەڵێك هۆكار دۆخی دارایی ڕووی لە باشی كردووە، بەڵام كێشە سەرەكییەكەی عێراق تەنیا دۆخی دارایی نەبووە، بەڵكو نەبوونی عەقڵییەتی حوكمڕانی و هاوبەشییە لای نوخبەی دەسەڵاتدارانی عەرەبی سوننە و عەرەبی شیعە بەرانبەر هاوبەشەكەیان كە كوردە لە عێراقدا، خۆ چاكبوونی دۆخی دارایی عێراق و دەربازبوونی لە قەیرانی دارایی بۆ عەقڵییەت و ئازایەتیی عێراقییەكان ناگەڕێتەوە، هێندەی بۆ كۆمەڵێك هۆكاری دەرەكی وەكو بەرزبوونەوەی بەهای نەوت و خەرجنەكردنی پارە بە هۆی حكومەتی كاربەڕێكەری كازمی لە كابینەی پێشوودا دەگەڕێتەوە. ئەمانە وای كردووە، بەهای دراوی قورس لە بانكی ناوەندیی عێراق بۆ نزیكەی 100 ملیار دۆلار بەرز ببێتەوە، بەڵام ئەگەر حكومەتەكەی سوودانی ئیستغلالی باشی دۆخە داراییەكە بكات و لە بودجە پشكی كورد بۆ لە 14% بەرز بكاتەوە، ئەم باشییەی دۆخی دارایی لەدەست دەدات، بۆیە پێشبینیەكان هێشتا زەحمەتە بە تەواوەتی بخرێنە ڕوو لەسەر پشكی هەرێمی كوردستان و دۆسێی نەوت و گازی هەرێم تاوەكو پشتییان پێ ببەسترێت، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە نەهێشتنی گەندەڵی و چارەسەركردنی مەسەلەیەكی وا هەستیار و گرفتی چارەسەرنەكراوی نێوان هەرێم و بەغداوە هەبێت.

* رەنگە باسكردنی دۆخی دارایی عێراق دوا جار بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی دارایی و ئابووریی ئەو وڵاتە بێت، كە كاریگەریی لەسەر هەرێمی كوردستانیش دەبێت، دەكرێت بزانین پێشبینیی چی لە گفتوگۆ و دانوستانەكانی نێوان هەردوو لا، بەتایبەتی لەسەر بابەتە دارایی و ئابوورییەكان دەكرێت؟

- لە ڕاستیدا گفتوگۆی نێوان شاندی هەرێمی كوردستان و عێراق هەروا كارێكی ئاسان نییە، بەتایبەتی ئەوەی دواجار عێراق خواستی لەسەرە، دەبێتە هۆی بارگرانی بۆ سەر بودجەكەی، كە لەم بارودۆخەدا حكومەتی عێراق و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دارایی لە مەركەز ئەوەیان پێ خۆش نییە، لە كاتێكدا ویستی چاكسازی و چارەسەركردنی كێشە خزمەتگوزارییەكانی شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقیان لە بەردەمدایە، ئەوەتا بەڵێنی دامەزراندنی گەنجەكان و كەمكردنەوەی هەژاری و بێكارییان داوە، ئەوانەی لەسەر شەقام دەنگی ناڕەزایەتییەكان پێك دەهێنن، كپكردنی هەموو ئەم دەنگە ناڕەزایەتییانە بە خەرجكردنی ملیارەها دۆلار دەبێت، خۆ ئەگەر ئاستەنگ لە بەردەم فرۆشتنی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دابنێن، ئەوا دەبێت پشكی هەرێم لە بودجە بۆ سەرووی 14% بەرز بكەنەوە و هەموو ئەو قەرزانەش بدەنەوە كە هەرێم لە سەریەتی بیداتە كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان، ئەمانە بڕە پارەیەكی زۆر و بودجەیەكی گەورەی پێویستە لە بارودۆخێكدا كەوا حكومەت بۆ خزمەتگوزاری و چارەسەری كێشەكانی بێكاری و هەژاری ئەركێكی گەورەی لەسەر شانە.

* باسی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێم و عێراقت كرد. ڕەنگ بێت لە دوای كێشەی خاك و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری كێشەی چارەسەرنەكراوی نەوت و گاز ئاڵۆزترین كێشە بێت، هەروەكو ئاماژەت پێ دا، ئایا حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی تاچەند نییەتی هەیە ئەم كێشەیە بە ئاراستەیەك چارەسەر بكات، وەك ئەوەی لە كارنامەكەیدا هاتووە ڕەچاوی بەرژەوەندیی عێراق و كوردستانیش بكات؟

- لە كارنامەی حكومەتی نوێی عێراقدا ئاماژە بەو لێژنەیە كراوە كە پێویستە لە نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقدا پێك بهێنرێت، جگە لە یەكلاكردنەوە و پێداچوونەوە بە داهاتەكانی ڕابردووی نەوت و گاز، كار بۆ داڕشتنەوەی ڕەشنووسی (یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی)یش دەكرێت، بەتایبەتی لەم یاسایە ئاماژە بەوە كراوە، لە ماوەی شەش مانگدا ئامادە بكرێت، ئەوەی بۆ ئێمەی كورد جێگای دڵخۆشییە ئەوەیە كە لە كارنامەكەی سوودانی باس لە ڕاگرتنی گشت ئەو بڕیارانەی دادگای فیدڕاڵی كراوە كە دژ بە یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتییەكان دراون، كە لە هەرێمی كوردستان كار دەكەن تاوەكو كاریگەریی خراپی لەسەر ئابووری نیشتمانی نەكات.

ناوەڕۆكی ناكۆكییەكانی نێوان ئێمە و ناوەند جگە لە پرسی خاك، یاسای نەوت و گازە و، تەنیا لە ڕێگەی داڕشتن و پەسەندكردنی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی چارەسەر دەبێت، بە مەرجێك ئەو یاسایە بە داڕشتن و تێپەڕبوونی لە پەرلەمانی عێراق بە ڕێگەیەك بێت، دەستكاری نەكرێت و، بەپێی خواست و ویستی هەردوو حكومەت بێت. یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی گرێكوێڕەی ناكۆكییەكانی نێوان هەر دوو حكومەتی عێراق و حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بە كرانەوەی ئەم گرێكوێرەیە، دەرگا لە بەردەم چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی دیكەی وەكو ماددەی 140ی دەستووری و قەرزی كۆمپانیاكان و پشكی هەرێم لە بودجەی گشتیی فیدڕاڵی و یاسای خزمەتی مەدەنی و خانەنشینیی گشتی و زۆر بواری دیكە واڵا دەبێت. چەند ئێمەی ئابووریناسان گەشبین بین، لە بەر دەمی سیاسییەكاندا ڕەشبینی هەر هەیە، بەو پێیەی عێراق عەقڵییەتێكی مەركەزی حوكمی دەكات و تا ئەمڕۆشی لەگەڵدا بێت بڕوای بە فیدڕاڵی و هاوبەشی و چەمكەكانی دیكەی دەستووری و ئەو یاساو ڕێكەوتنانە نییە كە لەسەر ئەو بنەمایە عێراقی لەسەر دامەزرا و، كورد بەشداریی پێكهێنانی عێراقی نوێی كرد، تەنانەت ئەم مەركەزی و عەقڵییەتە ڕەنگی داوەتەوە لەسەر بارودۆخە دارایی و ئابوورییەكانیش، ئەوەتا بودجەی گشتیی عێراق لەسەر بنەمایەكی مەركەزی داڕێژراوە و بە ناوی بودجەی سیادی و حاكیمەوە بە مەركەزی كراوە، تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت كورد ئاگاداری سیاسەت و پلان و بەرنامەی بانكی ناوەندی نییە، مەركەزییەت و عەقڵییەتی داخرا و زاڵە بە سەر سیاسەت و بنەماكانی ئەم دەوڵەتەدا و بڕوایان بە فیدڕاڵی نییە، بۆیە پێویستە هەرێم هانی ناوەند بدات فكر و عەقڵییەتی فیدڕاڵی دەوڵەمەند بكات، بۆ ئەم مەبەستە پێویستە ئەم ڕێگایانە بگرێتەبەر :

1- دەركردنی یاسا و ڕێنمایی پێویست بۆ چەسپاندنی فیدڕاڵییەت و مۆركی فیدڕاڵی بە سەر تەشریعات و یاسا و دامەزراوەكاندا ڕەنگ بداتەوە.

2- یاسای دادگای فیدڕاڵی و دامەزراندنی ئەم دادگایە بە شێوەیەك بێت، ڕەچاوی تایبەتمەندێتیی هەرێمی كوردستانی تێدا بێت.

3- یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی بە ویست و خواستی هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بێت و، زامنی تێپەڕبوونیشی بدرێت لە پەرلەمانی عێراق بە بێ دەستكاری.

4- ئەنجومەنی فیدڕاڵی دابمەزرێت، كە بە یەكێك لە بنەما و سیما دیارەكانی دەوڵەتە فیدڕاڵییەكان دادەنرێت.

5- بانكی ناوەندیی فیدڕاڵی دەبێت لە ئەنجومەنەكەدا نوێنەرانی كورد بوونی كاریگەریان هەبێت، ئەو بانكە لقی سەرەكیی بە كۆمەڵێك دەسەڵاتەوە لە هەرێمی كوردستاندا هەبێت، هەر وەكو چۆن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەم شێوەیە بانكی ناوەندی هەیە.

6- ئەركێكی دیكەی قورس و نیشتمانی و نەتەوەیی دەكەوێتە سەر نوێنەرانی كورد لە بەغدا، من نازانم نوێنەرانی كوردستان تەنانەت بە سەرۆك كۆمار و جێگری سەرۆك پەرلەمان و وەزیرەكان و پۆستەكانی دیكەی دامەزراوەكان و پەرلەمانتارانەوە سەرقاڵی چین؟ ئایا تەنیا لێدوان و دژایەتی و ململانێی حزبایەتییان بردووەتە بەغدا و لە دژی یەكتر قسە دەكەن؟ هەمووان مادام نوێنەرانی كوردن، واتا ئەركی سەرەكی و بنەڕەتییان بەرگریكردنە لە مافە دەستووری و یاساییەكان و شایستە داراییەكانی خەڵكی كوردستان، ڕۆژ لە دوای ڕۆژ لاوازیی نوێنەرانی كورد لە بەغدا بە ڕوونی دەردەكەوێت.

* دواپرسیارمان سەبارەت بە حكومەتی هەرێمی كوردستانە كە لایەنێكی سەرەكییە لە دانوستانەكان و یەكلاكردنەوەی كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەند، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا لە ڕووی دارایی و ئابوورییەوە تا چەند چاكسازی و بەهێزیی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕۆڵی لە ئاراستەی گفتوگۆ و دانوستانەكان هەیە؟

- ئێستا لە هەموو كات زیاتر بارودۆخی دارایی و ئابووریی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهێزە، هەرچەندە حزبەكان لەسەر حیساب و خەزێنەی حكومەت ململانێكانیان یەكلا دەكەنەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی ڕۆژە سەختەكان بەڕێ بكات، ئێستا كاتی ئەوەیە حكومەت دوور لە حزبەكان ڕاستەوخۆ لەگەڵ میللەت و فەرمانبەرانی خۆیدا قسە بكات و، ئەو كار و چالاكییانە بكات كە ویست و خواستی خەڵكی لەسەرە، تەنانەت شێوازێك بدۆزێتەوە بۆ گەڕانەوەی پاشەكەوتی مووچە و باشكردنی دۆخی خانەنشینان، گوناحی فەرمانبەران و كەسە دڵسۆزەكان چییە كە حزبەكانی كوردستان خۆیان سەرقاڵی پشك پشكێنی و دەستكەوتی ماددی كردووە، كاتی ئەوە هاتووە ئەرك و ماف پێكەوە جێبەجێ بكرێت، لە ڕۆژە ناخۆشەكان پێكەوە بووین و بەرگریمان لە حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، حكومەتی هەرێمی كوردستانیش حكومەتی خەڵكە و زۆر لە هێزە سیاسییەكان و نەیارانی كورد لە ناوخۆی عێراق و وڵاتانی دراوسێمان چاویان بەم حكومەتە هەڵنایەت، ئەمەش زیانی گەورەی لەسەر خەزێنەی حكومەت و بەهێزبوونی حكومەت و ئاستی پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكان هەیە.