دوای ڕووخاندنی ڕژێمی دیكتاتۆری لە 2003دا پرۆسەیەكی سیاسی لە عێراقدا دەستی پێ كرد، كە بە ڕواڵەت بنەماكانی لە دەستووری ساڵی 2005 بە هەموو كەموكوڕییەكانەوە بەرجەستە بوو، كەچی بە شێوەیكی پراكتیكی بەشێكی زۆری بەندەكانی، كە گوایە سێ بابەتی گرنگی تەوافق و شەراكەت و هاوسەنگی دابین بكات، جێبەجێ نەبوون، ئەو پرۆسەیە كە گوایە پشت بە دیموكراسیی تەوافقی دەبەستێت و هەڵبژاردن و ئاڵوگۆڕكردنی دەسەڵات لەم چوارچێوەیەدا دەكات، دوای زیاتر لە نۆزدە ساڵ گەیشتە بنبەستی سیاسی، كە لە ساڵانی ڕابردوودا چەندین جار ئەم بنبەستییە ڕووی داوە و، هەڵبژاردنی پێشوەخت دادی نەدا.

ئەم پرۆسەیە بنەماكەی سیستمی پەرلەمانی و بوونی دادگایەكی ئیتحادیی سەربەخۆ بوو، كەچی بە شێوەیەكی پراكتیكی دادگای ئیتحادی بوو بە بەشێك لە ململانێی سیاسی لەسەر دەسەڵات و، لە چەند مانگی ڕابردووشدا كە ململانێی ڕەوتی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگی لە نێو شەقامدا تەقییەوە و گەیشتە كشانەوەی ڕەوتی سەدر لە پەرلەمان و، وەرچەرخانێكی نوێ لە ڕەوشی سیاسیدا ڕووی دا و گۆڕانكارییە چەندایەتییەكان هەنگاو بۆ جۆرێك لە گۆڕانكاریی چلۆنایەتی دەنێت، كە تا ئێستا گەڵاڵە نەبووە و گۆی نەكردووە.

یەكێك لەو خاڵانەی كە لە ساڵی 2003وە تا ئێستا بەردەوامە، بوونی گەندەڵییە، كە دواهەواڵ سەبارەت بەم بابەتە دۆسێی دوو ملیار و نیو دۆلارە و، وەزارەتی دارایی عێراق و بەڕێوەبەرایەتیی باج لێی بەرپرسیارە، لە كاتێكدا ئەم وەزارەتە خۆی بە خاوەنی سیاسەتی ئابووریی «كاغەزی سپی» حكومەتەكەی كازمی دادەنا، ئەمەش هاوكاتە لە گەڵ نەبوونی سیاسەتێك كە گەشەپێدان زامن بكات و ژیانی شایستە و بژێوی و سادەترین خزمەتگوزاری پێشكەش بكات، كە ئەمانەش زەمینەی سەرەكیی ناڕەزایی خەڵكە لە ڕەوشی سیاسی و تاقمی حوكمڕان.

ئەم بابەتە زەمینەی سیاسیی ئامادە كردووە بۆ هاندانی خەڵك لە لایەن گرووپی سیاسیی جیاواز بۆ یەكلاكردنەوەی ناكۆكی و ململانێی سیاسییان، كە پەیوەندی بە بەژەوەندیی خەڵكەوە نییە.

ئەو ململانێیەی لە نێوان ڕەوتی سەدر و چوارچێوەی هەماهەنگیدا ڕوو دەدات و تا ئێستاش بەردەوامە، ململانێیە لەسەر دەسەڵات و ئەو ڕاستییە دەردەخات كە تایفەی یەكگرتوو بوونی نییە و، مەسەلەكان لە چوارچێوەی ئەوەدایە كە كێ خۆی بە نوێنەری ڕاستەقینەی تایفەیەكی دیاریكراو دادەنێت و ئیحتكاری دەسەڵات دەكات، وڵاتی ئیقلیمیش بە ناوەندە جیاوازەكانیەوە لەم بابەتەوە تێوەگلاون و، دەستێوەردانیان بەردەوامە و پرۆژەی هەردوو لایەنی ململانێكە لە چوارچێوەی پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی شیعە دەرناچێت.

ئەم ڕووداوانە و پاشخانەكانی لە گوتاری بلاسخارت نێردراوی سەرۆكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بۆ عێراق، لە بەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا ڕەنگی دایەوە و، لە چوارچێوەی عەقڵییەتی باوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بۆ هۆكارەكانی قەیرانی سیاسی لە عێراقدا دەستی لەسەر هۆكاری ڕووداو و پەرەسەندنەكان دانا و، بە پەلە ئاماژەی بۆ پاشخانی هەندێ لە دیاردە سیاسییەكان كرد.

لەو ڕاپۆرتەدا ئاماژە بە گرنگیی پاراستنی هێمنی و گرتنەبەری دیالۆگ و جێبەجێكردنی دەستوور و ڕێزگرتن لە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و بوونی حكومەتێكی كاریگەر كرا، كە خزمەتگوزاری و ئاسایش و قەڵاچۆكردنی گەندەڵی و دابینكردنی عەدالەت مسۆگەر بكات، لایەنە كوردستانییەكانیش هەمان ئەم خاڵانە دووبارە دەكەنەوە، بەڵام نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان هۆكاری جێبەجێ نەكردنی تێكڕای ئەم بابەتانە بۆ گوێنەدان بە ئەركی هاوبەش و كاركردن بۆ سەپاندنی هەژموون و فەرامۆشكردنی بەرژەوەندیی نیشتمانی لە لایەن سەرجەم پێكهاتەی سیاسی لە عێراقدا دەگەڕێنێتەوە و، ڕووداوەكانی ساڵی ڕابردوو و ئەو بنبەستە سیاسییەی كە هەشە، بە زەنگی مەترسی دادەنێت. بەڵام ئەوەی كە بە تەمومژاوی سەبارەت بەم خاڵە لە ڕاپۆرتەكەی بەڕێز بلاسخارت ماوەتەوە، چەمكی بەرژەوەندیی نیشتمانییە و پێناسەی نیشتمانە لەلایەن گەلانی عێراقەوە و، لكاندنی ئەم پێناسەیەیە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە چەمكی دەوڵەتەوە.

كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنی ئاسایش لە چوارچێوەی هەژموونی عەقڵییەتی سیاسیی باودا، جیاوازە لە بوونی دەوڵەت لە عێراقدا، كە لە چوارچێوەی كۆمەڵێك هۆكاری سیاسیی دەرەكیدا دروست كراوە و، بە سەر چەند نیشتمانێكی جیاوازدا دوور لە ئیرادەی گەلانی ئەو نیشتمانانە سەپێندراوە، لە گەڵ پێناسە و شوناسی نیشتمان كە دیاردەیەكی مێژووییە بە بڕیار و ئیرادەی سیاسی دروستنەكراودا جیا ناكاتەوە، هەر بۆیە گرفت لە سەپاندنی یەك دەوڵەت بە سەر چەند نیشتمانێكدا، كرۆكی قەیرانی دەوڵەتە لە عێراقدا، ئەمەش قەیرانێكە لە گەڵ مێژووی دروستكردنی دەوڵەت لە عێراقدا هەیە و، بە درێژایی مێژووی ئەم دەوڵەتە بە شێوازی جۆراجۆر بەردەوامە و، مایەی ناسەقامگیریی گشتییە و، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بە تەراویلكەی «هاووڵاتیبوون» لە چوارچێوەی قەیرانی دەوڵەتدا دەسووڕێتەوە، لە كاتێكدا كە لەمێژە زەنگی مەترسی لێ دراوە و، بەردەوام خەڵكی زەحمەتكێش بۆ سەپاندنی بەرژەوەندیی دەسەڵاتدارانی نەتەوەی سەردەست دەبنە قوربانیی ئاژاوە و پێكدادانەكان.

كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پرۆسەیەكی سیاسیی بەسەر عێراقدا سەپاندووە، بەڵام ئەوەی باسی لێ ناكات، دەستنیشانكردنی ئەو لایەنانەیە كە دەستووری ئیتحادی جێبەجێ ناكەن و قەناعەتیان بە بەفیدڕاڵبوونی دەوڵەت نییە و، لە چوارچێوەی دەوڵەتی ناوەندیی ڕەهادا بە شێوەیەكی پراكتیكی مامەڵە دەكەن، ئەو بنەمایانەشی كە دەبوایە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا دوای ساڵی 2003 لەسەری بنیاد بنرایە، فەرامۆش دەكەن و، لە جیاتی ئەوەی دەست لەسەر هۆكارە سەرەكییەكان دابنرێت، كە لە قەیرانی دەوڵەتدا بەرجەستە دەبێت، تەنیا ئاماژە بۆ قەیرانی سیستمی سیاسی و ڕێساو و سیاسەت و سیستمی حوكمڕانی دەكرێت. كاتێكیش ئاماژە بۆ پێكدادان لە شەقام و تێكچوونی ڕەوشی ئاسایش و قوربانییەكان دەكرێت، ئاماژە بۆ هۆكاری سەرەكیی ئەم پێكدادانە ناكرێت و، گوتاری فەرمیی دەسەڵاتداران لە ناوەندا لە باشترین حاڵەتدا باسی گرووپی میلشیای چەكداری دەكات، لە كاتێكدا سەرجەم ئەو میلشیایانە بەشێكن لە گرووپەكانی حەشدی شەعبی و لە دەوڵەتەوە مووچە وەردەگرن.

بەڕێز بلاسخارت لە ڕاپۆرتەكەیدا ئاماژە بۆ بۆردومانكردنی توركیا و ئێران دەكات، كە بێگومان خاكی كوردستان دەگرێتەوە، بەڵام دیسانەوە هیچ داواكاری و پێشنیارێكی تیدا نییە بۆ نەتەوە یەكگرتووەكان، بۆ هەڵوێست وەرگرتن لەم بابەتە، كە دەكرێت بڕیارێك لە شێوەی بڕیاری 688ی دژە فڕین لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە بڕیاری لێ بدرێت، بەتایبەتی كە خەڵكی سڤیلی ناو شارەكان بوونەتە قوربانیی درۆنی ئێران و توركیا، ئەمە جگە لە تۆپبارانكردنی بەردەوامی ناوچەكانی كوردستانی باشوور.

یەكێك لە گرفتەكان لە بۆچوونی سەرجەم نوێنەرانی نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەو ڕیزبەندییە سیاسییەیە كە پێشتر لە ئەجێندەی كارەكانیاندا ئامادە دەكرێت و، لایەنە سیاسییەكانی عێراقیش لەو بازنەیەدا دەرناچن.

 سەبارەت بە ڕەوشی ئێستای عێراقیش ئەو ئەجێندەیە خۆی لە دیالۆگدا دەبینێتەوە لە پێناوی ڕێككەوتن لەسەر سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و دامەزراندنی حكومەت، لە كاتێكدا ئەزموونی ساڵانی پێشتر ئەوەی خستووەتەڕوو كە تەنیا دانانی سەرۆك كۆمار و دامەزراندنی حكومەت و سازشكردن لە سەری، وەك نەتەوە یەكگرتووەكان داوای دەكات، قەیرانە سەرەكییەكان چارەسەر ناكات.

 ئەم لۆژیكە لە هەڵسەنگاندن و مامەڵەكردن لە گەڵ ڕەوشی عێراق لە لایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، ئەوەمان بۆ دەردەخات كە پرۆسەیەكی شكستخواردووی سیاسی بنبەستی سەپێندراوە و لایەنە كوردستانییەكانیش لە چوارچێوەری ئەم پرۆسەیەدا كار دەكەن.

خوێندنەوەی واقیع ئەوەمان بۆ دەردەخات كە ئەوەی پەیوەندی بە جێبەجێكردنی ماددەكانی دەستوورەوە هەیە، وەك ئەنجومەنی ئیتحادی و بابەتی دابەشكردنی بودجە و شەراكەت و هاوسەنگی لە دابەشكردنی سامان و نەهێشتن و ڕاگرتنی سیاسەتەكانی گۆڕانكاریی دیموگرافی و، جێبەجێكردنی سەرجەم بنەماكانی فیدڕاڵیزم لە دەستووردا، كە پەیوەندییان بە گەشەپێدان و وەبەرهێنان و سامانی سرووشتییەوە هەیە، لەوانە بابەتی نەوت و دەسەڵاتی هەرێم و پارێزگاكان، ئەوا لە دیدی حوكمڕانانی نەتەوەی باڵادەست و تایفەی گەورەوە بریتییە لە سەپاندنی حوكم لە ڕوانگەی ناوەندێتی ڕەهاوە، هەر ئەم ڕەوشەش زەمینەی بۆ دەوڵەتی پەرەلێڵ و هەژموونی میلشیا و پشتبەستن بە هێزی دەرەكی و نەبوونی پرۆسەكانی گەشەپێدان و زیادبوونی دیاردەی گەندەڵی دروست كردووە. بەم شێوەیە نابێت گەشبینییەكی نادروست پێشكەش بە جەماوەری گەلی كوردستان بكرێت، كە بناغەكەی بریتی بێت لە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار و دامەزراندنی حكومەت و ڕێككەوتن لە سەر بەرنامەی حكومەت، كە پێشتریش ئەم خاڵانە لە ساڵانی ڕابردوودا چەندین جار ئەنجام دراون، كەچی كێشەی كوردستان لەگەڵ عێراقدا چارەسەر نەبووە.

پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لە بازنەیەكی داخراودا دەخولێتەوە، لە خاڵێكی ئەم بازنەیەدا هەڵبژاردنێك دەكرێت، كە لە هەر گەڕێكیدا یاساكەی دەگۆڕدڕێت و پاشان بۆ ماوەیەك كە لەوانەیە كورت، یان درێژ بێت (كە ئەم جارەیان ساڵیكی خایاند) باسی بنبەستی سیاسی دەكرێت و، پاشان حكومەت دوای خستنەڕووی بەرنامەیەكی سیاسی كە جێبەجێ ناكرێت، دروست دەبێت و، بە چەند دێڕێك باس لە حكومەتی خزمەتكردن دەكرێت، بێ ئەوەی هیچ ڕوونییەك لە پلان و نەخشە و سیاسەتی ئابووریدا بخرێتە ڕوو، زۆر بە ئاسانی مەرجەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و هەنگاوەكانی بەتایبەتكردنی سەرجەم بوارەكانی چالاكیی ئابووری لە سایەی فراوانبوونی گەندەڵیدا پەیڕەو دەكرێت.

هەر لە نێو ئەو بازنە داخراوەدا خاڵی ناڕەزایەتی خەڵك بە هۆی نەبوونی سادەترین پێداویستییەكانی ژیانی پڕ كەرامەت بۆ خەڵكی زەحمەتكێش، دەست پێ دەكات، هەر ئەمەش دەبێتە هەلێك بۆ لایەنی سیاسیی دەسەڵاتدار لە دەوڵەت و كۆمەڵگەدا كە بە هۆی كەلتووری سونەتییەوە ناڕەزاییەكانی خەڵك لە ململانێی سیاسی لەگەڵ یەكتردا وەبەربهێنن و، بە شێوەیەكی پراكتیكییش بزافی جەماوەری نەزۆك دەكەن، بەم جۆرە باس لە هەڵبژاردنی پێشوەخت دەكرێت و پاش ماوەیەك كەم بێت یان زۆر، لە چوارچێوەی یاساكانی ململانێ لەم بازنە داخراوەدا ئەو هەڵبژاردنە ئەنجام دەدرێت و، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش پیرۆزبایی خۆی دەنێرێت، بەم جۆرەش خولی بازنەكە بەردەوام دەبێت.

ڕووداوەكان ئەوە دەردەخەن كە بنبەستی سیاسی لە بابەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و دەستنیشانكردنی سەرۆك كۆمار و سەرۆكی حكومەت نییە، بەڵكو بنبەست لە خودی پرۆسەی سیاسی لە عێراق و بنەماكانیدا هەیە، بنبەست لە قەناعەتبوون بە دیموكراسی و باوەڕبوون بە فیدڕاڵی و قایلبوون بە كوردستان وەك شەریك لە دەوڵەتدا هەیە.

بێگومان ئەم بنبەستییە كە هەشە، ڕەنگدانەوەی بازنەی داخراوی ئەم پرۆسە سیاسییەیە، كە تا ئێستا لایەنی كوردستانی وا مامەڵەی لە گەڵدا دەكات، كە بەسەریدا سەپێندراوە و ئامادەی دیالۆگێكی ناوخۆیی سەبارەت بەم بابەتەش نییە، كە باس و لێكۆڵینەوە سەبارەت بە ئەگەرەكان و ئاییندەی ئەم پرۆسە داخراوە بكات.

 ڕێگەی داكۆكیكردن لە دەستكەوت و مافەكانی گەلی كوردستان لە دەوڵەتی عێراقدا بە كردنەوەی چوارچێوەی ئەو بازنە داخراوە دەبێت، ئەمەش لە سەرەتاوە پێویستی بە ئاوەڕدانەوە لە ڕەوشی كوردستان هەیە، كە دەستوورمان هەبێت و ئازادییەكان بپارێزرێت و، سیاسەتی ئابووری لە بەرژەوەندیی گەشەپێدان و زەحمەتكێشاندا بێت و، سەقامگیریی سیاسی و ئەمنی بپارێزرێت.

 ئەگەر باس لە دیالۆگ لە سەر ئاستی هێزە سیاسییەكانی عێراقیش بكرێت، ئەوا پێویستە دیالۆگێكی كراوەی بێ هێڵی سوور و دانانی خاڵی پیرۆزی پێشوەخت سەبارەت بە چارەنووسی دەوڵەت بكرێت، كە ئەمەش پێویستی بە قەناعتبوونە بە ئازادیی گەلانی عێراق لە دەستنیشانكردنی چارەنووسی خۆیان و، بیركردنەوە لە پاراستنی گەل پێش پاراستنی دەوڵەت، ئەمەش هەنگاوی یەكەمی هەستكردنە بە لێپرسراوەی لە كاتی بەرزبوونەوەی ئاستی بارگرژی و مەترسییەكاندا.