ڕۆكسانا فەرمانفەرمەیان پڕۆفیسۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی كەمبریج بۆ گوڵان: شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا سیستمی جیهانی شڵەژاندووە
ڕۆكسانا فەرمانفەرمەیان وانەبێژی سیاسەتی نێودەوڵەتییە لە بەشی سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی كەمبریج و بەڕێوەبەری ئەكادیمیی پڕۆگرامی دیراساتی ماجستێرە لە هەمان زانكۆ و تێیدا وانەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا دەڵێتەوە، هەروەها سەرۆكایەتیی بەشی دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئەنستیتوتی خوێندنی بەردەوام لە هەمان زانكۆ دەكات. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە بارودۆخی ئێستای جیهان و كاریگەری و دەرهاویشتەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و هەلومەرجی ئێستای ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند پەرەسەندن و پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* وەك شارەزا و تایبەتمەندی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئێوە چۆن لە بارودۆخی ئێستای جیهان دەڕوانن، بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی ئەو كێشە و تەنگژانەی جیهان بە دەستیانەوە گرفتارە، لە سەرووی هەموویانەوە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، كە ئاشكرایە ئەم شەڕەش دەرئەنجام و دەرهاویشتەی لەسەر تێكڕای جیهان هەبووە؟ ئایا دەكرێت بڵێین لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا جیهانی بەرەو قۆناغێكی دیكە بردووە؟ لەم ڕووەوە ە چۆن لە كاروبارە نێودەوڵەتییەكان دەڕوانن؟
- ئەوەی پەیوەندی بە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە هەبێت، ئەوا ئەم شەڕە چەندین دەرهاویشتە و ئاكامی جیهانیی لێ كەوتووەتەوە، بەڵام ئەوانەی بوونەتە هۆی ئەوەی كاریگەریی ئەم لێكەوتانە زیاتر بێت، ئەوەیە كە لە ساتەوەخت و سەردەمێكدا هاتونەتە ئاراوە كە جیهان تووشی چەندین دژواری و سەختی و تەنگژە بووەتەوە بە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتایەكی جیهانییەوە، هەروەها كاریگەری ئەم شەڕە لە كاتێكدایە كە هۆشیارییەكی نێودەوڵەتی هەڵكشاو هەیە لە ئاست ئەو گۆڕانكارییانەی لە بواری ژینگەدا دروست بوون و هاتوونەتە ئاراوە كە كاریگەری گەورەتر و ڕاستەوخۆترن لەوەی لە بنەڕەتدا پێشبینی و چاوەڕوان دەكرا. ئەگەر بە دیاریكراوی دەستنیشانی لێكەوتەكانی ئەم شەڕە بكەین، ئەوا ئەم شەڕە كاریگەریەكی بەرچاوی لەسەر نرخی نەوت و غازی سرووشتی كردووە لە تێكڕای جیهاندا و ئاكامێكی نەرێنی هەبووە لەسەر بازرگانیی دانەوێڵە، هەموو ئەمانەش سەریان كێشاوە بۆ سەرهەڵدانی ترس و نیگەرانی هاتنەئارای برسییەتیێكی بەربڵاو لە زۆرێك لە بەشەكانی جیهاندا، بە تایبەتی هەژارانی ئەو وڵاتانەی كە پتر پشتبەستوون بە هاوردەكردن. دەرئەنجامی ئەم بارودۆخەش بریتی دەبێت لە بەرفراوانبوونی نایەكسانی و هەڵكشانی شەپۆلی كۆچبەری. هەروەها دەرئەنجامەكانی ئەم شەڕە پتر لە وڵاتانی نزیك و دەوڵەتە دراوسێ ڕاستەوخۆكانی شەڕەكەدا ڕەنگیان داوەتەوە و بەرجەستە بوون، كە ئەمەش شتێكی حەتمی و سرووشتیی شەڕەكەیە. لێرەدا دەتوانین بڵێین وڵاتانی ئەوروپا پتر كەوتوونەتە بەر مەترسیی ئەم شەڕەوە، ئەویش لە ڕوانگەی ئەو ڕاستییەوە كە ئەم وڵاتانە بۆ ماوەی 80 ساڵە تووشی شەڕ نەبوونەتەوە و لە ئاشتی و ئارامییدا بوون. ئەوەتا لە ئێستادا و لە ئەوروپا شەپۆلێكی پۆپۆلیستی لە هەڵكشان و باڵابووندایە و تێكڕای سیاسەتی ئەوروپای گرتووەتەوە، ئێوە بڕواننە دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی وڵاتی ئیتاڵیا. هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە حاڵەتە و ئەم دۆخە تەنیا پەیوەست نییە بە كیشوەری ئەوروپاوە، لەوەش زیاتر، ئەم شەڕەی ڕووسیا و ئۆكرانیا نیگەرانی و دڵەڕاوكێی دیكەی خوڵقاندووە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵگیرسانی شەڕێكی هاوشێوە، یان دووبارەكردنەوەی شەڕێك لەم چەشنە لە دژی تایوان و لە لایەن وڵاتی چینەوە، كە ئاشكرایە چین بژارەی پشتیوانیكردنی ڕووسیای گرتووەتەبەر لە شەڕەكەیدا دژ بە ئۆكرانیا، ئەویش وەك هەوڵێك بۆ هێشتنەوەی دەرفەت و دەروازەیەك بۆ ئەوەی ئەویش كار بكات بۆ دەست بەسەرداگرتنی تایوان، ئەگەر بڕیارێكی لەم چەشنەی دا. كەواتە لەم گۆشەنیگایەوە دەتوانین بڵێین لە ئێستادا جیهان زیاتر لە بارودۆخێكی لەرزۆك و شڵەژاودایە بە بەراورد بە هەلومەرجی پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا.
* دوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و لەبەریەك هەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤییەت و ڕاگەیاندنی سەركەوتنی ڕۆژئاوا، باس لەوە دەكرا كە ئەمە سەركەوتنی یەكجاریی سیستمە لیبڕاڵییەكەیە و كار و كۆشش كرا بە ئاراستەی ئەوەی ڕووسیا ببێتە بەشێك لەم سیستمە، بە چەشنێك كە باڵ بە سەر تەواوی جیهاندا بكێشێت، بەڵام ئایا دەكرێت بڵێین هەڵگیرسان و بەردەوامبوون و درێژەكێشانی ئەم شەڕە هەڵتەكاندنی پایەكانی ئەم سیستمەیە و چیتر ناتوانرێت پێشبینی ئەوە بكرێت كە تەواوی جیهان بگرێتەوە؟
- بە دڵنیاییەوە ئەم شەڕە گوشاری زیاتری لەسەر سیستمە جیهانییەكە دروست كردووە. دواتر دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەوەی ڕوو دەدات و ئەو پێشهاتەی هاتووەتە ئاراوە بووەتە هۆی ئەوەی هاوسەنگیی هێز گۆڕانكاری بەسەردا بێت و لە ئێستادا جەمسەرەكان ڕوونتر دەر دەكەون، هەر هێزێكی مەزنی جیهانیش خاڵی بەهێز و لاوازی خۆی هەیە و بە ئاستی جیاواز پەیوەندییان لەگەڵ یەكدا هەیە. لەم ساتەوەختەدا پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتی ڕووسیا لە بارێكی لاوازتر و لەرزۆكتردایە بەراورد بە باری پەیوەندییەكانیان لە سەروەختی شەڕی سارددا، بەڵام لە ئارادابوونی وڵاتی چین وەك هێزێكی مەزن كە سەنگ و قورساییەكی ئابووری و پەیوەندیی بازرگانی هەیە، هەموو ئەمانە دەگۆڕێت بۆ جۆرێكی زۆر جیاوازی هاوسەنگیی هێز لە ئاستی جیهاندا، كە ئەمەش جیاوازە لەو هاوسەنگیی هێزەی لە سەروەختی شەڕی سارد و لە ساڵانی ڕۆژگاری دوو جەمسەریدا بوونی هەبوو.
* باس لەوە دەكرێت كە ئەم شەڕە كاریگەری لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش هەبووە، ئێوە بۆچوونتان چییە لەم بارەیەوە و ئایا چۆن لە بارودۆخی ئەم ناوچەیە دەڕوانن و پێتان وایە ئەو پەرسەندن و پێشهاتانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانی و دڵەڕاوكێن و دەبێت ئاوڕی جددی و بە پەلەیان لێ بدرێتەوە بۆ ئەوەی بارودۆخی ئەم ناوچەیە هێندەی دیكە بەرەو كارەسات و تەنگژە نەچێت؟
- بە تێڕوانینی من ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانەی مایەی زۆرترین نیگەرانی و دڵەڕاوكێن لە پەیوەندی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە ئەوەیە كە ئەم ناوچەیە دەستەوەستان و بێتوانایە لە ئاست چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییە دوورمەودا و درێژخایەنەكان، لە نێویاندا شەڕی بەردەوامی یەمەن، ئەو شەڕە ناوخۆییەی سووریا كە چەندین ساڵە لە ئارادایە، بارودۆخی ناوخۆیی و ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیل- كە چەندین دەیەیە بەردەوامە-. دواتر دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە تاوەكو ئێستا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئێران شكستیان هێناوە لە گەیشتن بە ڕێككەوتنێك لە بارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی ئێران لە برەودان بە توانا ناوكییەكان بەردەوام بێت، ئەگەرچی ئەم وڵاتە بەردەوام بانگەشەی ئەوە دەكات كە هیچ نیاز و نییەتێكی نییە بۆ دروستكردنی چەكێكی لەم چەشنە، هەرچۆنێك بێت، لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا چەندین پرسی تەكنیكی پێشێل كردووە لە پەیوەندی بە پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەیەوە و هەموو ئەمانەش ئەگەری ئەوە زیاد دەكەن كە ئێران هەنگاو بنێت بۆ دروستكردنی ئەم چەكە و بەو پێیە دەچێتە خانەی ئەو وڵاتانەی كە خاوەنی ئەم چەكەن، ئەمەش پەرەسەندنێكی زۆر نیگەرانكارە، بە تایبەتی ئەگەر ئێمە ئەوە لەبەر چاو بگرین كە وڵاتانی جیهان كەمتر بایەخ دەدەن بەوەی هەماهەنگی لە نێو خۆیاندا بكەن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئێراندا. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە تارمایی و تەمی شەڕی نێوان ئێران و ئیسرائیل نەك تەنیا باڵی كێشاوە بەسەر ناوچەی كەنداودا، بەڵكو درێژ بووەتەوە بۆ دەریای سوور و دەریای سپی ناوەڕاست، هەموو ئەمانە سەریان كێشاوە بۆ سەرهەڵدانی بارودۆخێكی نالەبار و لەرزۆك كە بۆی هەیە پەلكێشمان بكەن بۆ شەڕێكی بەربڵاوتر و بەرفراوانتر. هەروەها دەبێت ئەوە بڵێین كە هەر سێ هێزە جیهانییەكە بەرژەوەندیی گەورەیان هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ڕووسیا لە ڕێی بوونی هێزەكانیەوە لە سووریا و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست و چەند بەشێكی باكووری ئەفریقا، و بە دیاریكراوی لە لیبیا، چینیش لە ڕێی مامەڵە بارزگانییەكانیەوە لەگەڵ دەوڵەتە دەوڵەمەندەكانی ناوچەی كەنداو و میسردا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش لە ڕێی بوونی هێزە دەریاییەكانیەوە لە ناوچەی كەنداو، هەروەها بوونی سەربازی لە وڵاتی عێراق و پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا لە ڕێی ناتۆوە و هاوپەیمانێتی نزیكی لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا. هەر چەخماخەیەك لە ناوچەكەدا دابگیرسێت، بە شێوەیەكی حەتمی ئەم سێ هێزە مەزنە جیهانییە پەلكێش دەكات بە چەشنێك كە بۆ ماوەی چەندین دەیە نەبینرابێت.
