هەر وەك زانراوە كە دیموكراسی لەسەر بنەمای ئایدیۆلۆژیی بیروباوەڕی توندڕەوانە بنیات نانرێت، چونكە ئەمە شێوازی حوكمی هۆشمەندە و هۆكارێكی مامەڵەكردنی كۆمەڵایەتیشە لەسەر بنەمای یەكسانی و ڕێزگرتن لە ئیرادەی زۆرینە و دەستەبەركردنی مافی كەمینەیە، لە ڕێی دامەزراوەكانی نوێنەرایەتیكردنی سیاسی و پیشەیی و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و مافی بەشداریكردنی سیاسی لە دامەزراوە دەستوورییەكان و ڕێزگرتن لە پرەنسیپی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات. بەڵام ئەو هەموو پرەنسیپانە لای سیاسەتمەدارانی حوكمڕانی عێراق نین، زۆرینەی سیاسەتمەداران لە عێراق چ ئەوانەی لە حزبێكدان، یان لە نێو چەند حزبێكی هاوپەیماندان، هەرچەندە زۆربەیان خۆیان بە دیموكراسیخواز دەناسێنن، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوانە لە پرەنسیپەكانی دیموكراسی دوورن و لەمیانی پیادەكردنی كارەكانیان نەك هیچ یەكێك لەم پرەنسیپانەیان لێ بەدی ناكرێت، بەڵكو هاودژن لەگەڵ ئەو پرەنسیپانە، ئەو حزبانە دێن دەستكاریی پیادەكردنی دیموكراسی دەكەن لە میانی بانگەشەكردن بە شێوازی تازە وەك دیموكراسیی تەوافوقی (واتە پشكپشكێنە) یان دیموكراسیی كۆمەڵایەتی، یان شۆڕشگێڕی و...هتد.

سەرەڕای جیاوازی و هاودژیی بەرژەوەندییە تاكە كەسی و حزبییەكان لە نێوان سەرانی ئەو حزب و ڕەوتانەدا، بەڵام هەموویان كۆكن لەسەر ڕەتكردنەوەی پیادەكردنی دیموكراسیی لیبڕاڵی و پشتنەبەستن بەو پرەنسیپە وەك ئامرازێكی ئاشتییانەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات، لەسەر بنەمای ڕێزگرتن لە ئیرادەی زۆرینەی براوەی هەڵبژاردن، هەروەها ڕێزگرتن لە مافی كەمینەكانی ئۆپۆزسیۆن و دەستەبەركردنی مافە سیاسییەكانیان، پرۆژەی سیاسیی سیاسەتمەدارانی حوكمڕان، یان ئەوانەی هەوڵی وەرگرتنی دەسەڵاتی سیاسی دەدەن، بریتییە لە سڕینەوەی هەر واقیعێكی سیاسی یان كۆمەڵایەتی و گۆڕینی بە واقیعێك كە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیاندا بگونجێت، بۆیە هەموو چەمكەكانی دیموكراسی، یان پابەندبوون بە دەستوور و ڕێزگرتنی یاسا لە فەرهەنگی سیاسیی ئەواندا نەماوە، لە جیاتی ئەوە دەستیان كردووە بە بەكارهێنانی توندوتیژی و هێز بۆ ڕیشەكێشكردنی لایەنە سیاسییەكانی ئۆپۆزسیۆن، یان پەراوێزخستن و پاكتاوكردنیان، جگە لە مامەڵەكردن لەگەڵیان لەسەر بنەمای پاساوی نادروست، تۆمەتی واشیان دەخەنە پاڵ گوایە ئەو حزب و ڕەوتانە بەكرێگیراوی زایۆنیزمن، یان حزبی جوداخوازی مەترسیدارن بۆ سەر گەل و نیشتمان، هەرنا پاساو بۆ بەكارهێنانی ئەو توندوتیژییانەیان دێننەوە كە بەرانبەریان دەیكەن بە بیانووی مەترسییە دەرەكییەكان.

هەندێ ڕەوتی سیاسیی تایفەگەر (چ ناسیۆنالیست، یان ئایینی) لە ناخی میللەت، یان لە نێو مەینەتییەكانیدا سەریان هەڵنەداوە، بەڵكو هەندێكیان لە حزبەكانی دایكەوە بە پاساوی جۆراوجۆر جیابوونەتەوە، یان لەلایەن هێزە دەرەكییەكانەوە دامەزراون، بۆیە سەرەڕای ئەوەی بانگەشەی ئەوە دەكەن كە گوایە نوێنەرایەتیی جەماوەر دەكەن، بەڵام لە واقیعدا ئامانجیان دابەشكردنی دەسەڵات و سامانە لەنێو خۆیاندا، ئەوانە لەپێناو ئەوەدا كاردەكەن كە دامەزراوەكانی حوكمڕانی بگۆڕن، تەنیا بۆ ئەوەی ببنە دامەزراوەی لاواز و بێ دەسەڵات كە ڕەهەندی تایفەگەری، یان ئینتیمای عەشائیری، یان بنەماڵەیی و ناوچەگەری تەحەكومی پێ بكەن، دواتر دابەشكردنی ناوەندەكانی پاسەوانی و ئاسایش و ڕۆژنامەگەری و بازرگانی و گەشتوگوزار و ناوەندەكانی ئابووری و دارایی، تا لە كۆتاییدا ببنە ناوەندگەلی هێزەكانی نێو دەسەڵات و حزب و ڕەوتە سیاسییەكان، ئەمەش پەل بكێشێت بۆ ئەوەی هەموو پرەنسیپەكانی دیموكراسی نەمێنن و بگۆڕێن بۆ دەسەڵاتێكی ستەمكار و لەناوبردنی یەكجارەكیی میتۆدی دیموكراسی، هاوكات باڵادەستبوونی حزبێك، یان حزبەكانی هاوبەش لەگەڵ ئەو حزبەدا.

ئەم واقیعە نالەبارە هۆكار بووە بۆ زیاتر قووڵكردنەوە و چەسپاندنی شكستهێنانی سیاسی كە ئێستا لە عێراق لە ئارادایە، ئەو حزبانەی دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتۆر حوكمی وڵاتیان گرتە دەست، هەموویان شكستیان هێنا لە ئەنجامدانی هەر گەشەپێدانێكی ئابووری، یان كۆمەڵایەتی، یان سیاسی، تەنیا پرۆسەی چەند هەڵبژاردنێكیان جێبەجێ كرد، بەڵام ئەمەش بە ساختە و گەندەڵی.

ئەو سیاسەتمەدارانەی كە تا ئێستا لە عێراقدا حوكمڕان بوون، لە هیچ شتێكدا سەرنەكەوتن، مەگەر لە گۆڕینی دامەزراوەكانی دەوڵەت بۆ دامەزراوەی پەكخراو و بێ دەسەڵات لەوەی هیچ خزمەتگوزارییەكی كەلتووری و تەندروستی و كۆمەڵایەتی پێشكەش بكەن، بەڵكو لەوەدا سەركەوتن كە بەربەست بخەنە بەردەم ڕێڕەوی وەرچەرخان بۆ دیموكراسی.

ئەوەی لە عێراق ڕوودەدات لە ناڕەزایی و خۆپیشاندانەكان بەڵگەی شكستهێنانی زۆربەی حزبە سیاسییەكانی عێراقە لە پیادەكردنی دەسەڵات، بە هۆی نەبوونی پیادەكردنی دیموكراسییانەی مامەڵەكردن لەگەڵ جەماوەری تووڕە لە بەرانبەر ڕەوشی گوزەران و بڵاوبوونەوەی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی و لاوازیی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی تەندروستی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری.

ئێستا عێراق ڕووبەڕووی كۆمەڵێك وێرانكاری و پاشەكشە بووەتەوە، لە ئەنجامی ئەوەی كە هاودژە سیاسییەكان و جیاوازیی بەرژەوەندییەكان گۆڕاون بۆ توندوتیژیی دەروونی و ماددی و كردەوەكانی تیرۆری سیاسی و بە زۆر ڕفاندن، ئێستا هەر بانگەشەیەك بكرێت بۆ ئەنجامدانی چاكسازیی سیاسی، یان ئیداری، یان قەڵاچۆكردنی گەندەڵی كە دامەزراوەكانی حكوومی و ئەهلی تەنیوە، هیچ سوود و ئەنجامێكی ئەرێنی نابێت.

ڕاستییەكەی ناكرێ شەرعییەتی دەسەڵاتی سیاسی لەسەر بنەمای بیروباوەڕێكی توندڕەوانەی ئایینی، یان تایفەگەری، یان ناسیۆنالیستیی شۆڤینی بنیات بنرێت، چونكە ئەو كاتە دەكەوێتە دەستی یەك توێژی حوكمڕان كە تەنیا بەرژەوەندییەكانی خۆی وەدەست دێنێت، شەرعییەتی سیاسی نەزۆك دەبێت، ئەگەر لەسەر بنەمای كۆدەنگیی دیموكراسی بنیات نەنرێت، چونكە سیستەمی سیاسی كە چینێكی دەمارگیری تائیفی، یان عەشایری، یان بنەماڵەیی تێیدا حوكمڕان بێت، لە واقیعدا دەبێتە سیستەمێكی داخراو و شكستخواردوو و تەنیا هەر ئەو پێكهاتە دەمارگیرە بەرهەم دێنێتەوە، هەر سیستەمێكی سیاسی شەرعییەتی لە هۆز، یان عەشیرەت، یات تائیفە وەربگرێت، ئەوا سیستەمێكی دواكەوتووە و لەناو دەچێت، چونكە تەنیا بەربەست دەنێتەوە لە بەردەم گەشەسەندنی دیموكراسیدا، ئەمەش ئەوەیە كە ئێستا لە عێراق هاتووەتەدی، كە دەبینین بەردەوام هەوڵی ئەوە هەیە دەسەڵات قۆرخ بكرێت و دەسەڵات و هەژموون و سامان دابەش بكرێت، دەستووریش تەنیا بەڵگەنامەیەكی شێوەییە هیچ ڕاستگۆییەكی بۆ نییە، تەنیا ئەوە نەبێت كە بووەتە بنەمایەك بۆ دەسەڵات تاكو قۆرخی تائیفەگەری و ئایینی پێ بكات.

لە ساڵانی ڕابردوودا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چاوپۆشیی تەواوی كردبوو لەو هەموو كردەوانەی دەسەڵاتی سیاسی پەیڕەو و پیادەی دەكردن، هەر لە پێشێلكردنی مافی مەدەنی و سیاسی و كەلتووری و كۆمەڵایەتی، ئەمەش بە هۆی ئەوەی كە عێراق لە لایەن چەتە و تیرۆریستانی قاعیدە و داعش ڕووبەڕووی هەڕەشە بووبوو، بەڵام ئێستا داوا لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەكرێت لەژێر فشاری ڕای گشتی و ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و دامەزراوە دەستووری و ئابووری و داراییەكان كە بە هەموو شێوەیەك گوشار بخاتە سەر سیاسەتمەدارانی حوكمڕان لە عێراق، كە جارێكی دیكە ئەم كردەوانەی هەڵسەنگێننەوە، كاریش بكەن لە پێناو چاككردنی دۆخی مرۆیی و دژایەتیكردنی گەندەڵیی دارایی و دامەزراندنی حوكمڕانییەكی دیموكراسی و ساغڵەم.

بۆیە دەرچوون لەو پەرتەوازەیی و لێكهەڵوەشانەی سیاسیی وڵات، حزب و ڕەوتە سیاسییەكان ناچار دەكات كاربكەن لە پێناو كاراكردنی گواستنەوەی دیموكراسی، دوور لە هەموو شێوەیەكی ساختەكاریی سیاسی، دووركەوتنەوەش لە هەموو هەوڵێك بۆ قۆستنەوەی دەرفەت نەبادا هەموو ڕێككەوتنە سیاسییەكان لە بەین ببرێن، یان دەستكاریی ناوەڕۆكەكانیان بكرێت، بەڵكو پێویستە كار بكرێت بۆ كاراكردنەوەی دامەزراوە دەستوورییەكان و ڕێزگرتن لە دەستوور و پاككردنەوەی جومگەكانی هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەت لە گەندەڵكاران، هەروەها گەڕاندنەوەی پارە دزراو و بە تاڵان براوەكان و كاركردن بۆ دەستەبەركردنی پرۆسەی دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات و ڕێزگرتنی ئازادیی ڕادەربڕین و فرەیی سیاسی، بەم شێوەیە سەقامگیری لە عێراق دێتە كایەوە و دەسەڵاتی سیاسی بەهێز دەبێت، كە خەریكە لەبەر یاخیبوونی ناوخۆ و فشاری دەرەكی هەرەس دێنێت، دواجار دەسەڵاتێكی سیاسی و دیموكراسی بنیات دەنرێت، ئەو دەسەڵاتەی كاردەكات لە پێناو میللەتدا، نەك دامەزراندن و هێنانەكایەی دەسەڵاتێك كە دەست بخاتە بینەقاقای میللەت، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەمە دەبێتە هۆكارێك كە شەڕی ناوخۆ بەرپا بێت و لە كۆتاییشدا ڕزگاریان نابێت و هەموو لایەك بە ئاگری ئەو شەڕە دەسووتێن.

 

 

 

(*) 

شرۆڤەكاری سیاسیی سەربەخۆ