بە هۆی ئەو شۆڕشە مەزنەی لە بواری تەكنەلۆژیادا ڕووی داوە، شەپۆلێكی خێرای ئەنتەرنێت و ئامرازەكانی پەیوەندیكردن لە جیهان بە هەرێمی كوردستانیشەوە ڕەنگی داوەتەوە، بێ ئەوەی ڕێكاری كۆنتڕۆڵكردنی بۆ دابندرێت. شارەزایان ڕایان وایە كە هێندەی بە كارهێنانی تەكنەلۆژیا لایەنی ئەرێنی هەیە، هێندەش لایەنی نەرێنی هەیە، هاوكات هۆشداری لە قەدەغەكردن و بلۆككردنی هەندێك ماڵپەڕی نەشیاو دەدرێت كە پەخشكراو و بڵاوكراوەكانیان لەگەڵ نەریت و كولتووری كۆمەڵگەی كوردی نەگونجاوە و دەخوازن پاكێجی ئەنتەرنێتی خێزانی پەیڕەو بكرێت. بەشداربووانی ئەم ڕاپۆرتەی گۆڤاری گوڵان خوێندنەوەی زیاتر بۆ ئەو بابەتەكە دەكەن.

 

گوڵان: كۆمەڵایەتی

 

 

لە پێناو بەرژەوەندیی گشتی و پاراستنی بەها كۆمەڵایەتی و خێزانییەكان و دانانی سنوورێك بۆ ماڵپەڕە خراپ و نەشیاوەكان، ڕۆژی 21ی8ی2022 لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەییدا د. عەبدوڵا مەلا وەیسی سەرۆكی یەكێتی زانایان و ئانۆ جەوهەر وەزیری گواستنەوە و گەیاندن ناوەڕۆكی بڕیاری (پاكێجی ئەنتەرنێتی خێزانی) كە كۆمەڵێك خاڵی گرنگ لە خۆ دەگرێت بۆ ڕای گشتی و دەزگاكانی ڕاگەیاندن ڕوونیان كردەوە.

وەزارەتی گواستنەوە و گەیاندن بە نووسراوی ژمارە (2342) لە بەرواری 17ی8ی2022 فەرمانێكی تایبەت بە پاكێجی ئەنتەرنێتی خێزانی دەركرد و تێیدا ئاماژە بەوە دەكات، لە پێناو بەرژەوەندیی گشتی و پاراستنی داب و نەریت و ئەخلاقی بەرزی كۆمەڵگەی كوردستانی و ژیانی خێزانی و كەمكردنەوەی لایەنە نەرێنییەكانی ئەنتەرنێت و خراپ بەكارهێنان، بڕیارمان دا، سەرجەم كۆمپانیاكانی ئەنتەرنێت و مۆبایل بواری پاكێجی ئەنتەرنێتی خێزانیان هەبێت.

هاوكات پاكێجەكە ڕێگەیان پێ نەدات لە سووكایەتیكردن بە ئایین و پێغەمبەران و كتێبە ئاسمانییەكان و سەرجەم ئایین و ئایینزاكان و، تێكدانی ئاسایشی پێكەوەژیان و بڵاوكردنەوەی ڕق و كینە و توندوتیژی و، لۆككردنی ماڵپەڕە سێكسییەكان و، كرین و فرۆشتنی چەك و قومار بە هەموو جۆرەكانیەوە و، دراوی ئەلیكترۆنی و هاندان بۆ جگەرە و ماددە كحوولییەكان و ماددەی هۆشبەر و توندوتیژیی خێزانی و...هتد.

ئاشنا بابان مامۆستای زانكۆیە و جەخت لەوە دەكاتەوە كە «خزمەتكردن و پاراستنی هاونیشتمانیان و دانیشتووانی وڵات ئەركێكی سەرەكی و بنەڕەتی حكومەت و لایەنە پەیوەندیدارەكانە، دەرچوونی ئەو بڕیارە تازەیەی حكومەت بە مەبەستی قەدەغەكردنی سایتە نەشیاوەكیان بە تایبەت سایتە سێكسییەكان، بڕیارێك بوو دەبوایا زوتر بدرایا و ئیستاش درەنگ نییە كە كۆنترۆڵ بكرێت و سانسۆرێك بو سنورداركردنیان هەبێت». هاوكات دەڵێت: «بە هۆی ئەو شۆڕشەی لە بواری تەكنەلۆژیادا ڕووی دا و جیهانی كرد بە گوندێكی بچووك بە جۆرێك كە كەسەكان لە یەك نزیك بن لە ڕێگەی ئەنتەرنێت و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە، كە هۆكارێكی سەرەكیی كرانەوەی دونیا بوو بە ڕووی یەكتردا، گەیشتنی ئەو شەپۆلە بۆ كوردستان زۆر خێرا و چاوەڕوان نەكراو بوو، لە ماوەیەكی كورت و كەم و خێرادا كوردستانی داگیر كرد، كە دەكرێت بڵێین: ئەوە بووە هۆی ئەوەی كە هیچ ڕێكار و ئامادەكارییەك لەو كاتە نەكرابێت بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ئەو پەیج و سایتانە. بەڵام نەك تەنیا منداڵ، بەڵكو خێزانەكان بە گشتی تووشی ئیدمانی ئەنتەرنێت و مۆبایل بوونەوە. ڕاستە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا هەموو كاروباری ژیانمان لە ڕێگەی مۆبایل مامەڵە دەكریت، لە نموونەی ناردنی ئیمیل و نامە و دۆكۆمێنت و... هتد. زۆر شتی ڕۆژانەی پێویست بە كەسەكان لە ڕێگەی تەلەفۆن و ئامێری گەیاندنی ئەنتەرنێتەوەیە، بەڵام دەبێت ئەتەكێت و ڕێكاری بەكارهێنانی بزانرێت، نەك بە هەڕەمەكی و پەرشوبڵاوی بەكار بێت، وەك ئەوەی ئەمڕۆ دەگوزەرێ، كە هۆكارێكی سەرەكیی كۆمەڵێك كێشەی جۆراوجۆرە لە هەموو ڕوویەكەوە. بەداخەوە لە ئەنجامی كەمتەرخەمیی بەكارهێنانی هەڕەمەكیی ئەنتەرنێت بووەتە هۆكاری كوشتن و ماڵ تێكدان و سەرلێشێوانی تاكی كۆمەڵگە. هەرە بۆیە ئەو بڕیارە گرنگە، بەڵام چۆنیەتی جێبەجێكردنی گرنگترە. ئایا دەكرێت ئەوە تاكە چارەسەر بێت، یان دەبێت لەگەڵ ئەو بڕیارە كۆمەڵێك ڕێنمایی و زانیاریی زانستی لە ڕێگای قوتابخانە سەرەتاییەكان فێری قوتابیان بكرێت، بە شێوازێك كە فێری بەكارهێنان و مامەڵەی ئەنتەرنێت و ئامێری تەلەفۆن بكرێن، ئاشنا بكرێن كە بە سەرپێچیكردنی یاسا ڕووبەڕووی سزا دەبنەوە، فێر بكرێن كە ئەو خزمەتگوزاییانەی لە ڕێگەی ئەنتەرنێت و تەلەفۆن بەردەستە بۆ خزمەتی مرۆڤایەتییە، نەك بە پێچەوانەی هۆكارێك بێت بۆ تێكدانی كۆمەڵگە، ئەو كاتە بە چەند خاڵ تەواوكەری یەكتر دەبن.

یەكەم: جێبەجێكردنی یاساكە بە پلەی یەكەم بێت.

 دووەم: پێدان و بڵاوبوونەوەی ڕۆشنبیریی گشتی و زانستی لەمەڕ بەكارهێنانی ئامێری تەلەفۆن و ئەنتەرنێت لە پەروەردە و خوێندنی سەرەتاییەكانەوە دەست پێ بكات .

سێیەم: سانسۆرێك بۆ بەرنامەی كەناڵە تیڤییەكان دابنرێت و هەندێك بەرنامە و فیلمی بەسوود پەخش بكرێت، نەك ئەوانەی لە هەندێك كەناڵ هەیە و كاریگەرییەكی ناڕاستەوخۆی بۆ سەر بینەری كوردستان هەیە».

ئیبراهیم حاجی زەڵمی خاوەنی بڕوانامەی ماستەرە لە كۆمەڵناسی و سەبارت بە هەمان پرس دەڵێت: «هەمیشە پاراستنی بەهاكانی كۆمەڵگە یەكێك بووە لە بەرپرسیاریەتییەكانی تاكەكان و دەزگا كۆمەڵایەتییەكان بە تێكڕا، چونكە بەهاكان چوارچێوە بۆكێشی ڕەفتار و دیاریكەری جۆری ئاراستەكردنی تاكەكان بوون.بە شێوازێك كە یەكانگیری كۆمەڵایەتی و هاوسەنگی و ئاسایشی كۆمەڵگە دابینكراو بێت. هەر كۆمەڵگەیەك بۆ پاراستنی خۆی كۆمەڵێك بەهای دیاریكراوی بۆ خۆی داناوە، لە ژێر سایەی ئەو بەهایانەدا یەكەم/ قاڵب و ئاكاری كۆمەڵایەتی پێ دروست كردووە و باشە و خراپەی لەسەر بونیاد نراوە، دواتر تاكەكان لەسەری ڕۆیشتوون و زانیویانە و ناسیویانە كامە باشە لای كۆمەڵگەكەیان و كامە خراپە.

دووەم/ پێوەر و نۆرمێك سازاوە كە لەوێوە چەمكەكانی عەیبە و ڕەوای پێ جیا كراوەتەوە و لەوێوە ئەوەی كە كۆمەلگە پێی عەیبە و ناڕەوا بووبێت، یان ئەوەی ڕەوا و ڕێگەپێدراو و ئۆكەی بۆكراو بووبێت. لە ڕێگەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتی و دەزگاكانی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتییەوە دەرخواردی تاك كراوە و فێر كراوە. سێیەمیش/ هەر لەژێر سایەی ئەو بەهایانە جۆرێك لە یاسا و ڕێڕەوی ڕەفتاری (چ نەنووسراو وەكوو عورف و چ نووسراو وەكوو یاسا) بەرقەرار بووە. بێگومان ئەوەی نایاساییە تاوان و لادانە و ئەوەی یاساییە و كاری ڕاستە هەر لەو سۆنگەیەوە دیاری كراون.

لێرەوە ئەركی دەزگا كۆمەڵایەتییەكان هەر لە خێزانەوە تا دەوڵەت بەرپرسیاربوونە لەوەی كەچۆن بیانپارێزن و نەهێڵین تیا بچن، چونكە بە تیاچوون، یان كورتهێنانیان ئاسایشی كۆمەڵگە تێك دەچێت، یان پیادەیان بكەن و دەزگاكانی پەروەردە و پێگەیاندن و ڕاگەیاندن و ...هتد، ڕاسپێردراو بوون هەمیشە بۆ مانەوەیان و گواستنەوەیان لە نەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی دی و دەستاودەستپێكردنیان لە زەمەنێكەوە بۆ زەمەنێكی دی.

لەبەر ئەوەی كۆمەڵگە كاتێك هاوسەنگیی خۆی دەپارێزێ و ئاسایشی كۆمەڵایەتی تیا بەرقەرار دەبێت، كە ئەو بەهایانەی مۆركی تایبەتمەندی و شوناس و هێزی یەكگرتووی لێكنەترازانی كۆمەڵایەتی پێ دەبەخشن، بیانپارێزێت.

لێرەوە و لەم سۆنگەوە كە تەماشەی كوردەواری دەكەین وەك كۆمەڵگەیەكی گۆشكراو بە بەها ئایینی و ئینسانییەكان، ئەو بەهایانەی كە جەخت لەسەر كۆمەڵێك پرەنسیپی كۆمەڵایەتی و ئەخلاقی دەكەنەوە و لەلایەك تاكەكانی وەك دەسمایە مرۆییەكەی و لە لایەكەی تریش كەلتوور و نەریت و مەراسیم و ڕێوشوێنە كۆمەڵایەتییەكانی بە هەمان بەها ڕەنگ كراون و، تا ئەمڕۆش فاكتەرێكی تەواو باش بوون بۆ پارێزگاری لە مانەوەی وەك كوردەواری و لە لاكەی دیكەشەوە، سیمابەخش و زیندوو ڕاگری كەلتوورە ڕەسەنەكەی بووە.

بۆیە هەر لێكخشانێكی كەلتووری و هەر بەكاربردنێكی تەرزی ڕەفتاری كە ناتەریب بێت لەگەڵ بەها ڕەسەنەكانی كوردەواری، بێگومان كاریگەریی نەرێنی و لێكدژی دروست دەكات و هۆكارێك دەبێت بۆ بڵاوبوونەوەی تاوان و لادان و ڕەفتاری نامۆ بە كۆمەڵگەی كوردەواری. بۆیە ئەو پرسی قەدەغەكردنی سایت و پەیجانەی كە لەگەڵ ئاكاری تەندروست و بەهای كوردەواریدا نایەنەوە، پێویستییەكی هەنووكەییە و تا زووتر بكرێت، بێگومان بە هەنگاوێكی ئەرێنی هەژمارە بۆ بڵاونەبوونەوەی كردەی نابەهایی و نائاكاری».

بەهرە حاجی ڕەزا مامۆستای زانكۆیە و ئەویش ڕای وایە: «پێویستیی سەپاندنی سیاسەتی بلۆككردنی سایتە پۆرنۆگرافییەكان، وەك ئەوەی لە زۆرێك لە وڵاتانی جیهان و وڵاتانی دراوسێدا هەیە، دەبێت بە بابەتێكی نیشتمانی، ئایینی، پەروەردەیی، دەروونی و ئابووری بە باشترین شێوە بزانرێت.» هەوكات دەڵێت: «زۆرێك لە وڵاتان پۆرنۆگرافی نەك هەر بە شیاوی نازانن، بەڵكو بە نایاسایی دەزانن، بەو پێیەی ڕێكارەكان لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دی جیاوازن، بۆ نموونە ئەمریكا و كەنەدا سانسۆرێكی كەمیان هەیە، یان هیچیان نییە بە هۆی ئەو یاسایانەی كە گەرەنتیی ئازادیی ڕادەربڕین دەكەن و ئەو ڕێگایانەی كە دادگاكان لێكدانەوەیان بۆ دەكەن، ئەو یاسایانەیە و وڵاتان هەن توندترن، هەندێكیان تا ئەو شوێنە دەڕۆن كە سانسۆر، یان قەدەغەكردنی پۆرنۆگرافی لە ئەنتەرنێتدا جێبەجێ دەكەن، كۆریای باكوور بەرزترین ئاستی سانسۆری هەیە و هەموو شتێك كە دەجووڵێت، لە دەرەوە، یان لە سەرانسەری وڵات، بە هیچ شێوەیەك ڕێگەیان پێ نادرێت. چین و ئێران سانسۆری توند دەسەپێنن بەسەر سایتەكانی پۆرن، هەروەها وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی وەك قەتەر، توركمانستان، توركیا، پاكستان، عومان، ئێریتریا و ئیماراتی یەكگرتووی عەرەبی، بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ پاراستنی بەها ئیسلامییەكان، سانسۆری توندوتۆڵ دەكەن، بەڵام ڤی پی ئێن زۆرجار دەتوانرێت دەستی پێ بگات.

بۆیە گرتنەبەری ڕێوشوێنی پێویست بۆ بلۆككردنی ئەو ماڵپەڕە پۆرنۆگرافییانەی كە ناوەڕۆكی قێزەون و ڕق و توندوتیژی بەرەوپێش دەبەن و كاریگەری نەرێنی لەسەر خێزان و منداڵان دروست دەكەن، زۆر پێویستە و دەبێت لە ئێستادا بە پێی یاسا سانسۆری لەسەر دانرێت .