“ ئایدیای سەرۆكی حكومەت و باكگراوندی و ئەو قوتابخانەی تیایدا پەروەردە بووە لە ڕووی سیاسییەوە، ڕەنگی داوەتەوە لەسەر كارەكانی، ئەگەرچی ژن لە كابینەكانی پێشووش بوونی هەبووە، بەڵام لەم كابینەدا جەنابی سەرۆكی حكومەت كاك مسرور بارزانی كە پیادەی سیستم و كابینەیەكی نیشتمانی كرد، لە سیستم و حوكمڕانیی نیشتماندا ژن و پیاو وەك یەك لەبەر چاو دەگیرێت و وەك یەك دەرفەتیان بۆ فەراهەم دەكرێت.”

 

 

 

تێڕوانین و باوەڕبوون بە توانای ژن بناغە دەگرێت لەسەر ڕۆئیای كۆمەڵگە، واتە كۆمەڵگە چۆن دەڕوانێتە ژن، وەك مرۆڤ، وەك كائینێكی كاریگەر، پێگەی، چ كارێك بكات، چۆن ڕەفتار بكات،واتە لە ئەندێشە و ڕۆئیای تاكەكانی ئەو كۆمەڵگەیە ژن چییە؟ ژنی ئایدیاڵی چییە؟ واتە كامە جۆری ژن پەسەندە، لە ڕووی هەڵسوكەوتی، ڕۆڵبینینی، كارەكانی، ڕەفتارەكانی. لەگەڵ ئەوەی بەگشتی لە تێكڕای كۆمەڵگەكان ئایدیایەكی لەیەكچوو هەیە لە هەندێك ڕووەوە لە تێڕوانین بۆ ژن، بەڵام سرووشتی هەر كۆمەڵگەیەك، ژینگەكەی، شێوازی كارەكانی، سیستمی سیاسی و حوكمڕانی، ئایین، ئایدیۆلۆژیای كارپێكراو، كەلتوور، ئەو مێژووەی پیایدا تێپەڕیوە، تا ڕاددەیەك جیاوازی داوە بە ڕۆئیای جیاواز بەرامبەر بە ژن لە كۆمەڵگەیەك بۆ كۆمەڵگەیەكی دی. بە تێڕوانینی خۆم و وەك ئەزموونی ژیان و لێكۆڵینەوەم لە بواری جەندەری و ژن لە كۆمەڵگەی كوردی، هەمیشە وام بینیوە ئەوەی كە ئەمڕۆ بووەتە باسی جەندەر و پرسی یەكسانیی جەندەری لە كۆمەڵگەی كوردی، (بەتایبەتی ئەم بەشەی كوردستان) باسێك نەبووە لە مێژووی ئەم میللەتەدا، چونكە سرووشتی ژیان و كاركردنی وا بووە، دەر و ماڵ نەبووە، واتە ڕۆڵەكانی دەر و ماڵ بۆ ژن و پیاو جیاواز نەبوون، كۆمەڵگەیەكی كشتوكاڵی بووین، پیشەی سەرەكیی خەڵك لە ژیانە سەرتاییەكانەوە باخداری و ئاژەڵداری و كشتوكاڵی بووە، ژن لە هەموویان لەگەڵ پیاو بووە، تەنانەت پیشەی شوانكاریش منداڵی كوڕ و كچ نێردراونەتە لای كار و بەرخ و ئەوەی پێیان دەوت «بەرغەل»، واتە ڕۆڵەكانی دەرەوە جیا نەكرابوونەوە بە تەنیا بۆ پیاو، تاكو ژن لە ماڵدا قەتیس ببێت، كۆمەڵگەیەكی پیشەسازی و بازرگانی نەبووین ئەوەندە، تاكو ژن لەو بوارانە پەراوێز بێت، بەڵكو جگە لە كاری دەرەوەی ماڵ، لە ڕستن و چنین و پیشەوەری تاكو بازرگانییش ژن تیایدا بەشدار بووە، بۆیە ئەم دوو ڕەگەزە هێندەی پێكەوە بوون، كەم جیاوازیت بینیوە لە نێوانیان، تەنیا لە ڕووە كۆمەڵایەتییەكەوە یەك تێڕوانین هەبووە و هەیە لە كۆمەڵگەی كوردی كە ئەوە تۆوی دروستبوونی جیاكاری بووە، كە لە ڕۆئیای تاكی كورد بوونی هەبووە و بیرە هاوردە و ئایدیۆلۆژیا هاوردەكانیش كاریان لەسەر كرد، دواتریش جیاكارییان بۆ ژن دروست كرد، ئەویش تێڕوانینێكی «سێكسییانە»یە بۆ ژن لە عەقڵییەتی تاكی كورد كە وادەكات كۆمەڵگە لە پێناو پاراستنی ئەمە ڕێگر بێت لە بەردەم زۆركاری ژن، ئەمەش لە ژیانە سەرەتاییەكانەوە زۆر بوونی نەبووە، چونكە ئەوەی بیستوومانە و خوێندوومانەتەوە لە مێژووی خۆمان، كوڕو كچ پێكەوە گەورە بوون لە دەرەوەی ماڵ بۆ شاخ و شوانكاری و كاری كشتوكاڵ. نامەوێت زۆر لەسەر ئەم ڕەهەندە مێژووییە و كۆی ڕەهەندەكانی پرسی ژن بدوێم، چونكە باسەكەی من زیاتر بەشداریی سیاسییە، ئەم بەشدارییە سیاسییەی ژنیش لە كۆمەڵگەی كوردی ئەوەندەی دەرفەت هەبووبێت، خۆڕسكی بووە و ژن بەشدار بووە، نموونەی بوونی پادشای ژن لە ٨٠٠ كانی سەدەكانی ڕابردوو، سەرۆك خێڵ، كاربەدەست نموونەی وەك «خاتوو كڵاو زەڕ، عادیلە خانم و حەپسە خان و...هتد هەبوون. گەڕیدە و مێژوونووسە بیانیەكانیش كە سەردانی كوردستانیان كردوە هەمان ڕایان هەیە.

«Naomi Gale» ئەكادیمیست و پسپۆڕی بواری سۆسیۆلۆژیایە باسی ژنە جوولەكەكان دەكات كە لە كوردستان ژیاون و دەڵیت: «تەنانەت لە ژنە جوولەكەكانی وڵاتانی دی جیاوازن، بەوەی خاوەن كەسایەتی و ڕەفتار و سەربەخۆیی خۆیانن و لە جلپۆشینیشدا ستایلی بەرگیان لە پیاوەكانیان نزیك بووە، زۆركەم جیاوازیت بینیوە لە نێوانیان و هەڵگری كەسایەتی و ڕەفتاری ژنی كورد بوون».

بەڵام چی وای كرد كە ئەمە بەردەوام نەبێت، بەتایبەتی لە ڕووی بەشداریی سیاسییەوە؟ ئەگەرچی كەمی و نەبوونی ژن بە پێی پێویست لە جیهاندا لە پێگە سیاسییەكان گرفتی هەر ئێمە نییە بە تەنیا، لە مێژووی هەموو ئەمریكا سەرۆكێكی ژن نەبووە، لە ٢٠٢٠ بۆ یەكەم جار ژنێك دەبێتە جیگری سەرۆكی ئەمریكا كە «»Kamala Hrris بوو، تەنانەت ئاستی خۆپاڵاوتنیش بۆ سەرۆكی ئەمریكا لە مێژوویدا دوو ژن توانیویانە ئەوە بكەن، یەكەمیان «ویكتۆریا وودهۆلأ» بوو لە ساڵی ١٨٧٢ كە نەیتوانی سەربكەوێت و دووەمیان «هیلاری كلینتۆن» لە ٢٠١٦ كە ئەویش سەركەوتوو نەبوو. لە مێژووی هەموو بەریتانیاش دوو ژن بوونەتە سەرۆك وەزیران،كە «مارگرێت تاتشر» و «ترەیزە مەی» بوون.

لە بەرنامەیەكی «ڕادیۆ 4»ی بەریتانی لە ساڵی ٢٠١٠ گوێبیستی ڕاپۆرتێك بووم، باسی ئەوەی دەكرد ژنانی بەریتانی زیاتر لە ٦٠ ساڵە خەبات دەكەن، تەنیا بۆ ئەوەی بگەنە مافەكانیان وەك پیاو و، هیچ نەبێت كرێی كاركردنیان یەكسان بێت، ڕەنگە زیاتر لە نیو سەدەی دیكەش هەوڵدان نەیانگەیەنێتە ئەوە، بەڵام بۆ كۆمەڵگەی كوردی من بە جیاوازتر دەیبینم. لە كۆمەڵگەی كوردی باوەڕ و مۆدیلەكە بە بەشداریی سیاسیی ژن بوونی هەبووە، بەڵام نەبوونی دەوڵەتێكی حوكمڕانی سەربەخۆ لە ڕابردوودا كە ئەم مۆدیلە لە نموونەیەكەوە لە ناوچەیەكەوە بگوازێتەوە بۆ سەر تەختی حوكمڕانیی وڵات هۆكار بووە، ژن لە حوكمڕانیدا نەبیندرێت، لەو لاشەوە لە كۆمەڵگەی كوردی بەتایبەتی لە باشووری كوردستان دابڕان، یان بۆشایی و گاپێك دروست بوو لەو بوونی ژنە و بەشداریی ژن بۆ مێژوویەك، بەتایبەتی دوای سەردەمی پادشایەتی و هاتنی حوكمڕانیی كۆماری عێراق و ڕژێمی بەعس كە دەرفەتی بۆ بەشداریی سیاسی بۆ كورد (ژن و پیاو) نەهێشت، ئەگەرچی لەو سەردەمشدا لە خەباتی نهێنیی سیاسی و شاخ ژن بە گوێرەی دەرفەتەكەی بوونی هەبووە. لەگەڵ ئەم بۆشاییە بە هۆی ئەم سیستمە حوكمڕانییە و هاتنی ئایدیۆلۆژیا و بیری هاوردە (چ عەرەبی، چ بیانی) كە جیاواز بوون لە سرووشتی كۆمەڵگەی كوردی لە تێڕوانینی بۆ ژن، ژنی كوردی شەرمن كرد و جیای كردەوە لە پیاو، تەنانەت لە ژووری دانیشتنیش، لە كاتێكدا لە دیوەخان و كۆمەڵگەی كوردی ژن و پیاو لە میوانداری و بۆنەكانیشدا تێكەڵ بوون، وەك چۆن لە دەرەوە لەكار پێكەوە بوون. هەموو ئەم بیرە هاوردە و ئایدیۆلۆژیا هاوردانە سوودی لەو تێڕوانینەی عەقڵییەتی كۆمەڵگەی كوردی بینی «تێڕوانینی سێكسییانە» بۆ ژن گەشەی پێ دا و كردی بە هۆكاری جیاكردنەوە و بەربەستدانان لە بەردەم ژن لە بەشداریی سیاسی.

ئەوەی مەبەستە لەم وتارە هەڵسەنگاندنە بۆ پێگەی ژن لە كابینەی نۆیەم، سەرباری ئەو ڕۆئیا و مێژوویەی هەمانە لە كۆمەڵگەی كوردی و بوونی ژن و كاریگەرییەكەی لە مێژووی كۆمەڵگەكەدا كە كاریگەری هەیە لەسەر بیری سەركردەكان و ئایدیایان بەرامبەر ژن. ئایدیای سەرۆكی حكومەت و باكگراوندی و ئەو قوتابخانەی تیایدا پەروەردە بووە لە ڕووی سیاسییەوە ڕەنگی داوەتەوە لەسەر كارەكانی، ئەگەرچی ژن لە كابینەكانی پێشووش هەبوون، بەڵام لەم كابینەیەدا جەنابی سەرۆكی حكومەت كاك مسرور بارزانی كە پیادەی سیستم و كابینەیەكی نیشتمانی كرد، لە سیستم و حوكمڕانیی نیشتماندا ژن و پیاو وەك یەك لەبەرچاو دەگیرێت و وەك یەك دەرفەتیان بۆ فەراهەم دەكرێت. جگە لەوەی ئەو قوتابخانە سیاسییەی لێی پەروەردە بووە، «قوتابخانەی بارزانی» مەدرەسەیەكە تێڕوانینی هیومانیتی و مرۆڤبوونی بێ جیاكاری بۆ ژن و پیاو هەیە، مرۆڤ وەك مرۆڤ لەم قوتابخەنەیە ڕێزی هەیە، نەك وەك ژن، یان پیاو. ئەمە ڕەنگی داوەتەوە لە ئایدیا و باوەڕەكانی ئەم سەركردە و سەركردەكانی دیكەی ئەم قوتابخانەیە. جگە لەوەی ژمارەی وەزیرە ژنەكان لەم كابینە بە بەراورد بە كابینەكانی دی بەرز كرایەوە بۆ سێ هێندە بەبێ دانانی مەرجی كۆتا، ژن ڕێژەی خۆی وەرگرتووە و تا ڕاددەیەك ڕێژەكەی بەرز بووەتەوە.

سیستمی حوكمڕانی ڕۆڵی كاریگەری هەیە لەسەر دروستكردنی ڕۆئیا بەرامبەر بە ژن، بە هەمان شێوە باوەڕبوونی سەركردە و دیدگاكانی بەرامبەر ژن. كە ئەمە لە كارەكانی سەرۆكی حكومەت ڕەنگی داوەتەوە. باراك ئۆباما لە وتارێكی بۆ جەماوەرێك ژن لە ئەمریكا بە ئامادەبووان دەڵیت: (لە دەستپێكی وتارەكەی) ئێوە هاتوون بۆ بینینی مێچێل ئۆباما و هەروەها ئۆپرا، كە ئەو دووانە لێرەن و من ڕكابەریی ئەوانم پێ ناكرێت، هەروەها لە ماڵەوەش، چونكە میچێڵی لێیە من هەر ڕكابەریم پێ ناكرێت». ئەم گوتارە كاریگەری دەكاتە سەر ئەندێشەی خەڵك. بە هەمان شێوە لە وتارەكانی جەنابی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بۆنە و كاتەكانی تایبەت بە ژنان، وتاری كاریگەر و ئەو پەڕی باوەڕبوون وداكۆكیكردنە لە پرسی ژن.

ئەگەرچی هەڵەیە هەڵسەنگاندن بۆ پێگەی ژن لە وڵاتدا تەنیا سەیری ژمارەی ژنە وەزیرەكان، یان بوونی ژن لە پلە باڵاكان بكەین، یان چەند ژن سەركردەیە، چونكە پرسی ژن تەنیا بریتی نییە لە پلەی باڵا، بەڵكو بناغەی ئەم پرسە بریتییە لەوەی كە لە ئایدیا بۆ كچ و ژن ئەوە دروست بووە لە وڵاتدا كە دەرفەت و دەرگا كراوەیە لە بەردەمیاندا بۆ هەر پلەیەك بیانەوێت، كە ئەمە بە ئاشكرا و بە سەلماندن هەیە، ژن هەر پلەیەكی ویستبێت لەم هەرێمە و كاندیدی بووبێت، یان ئیمكانیەتی هەبووبێت، دەستی كەوتووە و ڕەگەز نەبووەتە هۆی جیاكاری و ڕێگری لێ نەكردووە، لە سەرۆكایەتییەكان لە پەرلەمان تا سەرۆك زانكۆ و ئیدارە و حوكمەتە خۆجێیەكان و پلە دیپلۆماسییەكان، تا هەر پلەیەكی باڵای دیكە، ئەمە گرنگە كە لە ئێستادا لەم هەرێم و كابینەیەدا بەرهەم هاتووە. هەروەك باراك ئۆباما لە هەمان وتاریدا جەخت لە بوونی ئەم ئایدیایە وەك دەستكەوت بۆ ژنی وڵاتەكەی دەكاتەوە ودەڵێت: «من دەمەوێت ئەو ئایدیایە بۆ كچەكانی ئەم وڵاتە دروست بكەم، كە هەموو دەرگاكان كراوە دەبێت لە بەردەمی لە ئایندە وەك پیاو، ئەگەر خۆی ئیمكانیەتی هەبێت، هەڵەیە هەر باسی ژن دەكرێت لە ئەمریكا، بڵێین تا ئێستا یەك سەرۆكی ئەمریكا ژن نەبووە، ئەمە ئایدیایەكی هەڵەیە و نابێت بە نەوەكانمانی بڵێینەوە». هەروەها دەشڵێت: «من دەمەوێت ئەوە بونیات بنێم بۆ ئایندەی ئەمریكا كە نیوە بە نیوەی هەموو پێگەكان (لە كرێكارێكەوە تا پۆستە باڵاكان) بۆ ژن و پیاو یەكسان بكەم و جێبەجێی بكەم». ئەگەر ئێمە لەمەوە بۆ هەرێمی كوردستان بڕوانین، دەبینین ژن زۆر دەستكەوتی هەیە و زۆر پێگەی دەست كەوتووە. لە ڕوانگەیەكی دیكەشەوە هەڵسەنگاندن بۆ پرسی ژن دەكرێت لە سیستمی حوكمڕانیدا، ئەویش بوونی یاسای بەركار بۆ دابینكردن و داكۆكیكردن لەمافی ژن و كاردانەوەی حكومەتە بەرامبەر كەیسەكانی توندوتیژیی بەرامبەر ژنان، لەمانەشدا هەم بوونی یاسا، هەم كاردانەوەی حكومەت بە شێوەیەكی كاریگەر بوونی هەیە. بەڵام دەكەوێتە سەر ئەوەی ئێمە لە میدیا و لە وانەكانی پەروەردە چی بە گەنج و چی بە نەوەكانمان دەڵێینەوە، لە تێڕوانینیان بۆ ژن و بوونی پێگەی ژن لە كۆمەڵگەی كوردیدا. ژن چەند دەستی هەبووە لە خەباتی شۆڕشگێڕیدا، لە ڕاپەڕین، لە بەرەكانی جەنگ، لە بواری زانستی ئەكادیمی و هونەر و...هتد؟ هەتا ئەمانە نەڵێینەوە بە نەوەكانمان بە میدیا و بە پەروەردە تێناگەن ژن چی بووە لە كۆمەڵگەی كوردی و ئێستا لە چ ئاستێكدایە..

 باراك ئۆباما لە وتارەكەیدا قسەیەكی كاریگەری كرد و گوتی: «هەر باسی ژنی سەركردە مەكەن لە ئەمریكا، ئایا هەیە یان نا؟ باسی ئەو ژنانەش بكەن لە مێژووی ئەم وڵاتە چارەنووسی ئێمەیان نەخشە كردووە، بە خەبات، ئایدیا، بە نووسین و بەرهەمەكانیان، یان هونەرەكانیان..» تەنانەت دەڵێت: «باسی ڕۆڵی ئەو ژنە جووتیارە بكەن كە لە كێڵگەكان بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی خۆی و خێزانەكەی كاردەكات و كەرامەتی خۆی و خێزانەكەی بە بەرهەمەكانی دەستی دەپاریزێت».

ئەوەی كابینەی نۆیەم گەشەی پێ دا، تەوزیفكردنی ئەو ڕۆئیا و بوونەی ژنە لە مێژووی كۆمەڵگەی كوردی، كە كردنی بە ڕۆڵ و مۆدیلی تواناكانی بوونی ژنی زیاتر كرد و لە هەموو ئاست و شوێنەكان ڕێژەكەی بەرز كردەوە، بەڵام چی ماوە بكرێت و زیاتر بكرێت؟ ڕاستە سیستمی سیاسی و حوكمڕانی ڕۆڵی كاریگەری هەیە لەسەر ڕۆئیا و بەمۆدیلكردنی شتێك، بەڵام پێویستە ئەكتیڤی سەرچاوەكانی دیكەی دروستكردنی ڕۆئیا و ناسنامەی تاك بكرێت، كە بریتین لە ڕاگەیاندن و كەرتی پەروەردە و مزگەوت و كەنیسە و شوێنە ئایینییەكان و دەستكاریی گوتاری سیاسی و ئایینی، كە بتوانن لەگەڵ سیسیتمە حوكمڕانییەكە هاوكار بن بەرامبەر تێڕوانینێكی ئەرێنییانە بەرامبەر بوون و توانای ژن، كە شایەتحاڵی ئەوەین ڕاگەیاندن و بەرهەم و دراما ناوخۆیی و هاوردەكان ڕۆئیایەكی ناباشیان بەرامبەر ژن دروست كردووە. لە كاتێكدا كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان ڕاگەیاندن و بەرهەمە كاتبەسەربەرەكانی وەك دراما و كارتۆن و بەرنامە كۆمیدییەكان بۆ چاكسازیی كۆمەڵایەتی بەكار دێنن، بەتایبەتی بۆ پرسی ژن، بۆ نموونە ئەو كۆمەڵگەیانەی كە كێشەی نایەكسانیی جەندەریان هەیە، لە دراماكانیان ڕۆڵی سەرەكی و پادشا و میر دەدەنە ژن، لە ئەمریكا كە نەبوونی ژنێك لە مێژووی ئەو وڵاتەدا بە سەرۆك ڕەنگی داوەتەوە لە بەرهەمە میدیاییەكانیان و لە (ساڵی ١٩٢٤ هەتا ١٩٩٨) ١٣ فیلمی بەناوبانگ لە ئەمریكا بەرهەم هاتوون كە لەسەر بیرۆكەی بوونی ژن بە سەرۆكی وڵاتە و هەر جارەو بە شێوازێك بەرهەم هاتووە. كە بەناوبانگترینیان «The Last Man on Earth «ـە كە باسی ژنێك دەكات دەبێتە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و لە فیلمەكەدا هەموو پیاوەكانی وڵات دەمرن بە نەخۆشی، و دەیەوێت ڕەخنە لەو ترسە بگرێت كە ئەمریكییەكان هەیانە لە بوونی ژنیك بە سەرۆكی وڵات، هەروەها «Kisses for My President» ئەمیش فیلمێكی كۆمیدییە و باسی ئەوە دەكات ژنێك دەبێتە یەكەم سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەڵام دەست لەكار دەكێشێتەوە دوای ئەوەی دووگیان دەبێت، بۆ ئەوەی بچێتە ماڵەوە و خزمەتی منداڵەكەی و خێزانەكەی بكات. ئەمانە و فیلمەكانی دیكەیان ڕەخنەیە لەو نەبوونەی ژن بە سەرۆكی وڵات لە مێژووی وڵاتێكی وا گەورەدا. ئەمانە پێمان دەڵین تەنیا حوكمڕانی ناتوانێت وێناكان و پێگەكان ڕاست بكاتەوە، ئەگەر دامودەزگاكانی دی كە ڕۆڵیان هەیە لە دروستكردنی دیدگا و ڕۆئیای تاك بۆ پرسی ژن هاوتەریب نەكرێن.