گەلی كوردستان بە درێژایی مێژوو لە پێناو مانەوە و وەدەستهێنانی مافەكانی لە تێكۆشان و بەرخوداندا بووە، سەرەڕای هەوڵەكانی دوژمن و داگیركەران بۆ لەناوبردنی گەلی كوردستان بە خاك و خەڵكەوە، بەڵام گەلی كوردستان توانیویەتی پارێزگاری لە بوونی خۆی بكات و، ڕووبەڕووی هێرش و پەلاماری دوژمنان و داگیركەران ببێتەوە و، دوای هەر كەوتنێك بە گوڕوتینێكی نوێوە هەڵبستێتەوە و درێژە بە بەرخودانی خۆی بدات.

گەلی كوردستان (كورد) یەكێكە لە گەلە دێرینەكانی ئەم ناوچەیە و تا ئێستا خاوەنی كیان و دەوڵەتی سەربەخۆ نییە، زۆربەی زۆری نەتەوەكانی ئەم ناوچەیە خاوەنی دەوڵەتن، كەچی كوردستان بەپێی ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و بەرژەوەندیی زلهێزان، چەندین جار دابەش كرا بەسەر نەتەوە سەردەستەكانی (عەرەب و فارس و تورك)دا و، بە دەوڵەتەكانیانەوە لكێندرا، كورد چەندین هەلی بۆ ڕەخسا، لە بارترین هەل لە پەیمانی سیڤەری ساڵی 1920 بوو، كە بە پێی ئەو پەیماننامەیە دەبووا كورد لە پاش ساڵێك خۆبەڕێوەبردن، ببێتە خاوەنی دەوڵەتی خۆی، كەچی لە ڕێگەی پەیماننامەی لۆزانەوە لە ساڵی 1923 ئەو خەونەی لەبار برا، پاشان چەندین هەلی دیكە بۆكورد هاتنە پێشەوە، لەوانە ڕاپەڕینی ساڵی 1991 و ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی 2003 كەچی نەمانتوانی سوود لەم دەرفەتە زێڕینانە ببینین.

 مێژووی عێراق لە سەرەتای دروستبوونیەوە تاوەكو ئێستا پڕە لە كارەسات بۆ گەلی كوردستان، لە چوارچێوەی ئەم دەوڵەتە دروستكراوەدا هیچ پێكهاتە و نەتەوەیەك بە ئاسوودەیی ناژیت، بۆیە باشترین كار بۆ لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی عێراقە كە بە سێ بەش‌ بكرێت، هەروەك چۆن ئەمریكییەكان لە ڕێگەی پڕۆژەكەی بایدن عێراقیان بۆ سێ بەش دابەش كردووە.

 دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە بەهاری ساڵی 2003، دەرفەتێكی نوێ هاتە پێشەوە كەوا گەلانی چوارچێوەی نەخشەی داتاشراوی عێراق بتوانن سەرلەنوێ لەسەر بنەمایەكی سەردەمییانە عێراق بنیات بنێننەوە و، مافەكانی خۆیانی تێدا زامن بكەن، سەركردایەتیی كوردستانیش بەو هێوایەوە ڕووی كردە بەغدا و بەشدار بوو لە بیناكردنەوەی عێراق، كە بە باوەڕی من كورد دەبووا سوودی لەو دەرفەتە وەربگرتایە و كاری بۆ سەربەخۆیی كوردستان بكردایە.

 هەموو لایەك چاوەڕوانی ئەوە بووین، كەوا سیستمێكی مۆدێرن و باوەڕ بە بنەماكانی دیموكراسی حوكمی عێراق بكات و، هەڵەكانی ڕژێمەكانی پێشوو بەرامبەر گەلانی عێراق دووبارە نەكاتەوە، بەڵام بەداخەوە دەسەڵاتدارانی عێراق لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس بە هەمان عەقڵییەتی پێشوو بیریان كردەوە و، هەوڵیاندا هەمان سیاسەتی ڕژێمەكانی پێشوو بەرامبەر گەلانی عێراق پراكتیك بكەن، ئەم شێوازەی حوكم لە عێراقدا زیانی بە هەموو لایەك گەیاند و، بووە هۆكار بۆ چەندین كێشە و گرفت، لە داهاتووشدا دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی كارەساتەكانی ڕابردوو، بۆیە لەسەر هەموو لایەك پێویست بوو دژی ئەو شێوازەی حوكمی عێراق بوەستنەوە و ڕەتی بكەنەوە.

 حوكمڕانانی عێراق بەو هەڵسوكەوتانەیان بەرەو تاكڕەوی و دیكتاتۆرییەت هەنگاویان نا و، وەكو ڕژێمەكانی پێشووی عێراق لە دژی كورد و خواستەكانی وەستانەوە، سیاسەتی هەڵە و دژایەتیی حكومەتی عێراق بۆ نەتەوە و پێكهاتەكانی ناو نەخشەی داتاشراوی عێراق، ئەو وڵاتەی ڕووبەڕووی كۆمەڵێ‌ كێشەی سیاسی و ئەمنی و ئابووری و ئیداری كردەوە.

 ئەم ڕەوشەی عێراق وای كرد، كەوا زەمینە بسازێت بۆ دروستبوونی دەیان میلیشیای سەربازی و ڕێكخراوی تیرۆریستی، ئەوانەش بوونە هۆی ئەوەی كەوا ڕەوشی ئاسایش و سەربازیی عێراق ئاڵۆز بێت و، وڵاتانی ناوچەكەش بەپێی ئەجێندای خۆیان لە عێراق جووڵە بكەن و، دەست بخەنە كاروباری عێراق، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە عێراق نەتوانێت پارێزگاری لە سەروەریی خۆی بكات.

لە ساڵی 2003 تا 2017 پەیوەندیی كوردستان و عێراق بە چەندین ئاڵۆزی و هەوراز و نشێودا تێپەڕی، هەر زوو دەسەڵاتدارانی عێراق لەو بەڵێنانەی خۆیان كە بە كوردیان دابوو، پاشگەز بوونەوە و، ئەو دەستوورەی كەوا زۆربەی لایەنەكان بەشداربوون لە نووسینی و بەشێك لە مافەكانی گەلی كوردستانی تێدا جێگیر كرابوو، لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراق پشتگوێ خرا و كاری پێ نەكرا.

 كێشە و گرفتەكانی نێوان عێراق و كوردستان بەردەوام بوون، بۆیە بۆ دەربازكردنی ڕەوشێكی وا ئاڵۆز، جەنابی سەرۆك مسعود بارزانی ڕێبەری بزاڤی ڕزگاریخوازیی نیشتمانیی كوردستان، بە ڕاوێژ لەگەڵ زۆربەی زۆری لایەنە سیاسییەكانی كوردستان گەیشتنە ئەو باوەڕەی كەوا بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان بدەن.

 دوای وەرگرتنی بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان، پرسی سەربەخۆیی كوردستان گەیشتە قۆناخێك، دەبووا هەنگاوی پراكتیكی و دووربینانەی بۆ هەڵبگیرێت، پرسەكە لەوە دەرچوو كە دوو بۆچوونی جیاواز لە ناو خەڵكی كوردستاندا لەسەر ئەو پرسە هەبێت، ئایا ئێمە دەمانەوێت سەربەخۆ بین، یان هەر بە پاشكۆیەتی عێراقی بەزۆر دروستكراو بمێنینەوە؟ نەخێر، نەك هەر خۆمان، بەڵكو دەتوانین بڵێین تا ڕاددەیەك ڕای گشتیی جیهانیش لەوە دڵنیا بووەوە كە جارێكی دیكە كوردستان ناتوانێت وەك بەشێك لە عێراق بمێنێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كەوا كورد ماوەی 80 ساڵ حوكمڕانیی عەرەبی سوننەی تاقی كردەوە، سەرەنجامەكەی ئەنفال و كیمیاباران و كاولكردنی كوردستان بوو، هەروەها ئەوە ماوەی نزیكەی 15 ساڵیشە (2003 – 2017) كورد حوكمڕانیی عەرەبی شیعە تاقی دەكاتەوە، سەرەنجامی ئەمەشیان پەیڕەوكردنی سیاسەتی پەراوێزخستن و بێبەڵێنی و برسیكردنی خەڵكی كوردستان بوو، لە ڕێی بڕینی بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان و پەراوێزخستنی كورد لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و، هەروەها پێشیلكردنی ئەو دەستوورەی كە لە ساڵی 2005 بۆ بنیاتنانەوەی عێراقێكی نوێ پەسەند كرابوو.

 بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بڕیارێكی گونجاو بوو لە كاتێكی گونجاویشدا بوو، وەڵامێك بوو بۆ ئەو هەموو غەدر و زوڵمەی دەرهەق بە گەلی كوردستان و مێژووی خەبات و بەرخودانی ڕابردوو و ئێستای، بۆیە هەر كەس و هێز و لایەنێك ئەوجا لە ژێر كاریگەریی ئەجیندای دەرەكیدا بێت، یان بۆ هەر مەبەستێكی دیكە، دژی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستان وەستابێتەوە، ئەوا مێژوو خاڵێكی ڕەشی لەسەر تۆمار دەكات و نەوەكانی ئایندەش لێی خۆش نابن، ئەو فرسەتەی ساڵی 2017 بۆ كوردستان هاتە پێشەوە، دەبووا هەموومان سوودی لێ وەربگرین و لە دەستی نەدەین.

بڕیاری ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە كاتێدا بوو كە پێشمەرگەی كوردستان تیرۆریستانی داعشی تێك شكاندبوو، زۆربەی زۆری ناوچە دابڕێندراوەكانی كوردستانی ئازاد كردبوو، پێشمەرگە لە كەركووك و مەخموور و شنگاڵ و دەڤەرەكانی دیكەی كوردستان لە سەنگەردا بوو، هاوسۆزییەكی گەورەی نێودەوڵەتیمان لەگەڵدا بوو، بەڵام كێشەی سەرەكیمان نێوماڵی كوردستان بوو، كە نەمانتوانی لەم پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەدا یەكڕیز و یەكدەنگ و یەك ئیرادە بین، ئەوەشیان پەیوەندی بە خۆمانەوە هەیە، نەك لایەنی دیكە، ئەمە پەیوەستە بە گەلی كوردستان، نەك وڵاتان و خەڵكانی دیكە.

  ئەو هەلەی كەوا بۆ گەلی كوردستان ڕەخسا، هەلێكی مێژوویی بوو، دەبووا سوودی لێ وەربگرین و لەدەست خۆمانی نەدەین و، نەیكەینە قوربانیی بەرژەوەندییە حزبییەكان، لەم پێناوەدا دەبووا هەموو لایەكمان بەرژەوەندیی خۆمان لە بەرژەوەندیی گشتیدا ببینینەوە و، جلی تەنگی حزبایەتی فڕێ بدەین و، جلی كوردایەتی بپۆشین، ئەگەر هەموو لایەكمان سوودمان لەو دەرفەتە مێژووییە وەرگربتایە و بە یەكەوە كارمان بۆ سەربەخۆیی كوردستان بكردایە، ئەوا شانازییەكی مێژوویی مەزنمان بۆ گەلی كوردستان تۆمار دەكرد، ئەوانەی ئەوەشیان نەكرد، ئەوا مێژوو بەزەیی بە كەسدا نایەتەوە، بۆیە دەبووا بە ڕۆحییەتێكی نەتەوەیی و نیشتمانی كاربكەین و، گەلی كوردستان بگەیەنین بە كەنارێكی ئارام، بێگومان ئەو كەنارە ئارامەش تەنیا سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستانە.

 بە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی كوردستان، لە ڕووی سیاسییەوە كوردستان دەبووە هۆكاری چەسپاندنی ئارامی و ئاسایش لە ناوچەكەدا، لە ڕووی ئابوورییشەوە دەبووە شوێنێكی گرنگ، بە حوكمی ئەوەی خاوەن نەوت و كانزا و سەرچاوەی ئاویی زۆرە و، شوێنێكی گەشتیاریی گرنگە، لە ڕووی كشتوكاڵیشەوە دەوڵەمەندە، بۆیە كوردستان وەك دەوڵەتێك زوو دەیتوانی لەسەر پێی خۆی بوەستێت.

 پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بۆ سەرخۆبوونی كوردستان، بووە بابەتی گەرمی میدیا جیهانی و ناوچەیی و ناوخۆییەكان و، بووە جێی بایەخ و لێكۆڵینەوەی ناوەندە سیاسی و ئەكادیمییەكانی جیهان و، وای كرد كە دۆستمان زێدە بن و بە چاوی هیواوە لێمان بڕوانن، لەسەر سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بوو كەوا بە بایەخەوە لە و پشتیوانییە بڕوانین و بایەخی تەواوی پێ بدەین.

 دەبووا لە ڕێی جووڵەی دیپلۆماسییەوە ئەو باوەڕەمان بۆ هەموو لایەك دروست بكردایە كە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان دەبێتە مایەی چەسپاندنی ئاشتی بۆ هەموو لایەك و، بۆ سەر هیچ دەوڵەتێك هەڕەشە نییە، بەڵكو هۆكارێكە بۆ سەقامگیری و پاراستنی ئاسایشی ناوچەكە، بە هۆی ئەوەی دەسەڵاتی سیاسیی كوردستان هەموو كات دژایەتی تیرۆری كردووە و هۆكارێك بووە بۆ ئاشتی و پێكەوەژیانی سەرجەم نەتەوە و ئایینەكان و، پەیوەندیی باشی لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە هەبووە و، بەرژەوەندیی هاوبەشی ناوچەكەی پاراستووە‌‌، بۆیە ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان، دەبێتە فاكتەرێكی سەرەكی بۆ دابینكردنی هێمنی و ئارامی بۆ ناوچەكە و جیهانیش، بێگومان ئەمەش خواستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە، بۆیە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان نابێتە هەڕەشە لەسەر هیچ لایەك، دەبووا ئەو باوەڕەمان لای زۆربەی لایەنە ناوچەیی و نێودەڵەتییەكان بچەسپاندایە، بەڵام كاری پێویست بۆ ئەوە ئەنجام نەدرا.

 ئەو كاراكتەرانەی لە لێژنەی باڵای ڕیفراندۆم دانرابوون، لەسەر بنەمای حزبی دانرابوون، نەك لەسەر بنەمای شارەزایی و لێهاتوویی و باوەڕبوون بە سەربەخۆیی كوردستان، هەر بۆیەشە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بە شێوازێكی دیكە لێدوانیان دا و، ئەو ڕاستییەیان سەلماند كە بەشێكیان ئەهلی ئەو كارە نەبوون، كارێكی وا گرنگی نەتەوەیی و نیشتمانی پێویستی بە كەسانی بوێر و خۆڕاگر هەبوو.

 جەنابی سەرۆك مسعود بارزانی لە ڕێی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمەوە گەورەترین شانازیی مێژوویی بۆ خۆی و بۆ گەلی كوردستان تۆماركرد، كە نەوە دوای نەوە شانازیی پێوە بكات، ڕیفراندۆم خاڵی وەچەرخان بوو لە مێژووی گەلی كوردستاندا و تاكە كارێكی باش و ستراتیژی بوو كە لە مێژووی خەباتی گەلی كوردستاندا ئەنجام درابێت، كە گەلی كوردستان دەنگی بە سەربەخۆیی كوردستان دا و بۆ هەموو دنیای سەلماند كەوا بەڵێ سەربەخۆیی دەوێت.

 ڕیفراندۆم وەكو پرۆسە سەركەوتوو بوو، خەڵك بە شێوەیەكی هێمنانە لە پرۆسەیەكی دیموكراتیدا دەنگی بۆ سەربەخۆیی كوردستان دا، بەڵام پرۆسەكە ڕووبەڕووی خیانەتی ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بووەوە، ئەوە وای كرد ئەو كێشانە دروست ببێت كە لە 16ی ئۆكتۆبەری 2017 ڕوویان دا، بێگومان ئەگەر خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر نەبووایە، ئەوا ئێستا ئێمە خاوەن دەوڵەتی خۆمان بووین، بە هیچ شێوەیەك نەدەبووا لایەنێك لەگەڵ دوژمن ڕێك بكەوێت و خاكی كوردستانی پێشكەش بكات، دەبووا بەرگری لە خاكی كوردستان و لە ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم بكردایە، لەبەر ئەوەی ڕیفراندۆم هەنگاوێك بوو بۆ سەربەخۆیی كوردستان، كە خواستی لەمێژینەی گەلی كوردستان بووە.

 پێویستە هەموو كوردێك شانازی بە ئەنجامەكانی ڕیفراندۆمەوە بكات و، بە ئەنجامدانی كارێكی نەتەوەیی مەزن سەیری بكات، خۆم وەك كەسێكی نەتەوەیی كە خەبات بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەكەم، هەموو كات شانازی بە ڕیفراندۆمەوە دەكەم و وەكو خاڵێكی درەوشاوەی مێژووی گەلی كوردستان سەیری دەكەم و، وەكو كارەساتێكی نەتەوەیی و خیانەتیش بەرامبەر گەلی كوردستان سەیری 16ی ئۆكتۆبەر دەكەم.