یەكێك لە خاڵە گرنگەكانی بەرنامەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ڕاگرتنی گەندەڵی و جەختكردنەوە بووە لەسەر پەسەندكردنی «یاسای چاكسازی» و ئامانج لەم یاسایەش بۆ ئەوە بوو كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە ڕێگەی یاسا و پشتیوانیی دەسەڵاتی دادوەری و سەروەریی یاسا، ئەم پرۆسە گرنگە جێبەجێ بكات و، بناخەیەكی پتەو بۆ كاری دامەزراوەیی لە حوكمڕانیی كوردستاندا دروست بكات، لەمەش زیاتر شەخسی سەرۆك وەزیران، دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكانی دەستكراوە كردووە بۆ ئەوەی ئەوان بە پێی یاسا لێپیچینەوە لە گەندەڵكاران بكەن و، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی چەندین فاكتەری جۆراوجۆر بوونە هۆكاری ئەوەی كە پرۆسەی حوكمڕانی لە كوردستان «سەقامگیر» نەبێت، بە تایبەتی كێشمەكێشی سیاسیی نێوان حزبەكانی كوردستان و ڕەفتارەكانی حكومەتی عێراق و دادگای بەناو فیدڕاڵی دژی هەرێمی كوردستان، بەردەوام هۆكار بوون بۆ تێكدانی سەقامگیریی حوكمڕانی، بەڵام كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، هەموو هەوڵەكانی خۆی خستووەتە گەڕ بۆ ئەوەی هەم كێشمەكێشی سیاسیی نێوان حزبەكان هێور ببێتەوە، هەمیش بەرامبەر ئەو تەحەددییانە ڕابوەستێتەوە كە هەڕەشە لە سەقامگیریی كوردستان دەكەن، لە ناو هەموو ئەم تەنگژانەشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەردەوامە لە پرۆسەی یاسای چاكسازی. بۆ قسەكردن لەسەر گرنگیی ئەم یاسایە و هەوڵەكان بۆ بنبڕكردنی گەندەڵی ئەم دیدارەمان لەگەڵ دكتۆر محەمەد ڕێكانی داواكاری گشتی لە سەرۆكایەتیی داواكاريی گشتیی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* بوونی گەندەڵی حاڵەتێكی نكۆڵی لێنەكراوە لە هەرێمی كوردستاندا، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە لە ساڵی2020 یاسایەكی تایبەت بە چاكسازی دەرچوو، واتە بە دەرچوونی ئەم یاسایەش هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و دەستكردن بە هەڵمەتی چاكسازی چوارچێوە و قاڵبێكی یاسایی وەرگرت، ئێوە چۆن لە خودی ئەم یاسایە دەڕوانن لە ڕووی داڕشتن و جێبەجێكردنەوە و تا چەند توانیویەتی ئەنجامەكانی خۆی بپێكێت؟

- بوونی چوارچێوەیەكی یاسایی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تاوانەكانی گەندەڵی و هەنگاوی یەكەم و گرنگیی ئەم پرۆسەیە، یاسای ژمارە(2)ی ساڵی2020 یاسای چاكسازی لە مووچە و دەرماڵە و بەخشین و ئیمتیازاتەكان و خانەنشینی یەكێكە لەو كۆمەڵە یاسا و ڕێسایانەی كە لە سیستەمی یاسایی هەرێمی كوردستان هەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەرپاكردنی چاكسازی و دادپەروەری، بەڵام مەبەستی سەرەكی و بنەڕەتی لە دەركردنی هەر یاسایەك بریتییە لە جێبەجێكردنی و هێنانەدی ئەو ئامانجانەی بۆی دانراوە. بۆ ئەوەی هەر یاسایەكی تایبەت بە چاكسازی و بەگژداچوونەوەی گەندەڵی بچێتە بواری جێبەجێكردن و گەیشتن بەو ئامانجانەی كە بۆی دانراون، پێویستی بەوە هەیە كە ئیرادەیەكی بەهێزی سیاسی و دادوەری لەپشتی بێت و ڕێكارێكی ڕۆشنی بۆ جێبەجێكردنی هەبێت، ئەگەرنا چەندین دەقی یاسایی جوان و ڕێكوپێكمان هەیە، بەڵام لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ نەكراون، لەبەر نەبوونی ئەو پشتگیرییە. ئەم یاسایەش تا ڕاددەیەك هاندەرێكی باش بوو بۆ ڕاستكردنەوەی چەند هەڵەیەكی كارگێڕی و سیاسی لە كوردستان، بەتایبەت لە بواری دارایی و بەڕێوەبردن و خانەنشینی، بەڵام نەبینینی دەرئەنجامێكی ڕۆشن و كاریگەری ئەم یاسایە تا ئێستا هۆكارێكە كە لەلایەن هاووڵاتیانەوە ئاشنا و جێی دەستخۆشی نییە.

* بە تێڕوانینی ئێوە گەورەترین ئاستەنگ و تەحەددی لە بەردەم بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا لە چیدا بەرجەستە دەبێت و چۆن دەكرێت بەسەریاندا زاڵ بین؟

- گەورەترین ئاستەنگ لە بەردەم بەگژداچوونەوەی گەندەڵی، بێئومێدبوونی هاووڵاتیانە لە پرۆسەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی سامانی گشتی، چونكە كاتێك هاووڵاتیان نەبن بە بەشێك لەو پرۆسەیە، ئەوە پرۆسەكە تەواو نابێت و كاریگەری نابێت لە ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی، هەروەها كاتێك یاسا وەك خۆی لەسەر هەموو كەسێك جێبەجێ نەكرێت، ئەمە دەبێتە هاندەرێك بۆ ئەوەی هاووڵاتیان و كەسانێك پابەند نەبن بە یاسا و ڕێنماییەكان بە بیانووی ئەوەی بۆچی یاسا سەروەر نییە.

* ڕەنگە زۆر جار ئەو كەسانەی باس لە نەهێشتنی گەندەڵی و زەروورەتی ئەنجامدانی چاكسازی دەكەن، چاوەڕوانی ئەوە بكەن كە دەرئەنجامی خێرا و دەستبەجێ و بەرچاو ببینن، بەڵام ئایا تا چەند ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی درێژخایەنە؟ ئایا پێویستی بە كاتە و هەوڵی بەردەوام هەیە؟ ئەگەر حوكمێك لەسەر بارودۆخەكە بدەین لە دوای دەرچوونی یاسای چاكسازییەوە، ئایا تا چەند دەتوانین بڵێین ئێمە لەسەر ڕێڕەوی ڕاستین و هەنگاو بۆ پێشەوە دەنێین لەم ڕووەوە؟

- پرۆسەی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، پرۆسەیەكی درێژخایەنە و بەردەوامە و كۆتایی نایێت، چونكە ئەم دیاردەیە هیچ كاتێك بە یەكجاری بنبڕ نابێت، بەڵام ئەوەی گرنگە دەستپێكێكی ڕاست و یاسایی هەبێت و زوو زوو هەندێك لە ئەنجام و بەرهەمی ڕووبەڕوونەوە و چاكسازییەكە پیشانی هاووڵاتیان بدرێت و لەسەر ئەرزی واقیع بیبینن، چونكە بینینی جێبەجێكردنی چاكسازی، گرنگترە لە جێبەجێكردنی چاكسازی و دادپەروەری.

* ئاشكرایە كە بەرگرتن و پێشگرتن بە گەندەڵی بە هەمان ئەندازەی چارەسەركردنی گەندەڵی گرنگە، ئایا لە ڕووی یاساییەوە پێویستە چی بكرێت بۆ ئەوەی میكانیزمی كارا دابڕێژدرێت و بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی گەندەڵی بۆ بەرتەسكترین بازنە بچووك بكرێتەوە؟

- بوونی خۆپارێزی (الوقایە) بەشێكی گرنگی ڕووبەرووبونەوەی گەندەڵییە، بۆیە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕێككەوتننامەی ساڵی 2003ی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە بەشی دووەم و لە (10) ماددە باس لە ڕێكارەكانی خۆپارێزی دەكات (التدابیر الوقائیة) كە بەگرنگترین بەشی ڕێككەوتنامەكە دادەنرێت، لەبەر ئەوەی باس لە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان لە كاریگەریی خراپی گەندەڵی دەكات، هاوكات چەندین ڕێكار دەستنیشان دەكات بۆ خۆپارێزی لە گەندەڵی.

* ئەگەر یەكێك لە ئەركە گرنگەكانی پەرلەمان چاودێریكردن و لپێرسینەوە بێت لە حكومەت و ئەدای حكومەت، ئەوا لە هەمان كاتدا دەسەڵاتی دادوەرییش دەتوانێت ڕۆڵی كارا و كاریگەری خۆی بگێڕێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی كەیسەكانی گەندەڵی و یەكلاكردنەوەی دۆسییەكانی پەیوەست بەم بوارە، پێت وایە تا چەند دەسەڵاتی دادوەر و دادگاكان دەتوانن لەم ڕووەوە ڕۆڵی خۆیان ببینن و ئێوە چۆن ڕۆڵی ئەم دەسەڵاتە هەڵدەسەنگێنن لەم ڕووەوە؟

- لە ڕاستیدا سەربەخۆبوون و كارابوونی دەسەڵاتی دادوەری كاریگەری دەبێت لەسەر بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، چەند دەسەڵاتی دادوەری و دادوەران و داواكارانی گشتیی سەربەخۆ و بێلایەن و دەستپاك بن، ئەوەندە دەتوانن كاریگەرییان هەبێت و دۆسیەكانی گەندەڵی بە ئاسانی یەكلا بكەنەوە و كەسیش نەتوانێت دەستێوەردان لە كارەكانیان بكات.

* لە كوردستاندا دەزگایەكی تایبەت و تایبەتمەند هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، بە ناوی دەستەی دەستپاكی، كە ئەرك و ڕۆڵەكەی پەیوەستە بە بەدواداچوون و پەردەلادان لەسەر دۆسییە و حاڵەت و كەیسەكانی گەندەڵی، بەڵام ئەم دەستەیە دەسەڵاتێكی دادوەری و تایبەتمەند نییە بۆ یەكلاكردنەوەی دۆسییەكان، ئێوە تا چەند بوونی دادگایەكی تایبەت بە یەكلاكردنەوەی كەیسەكانی گەندەڵی بە پێویست دەزانن؟

- بوونی دادگای تایبەتمەند بە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كارێكی زۆر پێویستە، چونكە پسپۆڕی بوون لە ناو دادگاكان پێویستییەكی سەردەمە بۆ دادوەری پسپۆڕ و داواكاری گشتیی پسپۆڕ و فەرمانبەری پسپۆڕ لە هەر بوارێك لە بوارەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەكنۆلۆژی هەبێت، هاوكات دەبێت میكانزمی یاسایی و كارگێڕی بۆ فەراهەم بكەی لە هەموو بوارێكەوە.

*  ئایا تا چەند دەكرێت لایەن و ڕێكخراوە دەرەكییەكان هاوكاریی هەرێمی كوردستان بكەن بۆ ئەوەی بتوانین یاسا و ڕێنمایی و ڕێكارەكان باشتر و كاراتر دابڕێژین، بۆ ئەوەی بتوانین دەرئەنجامی خوازراو و چاوەڕوانكراو بەدی بهێنین لە بواری بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا؟

- هاوكاریی ڕێكخراوە دەرەكی و ناوەكییەكان پێویستە، بە مەرجێك بەپێی پلانی دامودەزگاكانی هەرێمی كوردستان بێت، واتە ستراتیژیەتی ڕۆشنی نیشتمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بوونی هەبێت، لەم چوارچێوەیەشدا هاوكاریی ڕێكخراوەكان گرنگە.

* بە شێوەیەكی گشتی ناتوانرێت دەقاودەق ئەزموونی وڵاتێكی دیكە لە بواری نەهێشتنی گەندەڵیدا بگوازینەوە و جێبەجێی بكەین، چونكە دەبێت هەر هەنگاوێك هەڵقوڵاوی هەلومەرجی تایبەت بە هەرێمەكەمان بێت، بەڵام تا چەند دەكرێت سوود لە ئەزموونی هەندێ وڵاتی دیكە، تەنانەت وەك بۆتسوانا لە ئەفریقا وەربگرین كە سەركەوتوو بوون لە بواری كۆنتڕۆڵكردن و سنورداركردنی گەندەڵیدا؟

- ئەزموونی وڵاتانی دیكە چ ئەزموونی سەركەوتوویان و چ ناسەركەوتوویان بۆ ئێمە گرنگە سوودی لێ وەربگرین، بۆ نموونە سوود لە ئەزموونە سەركەوتووەكان وەك سەنگاپورا، ڕواندا، جۆرجیا، بۆتسوانا، بەتایبەت ئەو وڵاتانەی بە هەمان قۆناغەكانی ئێمە تێپەڕبوون وەربگرین، هەروەها سوود لە ئەزموونی سەرنەكەوتووی هەندێك وڵات وەربگرین، بۆ ئەوەی بزانین هۆكارەكانی سەرنەكەوتنیان چی بوون، تاوەكو ئەو هەڵانەی ئەو وڵاتانە لە هەرێمی كوردستان دووبارە نەكەینەوە، بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین لە ئەزموونی هەر وڵاتێك بەشێكی لێ وەربگرین و پێوەری گشتیی سەركەوتنی زۆربەی ئەزموونەكان بریتییە لەمانە:

1- جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان (فصل السلطات).

2- سەربەخۆیی دەسەڵاتی دادوەری.

3- كاریگەریی دەسەڵاتی یاسادانان.

4- كاریگەریی حكومەت لە جێبەجێكردنی بەرنامەی كاری حكوومیی خۆی.

5- ڕاگەیاندنی سەربەخۆ و ئازاد.

6- ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی.

7- هۆشیاریی هاووڵاتیان.

8- ئیرادەی سیاسیی بەهێز و چەندین هۆكاری دیكە.