«هیچ كەس و لایەنێك ناتوانێت مێژوو بە لاڕێدا ببات و بڵێت میللەت لە ڕیفراندۆمدا بڕیارێكی هەڵەی دا، مادام حزبیت و سیاسەت و كاری پەرلەمانی دەكەیت، دەبێت ئەو ڕاستییە بزانیت كە نوێنەری گەلیت، گەلیش نوێنەرێكی ناوێت دەستبەرداری مافە نەتەوەیی و یاسایی و شەرعییەكانی بێت. بۆ سەرۆك بارزانی كۆكردنەوەی كۆمەڵگەی كوردستانی بە هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزا و هێزە ناوخۆییەكانەوە كارێكی گرنگ بوو، بەمەش فشارە دەرەكییەكان نەیانتوانی ئەو هێز و سیاسەتمەدارانە بە ئاراستەیەكی دیكەی دژی نەتەوەی كورد و كوردستاندا ببەن و، لەم دەستكەوتە میللییەدا بێبەشی بكەن».

 

 

 دژایەتیكردنی كورد لە عێراق و تێكچوونی بارودۆخەكە و باڵادەستیی ئەو میلیشیات و گرووپە چەكدار و بە ناو سیاسییانەی دژی هەرێمی كوردستان هەڵسوكەوت دەكەن، هەڕەشەی گەورەن لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان، هەموو ئەم دوژمنكارییانە ئەوە دەخوازێت كورد بیر لە ڕێگە چارەسەری دیكە بكاتەوە و، خۆی بۆ هەموو ئەگەرەكان ئامادە بكات، ئەم دژایەتیكردنەش مێژوویەكی كۆنی هەیە و جێبەجێكردنی پرۆسەی ڕیفراندۆمیش هەر لە ئاكامی چارەسەرنەكردنی كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق هات، بۆ قسەكردن لەسەر ئەو وانانەی ڕیفراندۆم فێری كردین، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر دكتۆر قادر محەمەد ڕاگری كۆلێژی ئاداب لە زانكۆی سەڵاحەدین و پسپۆڕ و شارەزای مێژوویی كرد و، بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

 

* وەك پسپۆڕ و شارەزایەكی بواری مێژوو، دەكرێت بزانین هەڵسەنگاندنتان بۆ پرسی بڕیاردانی ڕیفراندۆم چییە؟ ئایا تاچەند ڕیفراندۆم دەنگ و ڕەنگ و نەتەوە و ئایین و ئایینزاكانی كوردستانی یەك خست و كۆدەنگیی لێ كەوتەوە؟

- ڕیفراندۆم هەنگاوێكی مێژوویی گرنگ بوو بە ئاراستەی وەرگرتنی ڕای خەڵك لەسەر ئایندەی سیاسی و چارەنووسی خۆی، بەتایبەتی لە وڵاتێكدا كە سەدەیەك زیاترە مافەكانی پێشێل دەكرێت و دژایەتیی ڕاستەوخۆ دەكرێت، وەرگرتنی ڕاوبۆچوونی خەڵك لەسەر چارەنووسی ئایندەی لەگەڵ عێراق و دراوسێ و میللەتانی دەوروبەردا گرنگیی خۆی هەیە، ئەم پرسە پێشتر لە مێژووی گەلی كورد تەنیا لە یەك قۆناغی مێژوویدا هەبووە و پرس كراوە، ئەوە بوو لە كۆتاییەكانی ساڵی 1925 و سەرەتاكانی ساڵی 1926 سەروبەندی دانانی مەلیك فەیسەڵ مەسەلەی پرسپێكردنی خەڵك بە لكاندنی ویلایەتی مووسڵ (كوردستانی باشوور) بە عێراقەوە كرا، هەرچەندە بەم فۆرم و شێوازەی ئێستا نەبوو، جگە لەم حاڵەتە هەموو ئەو هێز و دەسەڵات و حكومەتانەی عێراقیان بەڕێوە بردووە، پرسیان بەم شێوازە بە گەلی كورد نەكردووە، بەوەی ئایندەی سیاسی و پێكەوەژیانت لەگەڵ نەتەوەكانی دیكەدا چۆن بێت، بەڵكو بەردەوام وەكو هاووڵاتی پلە دوو لەسەر زێدی باب و باپیرانی سەیر كراوە. هەموو هێزە ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان ددان بەو ڕاستیەدا دەنێن كە میللەتی كورد مافی خۆیەتی سەربەخۆ بێت، مێژووی پڕ لە خوێناوی و خەبات و ژمارەی زۆری دانیشتووانمان و ڕەسەنایەتیی كورد لەم وڵاتە، ئەوە دەخوازێت ڕێز لە ویست و ئیرادەمان بگیرێت، نەك ئەوان ببنە خاوەن ماڵ و ئێمە بێگانە و میكانیزمی توند لە دژی كورد بەكار بهێنن.

سەبارەت بە تەوەری دووەمی پرسیارەكە كە تایبەتە بە یەكدەنگی و كۆكردنەوەی هەمووان بۆ سەرخستنی ڕیفراندۆم، ئەوە سەرۆك مەسعود بارزانی بوو وەكو سیمبول و ڕابەرێكی نەتەوەیی كورد بۆ یەكەم جار توانی هەموو پێكهاتەكان بە ڕەنگ و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەكان و نەتەوە و ئایین و ئایینزاكانەوە بە ئاراستەی یەكدەنگی بۆ پرسی چارەنووسی گەلی كوردستان ببات.

* سەبارەت بە ڕۆڵی سەركردە لە سەرخستنی پرۆسەی ڕیفراندۆم و بەدەستهێنانی مافە ڕەواكانی گەلی كوردستان، ئایا چی وای لە هەموو خەڵك كرد لە دەوری سەرۆك بارزانی كۆببنەوە و، وا لەو هێزە سیاسییانەش بكات كە نەتوانن لە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا لابدەن؟

- ڕۆڵی سەرۆك و سەركردە لە سەرخستنی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا زۆر گەورەیە، بەتایبەتی لە سەرخستنی پرۆسەی ڕیفراندۆم كە سەرەڕای فشارە نێوخۆیی و دەرەكییەكان سەرۆك بارزانی ڕۆڵێكی گەورەی گێڕا، ڕیفراندۆم لە ناو ئەو میللەت و نەتەوانەی دامەزراون و خاوەنی پێگەی سیاسیی خۆیانن، ڕەنگە ئاسان بێت، بەڵام بۆ میللەتێكی وەكو ئێمە كە بەو هەموو دوژمنكاری و چەوسانەوە و كۆمەڵكوژییەدا تێپەڕ بووبین، كارێكی هێندە ئاسان نییە، بەتایبەتی لە ناو دەوڵەتێكی عەسكەرتاریەت و پڕ لە میلیشیاتی چەكدار و ئەجیندەی دەرەكی و هەستیاریی پرسی كورد لە لای وڵاتانی دیكەی وەك ئێران و توركیا و سووریا، خۆ بەغدای كۆن و نوێ لە دژایەتیكردنی گەلی كورد و قەوارەكەیدا بە شێوازی جیا و پاساوی جیاواز بەردەوامە، ئەوان بەردەوام كاریان لەسەر سڕینەوەی ناسنامەی كورد كردووە و، ماكینەی ڕاگەیاندن و دەزگاكانیان لە دژی هەرێم و هەموو ئەو كەسایەتی و سەركردە كوردستانییانە بەكار هێناوە كە كۆڵەكەی نەتەوە و قەوارەن و پرسی كوردی لەسەر بونیات نراوە. نوخبەی سیاسی و حزب و لایەنەكانیش ئاسان نەبوو كۆدەنگ بن لەسەر پرسێكی وا چارەنووسساز، ئەوە كەسایەتیی سەرۆك بارزانی بوو هەمووانی كۆكردەوە و بە یەك ئاراستەی نەتەوەیی و نیشتمانی وەریچەرخاندن، بەتایبەتی ئەو هێز و حزب و لایەنە سیاسییانەی خاوەنی خەبات و قوربانیدان بوون .

* لە كاتێكدا ڕیفراندۆم مافێكی ڕەوای هەموو نەتەوەكان بێت و ڕێز لە ڕاو خواستی خەڵك بگیرێت، ئایا تاچەند گرنگ بوو گەلانی ئازادیخوازی جیهان خواست و ویستی گەلی كوردستانی باشوور بزانن، كە چ چارەنووس و ئایندەیەكیان دەوێت؟

- ڕیفراندۆمی كوردستان لە ناو گەلان و حكومەتەكانی جیهاندا وەرچەرخانێكی مێژوویی گرنگ بوو، چونكە خواست و ویستی گەلی كوردستانی بۆ هەموو گەلانی جیهان ئاشكرا كرد كە سەربەخۆیی و دەوڵەتی خۆی دەوێت، ناكرێت چیتر ئەم پرسە لە ناوەندە جیهانییەكاندا پشتگوێ بخرێت، ڕیفراندۆم بە ئاراستەیەكی دروستدا برا، بەوەی خەڵكی ڕاوبۆچوونی خۆیان لەسەر ئایندە و چارەنووسی خۆیان دیاری كرد كە لەگەڵ عێراق بمێننەوە، یان سەربەخۆ بن، میللەتێكیش كۆمەڵكوژ كرابێت و گوند و خاكەكەی وێران كرابێت و بە چاوێكی دوژمنكارانەوە سەیر كرابێت، بێگومان هەر بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی دەنگ دەدات، بەمەش لە ڕیفراندۆمدا دوو دەستكەوتمان دەستكەوت، یەكەمیان: ڕێزگرتن و گەڕانەوەیە بۆ ڕای خەڵك و میللەت كە لە سیاسەتدا فۆرمی جیاوازی هەیە، سەرۆك بارزانی دەیتوانی ئەو كاتە ئەم پرسە تەنیا لە ناو پەرلەماندا یەكلا بكاتەوە، بەو پێیەی پەرلەمانتاران نوێنەری گەلن، بەڵام دەیزانی بۆ پرسێكی وا گرنگ گەڕانەوە بۆ ڕای خەڵك متمانەی زۆر زیاترە لە پەرلەمان. دەستكەوتی دووەمی: ئەو پێكهاتە و كۆمەڵگەیەی دوای ئەوەی پرسی پێ كرا، بڕیاری یەكلاكەرەوەی بە «بەڵێ بۆ سەربەخۆیی» دا و، سەربەخۆیی بە مافی ڕەوای خۆی لە ناو گەلانی جیهاندا زانیوە، كە هەمووان خاوەنی قەوارە و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیانن، ئیتر بۆ نابێت كوردیش لە نێو میللەتانی دونیادا خاوەنی قەوارە و پێگەی شوێنی سیاسیی خۆی بێت.

* لە دەستپێكی پرسی ڕیفراندۆم و تا ڕۆژی ئەنجامدانی، دژایەتییەكی زۆر كرا، بەوەی پرۆسەكە دوا بخرێت، یان نەكرێت، چی وای كرد گەلی كورد بۆ یەكەمین جار لە مێژوودا نەكەوێتە ژێر فشار و پاڵەپەستۆ دەرەكییەكان؟

- ڕووبەڕووبوونەوەی تەحەددی و لێكەوتەكانی ڕیفراندۆم وانەیەكی دیكەی ئەم پرۆسە گرنگە بوو، دەزانیت بۆ من و تۆ نییە مێژوو بە لاڕێدا ببەین و بڵێین میللەت لە ڕیفراندۆمدا بڕیارێكی هەڵەی دا، تۆ مادام حزب و سیاسەت و كاری پەرلەمانی دەكەیت، دەبێت ئەو ڕاستییە بزانیت تۆ نوێنەری گەلی،گەلیش نوێنەرێكی ناوێت دەستبەرداریی مافە نەتەوەیی و یاسایی و شەرعییەكانی بێت. بۆ سەرۆك بارزانی كۆكردنەوەی كۆمەڵگەی كوردستانی بە هەموو نەتەوە و ئایین و ئایینزا و هێزە ناوخۆییەكانەوە كارێكی گرنگ بوو، بەمەش فشارە دەرەكییەكان نەیانتوانی ئەو هێزو سیاسەتمەدارانە بە ئاراستەیەكی دیكەی دژی نەتەوەی كورد و كوردستاندا ببەن و لەم دەستكەوتە میللییەدا بێبەشی بكەن. سەرۆك بارزانی مانۆڕی سەربازی و هەڕەشە و گەمارۆ كاری تێ نەكرد و، ئامادە نەبوو سازش لە خواست و ویستی نەتەوەكەی بكات، لێرەدا مەرجەع و سەركردە دەردەكەوێت كە بۆ بەرژەوەندیی خۆی سازش ناكات و بۆ مێژوو دەستكەوتێك بۆ نەتەوەكەی بەجێ دەهێڵێت، كە هەر كاتێك چەوسایەوە و مەترسیی كۆمەڵكوژیی لەسەر بوو و زانی دەوڵەتی عێراق لە هەموو بەڵێن و پرەنسیپە دیموكراتی و پاراستنی مافەكانی گەلی كورد كەمتەرخەم بوو، ئەو كات دەتوانێت دەرئەنجامی ڕیفراندۆمەكە جێبەجێ بكات. لەگەڵ ئەمەشدا سەرۆك بارزانی بەرامبەر هەموو ئەو هێز و دەوڵەتە دەرەكییانەی داوای دواخستنی ڕیفراندۆمیان دەكرد و، هیچ گەرەنتی و بەڵێنێكیان بە گەلی كورد نەدەدا، بەوەی ئایا 1- گەرەنتی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە داهاتوودا چییە؟

 2- ئایا دەرئەنجامی ڕیفراندۆمەكە لە داهاتوودا سەركەوتوو دەبێت؟

 3- ئایا هێزە سیاسییەكان لە دەوری ئەو گوتارە كۆدەبنەوەو یەكدەنگ دەبن؟

* خاڵێكی دیكەی دەستكەوتی ڕیفراندۆم ئەوە بوو بۆ یەكەم جار لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم خەڵك ئازادانە دەنگیان دا، ئایا تاچەند گرنگ بوو كەركووكییەكان و تەواوی خەڵكی ناوچە كوردستانییەكان بەشداریی پرۆسەی ڕیفراندۆم بكەن؟

- ئەنجامدانی ڕیفراندۆم لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم و بەشداریكردنی كوردستانییانی ئەو ناوچەیانە یەكێكە لە دەستكەوتە گەورەكانی دیكەی ڕیفراندۆم، چونكە ئەمە گورزێكی گەورەیە لە تەعریب و تەرحیل و گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە كوردستانییەكان كە لە دوای 16ی ئۆكتۆبەر كەوتوونەتە ژێر فشارێكی سەربازی و چەكداری و تەرحیلەوە، خەڵكی ئەو ناوچەیانە وێڕای هەموو فشارەكان گەرموگوڕتر و جددیتر هاتنە ناو پرۆسەكە و بە بەڵێ بۆ سەربەخۆیی كوردستان دەنگیان دا.

* وەك ئاماژەت پێ دا ڕیفراندۆم دوژمنایەتییەكی زۆری هێزە عێراقی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكانی لێ كەوتەوە، پرسیار ئەوەیە لە لێكەوتەكانی ڕیفراندۆم فێری چی بووین؟

- ڕیفراندۆم فێری كردین ئەگەر ناكۆكیی سیاسییش لە نێوان هێزە سیاسییەكان و حزبەكاندا هەبێت، بەڵام بەرژەوەندیی باڵای نەتەوەیيمان هەیە و دەكرێت خاڵی هاوبەشمان هەبێت و ناكۆكییە لاوەكییەكان وەلا بنێین، لە ڕیفراندۆمدا پەند و عیبرەتی زۆرمان وەرگرت، بەتایبەتی ئەوەی كە هێشتا چیاكان دۆستی كوردن و پارێزراو نین، لێكەوتەكانی ڕیفراندۆم فێری كردین (( ئێمە دۆستمان هەیە، بەڵام مەرج نییە لە كاتی تەنگانەدا لەگەڵمان بن، بەڵكو ئەگەری زۆرە پشتمان تێ بكەن))، بۆیە بۆ ئێمە زۆر پێویستە لە نێوخۆماندا هەمیشە یەكگرتوو و تەبا بین، زۆر جار ڕۆشنبیر و سیاسەتمەدار و دەستەبژێری ئێمە وا هەست دەكات لە ڕیفراندۆمدا شكستمان هێنا، لەكاتێكدا هەرگیز وا نییە، لە دژایەتیكردنی ڕیفراندۆمیشدا پەند و عیبرەتمان وەرگرت، بەوەی بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ هەموو ئەو هێز و كەسانە بكەین كە مۆركی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەرییان نییە، بەڵام ئەگەر بەرەی ناوخۆ بەهێز بێت، هەرگیز ناتوانرێت وا بە ئاسانی دژایەتیمان بكرێت، دەبێت ڕیفراندۆم لە وانەكانی قوتابخانە و مێژوودا بخوێندرێت و گەنجەكانمان فێر بكەین ڕیفراندۆم دەستكەوتێكی گەورەیە و، دەكرێت لە داهاتوودا پەند و عیبرەتی لێ وەربگرن و هەلێكی باشتر بدۆزنەوە بۆ جێبەجێكردنی و پێویستە لە ناوەندەكانی خوێندن و بەڵگەنامە مێژوویی و توێژینەوەكانی قوتابیاندا گرنگی بە ڕیفراندۆم بدرێت. ئێستاش ئەگەر هەلومەرجی نێودەوڵەتی و هەرێمی و ناوخۆیی گونجاو بێت و پاڵپشتیمان بكرێت، دەكرێت دەرئەنجامی هەڵبژاردن جێبەجێ بكەین، چونكە وەكو دیكۆمێنتێكی مێژوویی و سیاسی و یاسایی هەمیشە ڕیفراندۆممان وەكو بەڵگەنامەیەك بەدەستەوەیە، بەتایبەتی ئەگەر بارودۆخی ئەمجارەی عێراق بەرەو تێكچوونی سیاسی و ناسەقامگیری ڕۆیشت و، هەڕەشەی زیاتر كرایە سەر هەرێمی كوردستان.