حكومەتی عێراق و وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی بە تاك لایەنانە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان بەڕێوە دەبەن، لە كاتێكدا تەواوی ئەم ناوچانە كەوتوونەتە بەر شاڵاوی تەعریب و تەرحیل و سڕینەوەی ناسنامەی كوردستانی. سەرقاڵكردنی كورد بەو هەموو گرفت و كێشە یەك لە دوای یەكانەی بە ئەنقەست لە بەغدا دروست دەكرێن، تەنیا بۆ مەشغوڵكردن و ماندووكردنی گەلی كوردە لە پرسە سەرەكییەكەی كە كێشەی خاك و ناسنامە كوردستانییەكەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی ڕێبوار تاڵەبانی ڕاوێژكاری ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ پرسی ماددەی 140ی دەستووری عێراق كرد و، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* گرنگی و جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری عێراق تایبەت بە كێشەكانی ناوچە جێناكۆكەكان، یەكێكە لەو پرسانەی لای حكومەتی هەرێمی كوردستان بایەخ و تایبەتمەندیی خۆی هەیە، لە بەرامبەردا بە دەستی ئەنقەست و مەرام و ئەجیندەی دەرەكی، فەرامۆشكردنی ئەم ماددەیە دەبینین، پرسیار لێرەدا ئەوەیە، تا چەند هەنگاوەكانی جێبەجێكردنی ئەم ماددە دەستوورییە چووەتە پێشەوە؟

- حكومەتی عێراق لە جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووردا كەمتەرخەم بووە، لەكاتێكدا دەبووایە لە 31/12/2007 ئەم ماددە دەستوورییەی جێبەجێ بكردایە و، لە ماوەی (15) ساڵی ڕابردوودا حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هیچ هەنگاوێكی سەرەتاییشیان بۆ جێبەجێكردنی ئەم ماددەیە هەڵنەگرتووە، وەك (ئاساییكردنەوەی ناوچە جێناكۆكەكان و سەرژمێری و ڕاپرسی)، تەنانەت ماددەی 58ی دەستووریش هیچ هەنگاوێكی بۆ نەنرا كە تایبەتە بە ئاساییكردنەوەی سنوورەكان بۆ پێش ساڵی 1968، پەراوێزخستنی ئەو ماددە دەستوورییانەی كە مافی پێكهاتەی كورد و دیموكراتییەتە، پێشێلكارییەكی تەواوی دەستوور و ئەو بنەمایانەشە كە عێراقی نوێی لەسەر بونیات نراوە. جێگای داخە لەناو پەرلەمان و لێژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140 بە دەستی شۆڤێنی و كەسانێك كە بە ئاراستەی ئەجیندەی دەرەكی بەڕێوە دەچن، بە تەواوەتی كارەكانی ئەو لێژنەیە سڕكراون، هەموو ئاماژە و واقیعەكان بەو ئاراستەیە دەڕۆن كە دەستێكی دەرەكی و مەبەست و مەرامێكی گەورە لە پشت فەرامۆشكردنی جێبەجێكردنی ماددە دەستوورییەكان هەیە، بەتایبەتی لە دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و جووڵاندن و بەكارهێنانی سوپا و میلیشیاتەكان دژ بە هەرێمی كوردستان و داگیركردنی كەركووك و ناوچەكانی دیكەی ماددەی 140.

* باسی ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرت كرد، كە وەك ئاشكرایە كەركووك و بەشێكی زۆری تەواوی ناوچەكانی ئەم ماددەیە بە زەبری هێز داگیركران، ئایا لە دوای ئەم كارەساتە چۆن مامەڵە لەگەڵ پرسی ماددەی 140 دەكرێت؟

- ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر دەریانخست كە جێبەجێكردنی ماددەی 140 دەبێت بكرێتە پرسێكی سەرەكی و، لە ڕیزبەندی پێشەوەی گفتوگۆ و دانوستانەكان دانرێت، چونكە زوڵم و كۆچپێكردن و تەعریب و سڕینەوەی ناسنامەی كورد و سەپاندنی هێز لە دوای 16 ئۆكتۆبەر قووڵتر و زیاتر بووە، بارودۆخی كەركووك و تەواوی ناوچەكانی ماددەی 140 بارودۆخێكی نادەستووری و نایاساییە، كوردەكان بە بیانووی جۆراوجۆر و لەبەر مەترسیی ئەمنی و نەبوونی خزمەتگوزاری و هەڕەشەی چەكداری كۆچیان پێ دەكرێت و، شكۆی كورد كەوتووەتە بەردەم مەترسییەوە و شاڵاوی تەعریب و تەرحیل دژی كورد زیاتر بووە. بە درێژایی سنووری كوردستان گەلی كورد تەعریب و تەرحیل كراوە و تا ئێستاش بە ناوی جیاجیا و پاساو و هۆكاری دیكەوە بەردەوامە، هەر لە شارۆچكەی بەدرە تا مەندەلی و پردێ و بەرزاییەكانی حەمرین و، بە درێژایی ڕووباری دیجلە و، تا دەگاتە شنگال لە باكووری مووسڵ و لەوێشەوە بەرە و باشووری ڕۆژئاوای ئەو پارێزگایە تا سنوورەكانی كوردستانی ڕۆژئاوا، كورد زوڵمی لێ دەكرێت و دەربەدەر دەكرێت و تەواوی ئەم ناوچانە لە ڕووی خزمەتگوزارییەوە پشتگوێ خراون. ئەو واقیعە لە دوای ڕێككەوتنی (سایكس پیكۆ) و دابەشكردنی كوردستان بە سەر چوار دەوڵەتدا و لە دوای ڕێككەوتنی سیفەر-یش كە بەڵێن درابوو سنووری كەركووك تا حەمرین بگەڕێتەوە و لەو لاشەوە جەلەولا و سەعدییە، بەڵام نە حكومەتی پادشایی و نە كۆماری و تا ئەمڕۆش ئەوەیان كرد، لە زوڵم و دەربەدەركردنی كوردیش بەردەوامن.

* لەم سەردەمەدا پشتگوێخستنی خزمەتگوزاری و ئاوەدانكردنەوە لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، بە مەبەستی بێزاركردنی خەڵكە ڕەسەنەكەیەتی، بۆ ئەوەی كۆچ بكات و دیموگرافیای ناوچەكە بگۆڕێت، ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی ئەم ناوچانە دووبارە ئاوەدان بكرێنەوە و پڕۆژەی خزمەتگوزاریی بۆ جێبەجێ بكرێت؟

- یەكێك لەو كارانەی من وەكو ڕاوێژكارێك پێی هەڵدەستم، هاندان و هاوكاریكردنی ئەو وەزارەتە خزمەتگوزارییانەیە لە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بە سەر ئاستەنگ و بەربەستەكانی ڕێگرتن لە چوونیان بۆ ئەم ناوچانە كۆتایی پێ بهێنرێت، هەرچەندە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووی كارەبا و پەروەردە و تەندروستی و شارەوانییەوە لەو ناوچانە كاریان كردووە، بەڵام ڕێگرییش هەبووە و، تەنانەت لەو بودجەیەی حكومەتی عێراق بۆ ئاوەدانكردنەوەی ئەم ناوچانە دایناوە، وا پێویست بوو وەزارەتە پەیوەندیدارەكانی هەرێمیش پشكیان هەبووایە، چونكە ناوچەی جێناكۆكە و تا ئێستا یەكلا نەبوونەتەوە، پێشتر بە ئاشكرا و ڕاستەوخۆ خێزانی كورد تەرحیل دەكران و ناسنامەی كوردستانیی ئەم ناوچانە دەسڕانەوە، لە ئێستا بە ناڕاستەوخۆ و بەهۆكاری خراپیی دۆخی ئەمنی و نەبوونی خزمەتگوزارییەوە كوردەكان ناچار دەبن لەسەر زێدی باوك و باپیرانیان كۆچ بكەن. مەترسییەكی دیكەی كۆچكردنی عەرەبەكان و هاتنیان بۆ ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم، بوونی وشكەساڵی و كاریگەرییە خراپەكانیەتی لە ناوچە عەرەبییەكان و هەڵكشانی جووتیار و گوندنشین و خەڵكەكەیە بۆ ئەو ناوچانەی زەوییەكانی بە پیت و دەوڵەمەندن.

* نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق ناتوانن لە ڕێگەی دادگای فیدڕاڵییەوە ئەم پرسە بورووژێنن، ئایا ئەو دادگایە بەرامبەر جێبەجێنەكردنی ماددەیەكی دەستووری بۆچی بێدەنگە؟

- لە ساڵی 2014وە ئەوەندە قەیرانیان بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان دروست كردووە، تا دێت گرفت و كێشەكان قووڵتر دەبنەوە، ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم بە تەواوەتی فەرامۆش كراون و دیموگرافیاكەی دەگۆڕن. لە بەغدا هێزی سیاسی و گرووپ و لایەن و كەسانێك هەن چاویان بە پێشكەوتنی هەرێم هەڵنایەت و نایانەوێت لە ناوچەكانی ئەوان دۆخەكەی باشتر بێت، بە دادگا و بە پەراوێزخستنی هەموو ئەو ماددە دەستووری و یاساییانە و بە درۆن و مووشەك و بڕینی قووتی خەڵك و مووچە و نەناردنی شایستە داراییەكان و هەموو مافەكانی كوردستانەوە سەرقاڵیان كردووین، بۆ ئەوەی لە پرسی خاك دوورمان بخەنەوە، یاسای نەوت و گاز لە دژی ئێمە ڕاوەستانەوە، لە كاتێكدا دەیان ماددەی دەستووری و یاسا و مافی دیكەی كورد پێشێل دەكرێت، لە چ وڵاتێكدا هەیە كەسانێك باسی مافی دەستووری و یاسایی گەلەكەی خۆیان بكەن، كەچی لە دادگاكان سزا بدرێن؟ ئاخر پرسی ڕیفراندۆم كارێكی نایاسایی نییە و بەپێی عورف و یاسا نێودەوڵەتییەكان و هەموو ئەو پرسە نەتەوەیی و دیموكراتییانەی لە جیهاندا هەیە دژ نییە، تەنانەت لە ڕووی شەرعی و ئایینییشەوە قەدەغە نەكراوە كە تۆ دڵسۆزی نەتەوە و نیشتمانەكەی خۆت بیت، ئەوان خوازیارن ئەزموونێكی شكستخواردووی سەد ساڵی ڕابردووی عێراق دووبارە بكەنەوە. دادگاكانی عێراق هەر كەسێك باسی ماددەی 140 و كێشەی نەتەوەكەی بكات، دەیان تۆمەتی ناڕەوای سیاسی بۆ دروست دەكەن. ئەوەیان لە یاد كردووە كە كەسایەتیی كورد تا مسعود بارزانی مەرجەع و ڕابەری نەتەوەی كورد بێت، پاڵپشتیی هەموو ئەو هێز و كەسایەتییانە دەكات كە دڵسۆزی نەتەوەكەیانن.

* لەم واقیعە تاڵە و لە ناو ئەم هەموو پیلان و مەرامە سیاسی و بەرژەوەندییە ئیقلیمییانەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێت چۆن ماڵە بكات و هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ گەڕاندنەوەی ناوچە جێناكۆكە كوردستانییەكان دەبێت بە چ ئاراستەیەكدا بچێت؟

- مادام هەرێمی كوردستان هەرێمێكی فیدڕاڵییە لە عێراقدا، دەبێت هەوڵەكانمان لە گفتوگۆ و دانوستانەكان و لە ناو حكومەتی عێراق و پەرلەمان و ڕێكخراو و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكان و، لە ناو ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و لایەنی دیپلۆماسیدا چڕ بكەینەوە، نابێت بە پەراوێزخستنی ئەم ماددە دەستوورییەی 140 ئێمەش دەستەوەستان ڕابوەستین و هیچ هەوڵێك نەدەین، دەبێ زیندووكردنەوەی لێژنەی باڵای جێبەجێكردنی ماددەی 140ی پەرلەمانی و هەنگاوەكانی ئاساییكردنەوە و سەرژمێری و ڕاپرسی و گشتپرسی لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكان دەست پێ بكرێتەوە، لەسەر ئایندەی هەموو ناوچە كوردستانییەكان، دیارە لە ماددەی 58 ی یاسای كاتیی ئیدارەی دەوڵەتی عێراقدا كە دواتر گواستراوەتەوە ناو ماددەی 140 ی دەستوور، هەموو ئەو زەوییانەی كە  موڵكییەتیان كوژاونەتەوە لەلای حكومەتی عێراق بە یاسای (مجلس قیادة الثورة و شؤون الشمال) دەبێت بگەڕێتەوە بۆ خاوەنە ڕەسەنەكەی خۆی كە كوردن. مادام چارەنووسی ناوچەكانی ماددەی 140 یەكلا نەكراونەتەوە، دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هاوبەشی لەگەڵ وەزارەتەكانی حكومەتی عێراق خزمەتگوزارییەكان و ئیدارەی ئەو ناوچانە بكرێت، نەك بە تاكلایەنانە حكومەتی عێراق بیبات بەڕێوە، دەبێت بدرێنە دادگا كە حكومەت و وەزارەتەكان لە كەركووك و ناوچە جێناكۆكەكان بە تەنیا دەیبەن بەڕێوە، بە داخەوە تەنیا بەشێكی كورد دڵسۆزانە داكۆكی لە ماددەی 140 و پرسی نەتەوەیی دەكەن، ئەوانی دیكە نەیانتوانیوە هەڵوێستی دەستووری و یاساییان هەبێت. دەبێت شاندی دانوستانی كورد لە بەغدا لەگەڵ نوێنەرانی حكومەتی عێراق تەنیا لەسەر پرسی نەوت و پشكی هەرێم لە بودجەدا گفتوگۆ نەكەن، دەبێت باسی ماددەی 140 و جێبەجێكردنی ئەم ماددە دەستوورییە بكەن.