وشكەساڵی و هەنگاوەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی و پڕۆژەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، تەوەرەكانی دیدارێكی گۆڤاری گوڵان بوو لەگەڵ كەریم سلێمان بریكاری وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاو دەكەینەوە.

 

* زۆر باس لە وشكەساڵی و مەترسییەكانی دەكرێت، ئێوە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو، تا چەند وشكەساڵیی ئەمساڵ بە مەترسی دەزانن، بۆ ئەگەری دروستبوونی قەیرانی ئاو و كاریگەری لەسەر كەرتی كشتوكاڵ؟

- وشكەساڵی بە مەترسییەكی گەورە دادەنرێت بۆ سەر ژیان و بژێویی هاووڵاتیان و كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوە، كاریگەریی خراپیشی لەسەر كەرتی كشتوكاڵ و گرانبوونی نرخی خۆراك و میوەجات و تەنانەت مەترسیی تەشەنەكردنی چەندین حاڵەتی نەخوازراوی تەندروستی هەیە. ڕاستە هەرێمی كوردستان خاوەنی چەند سەرچاوەیەكی ئاوە، بەتایبەتی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، كە ڕۆڵی لە كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی وشكەساڵیدا هەیە، بەڵام ئەم دوو سەرچاوەیەش دوچاری گرفت و مەترسییەكی ڕاستەقینە بوونەتەوە، بە هۆی كەمبوونەوەی بارانبارین و گۆڕانی ڕیتم و شێوازی بارانبارین، خۆ ئەگەر باسی ئاوی ژێر زەوی بكەین، ئەوا لە هەندێك شوێنی هەرێمی كوردستاندا ئاستی ئاوی ژێر زەوی 100-200 مەتر دابەزیوە، بەداخیشەوە لە هەرێمی كوردستان بە هۆی كەمی، یان تێكچوونی ژێرخانی پڕۆژە ئاودێرییەكان و سوودوەرنەگرتنی تەواو لە ئاوی ڕووبار و زێیەكان، حاڵەتێكی وا دروست بووە كە زیاد لە پێویست پشت بە ئاوی ژێر زەوی ببەسترێت، بەمەش نەك تەنیا كەرتی كشتوكاڵ لە بەردەم مەترسییەكی ڕاستەقینەدایە، بەڵكو ئەگەری قەیرانی ئاوی خواردنەوەش لە هەندێك ناوچە و شوێن هەیە، تەنانەت بە هۆی شەڕ و بڕینی بودجە و قەیرانی داراییەوە نەمانتوانیوە لەسەر ئاوی ڕووبار و زێیەكانیش بەنداوی گەورە و زۆر دروست بكەین و ئاوی باران و زێ و ڕووبارەكان ئەمبار بكەین. ئەو بەنداوانەی كە هەشن وەكو بەنداوەكانی دووكان و دەربەندیخان و دهۆك و چەند بەنداوێكی دیكە، لەوانیش ئاستی ئاو دابەزیوە. هەرچی سەرچاوەی سێیەمی ئاوی خواردنەوەیە كە بارانبارینە، ئەمیش بە هۆی تێكچوونی ڕیتمی بارانبارین و شێوازی بارانبارینەكە و جیاوازی لە نێوان ناوچەكانی كوردستاندا دوچاری گرفت بووەتەوە، لەگەڵ ئەمانەشدا بارودۆخی كوردستان گەلێك باشترە لە ناوچەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق و ئێرانیش، ئێمە لە شاری شیراز لە وڵاتی ئێران بەشداریمان لە پێشانگەیەكی كشتوكاڵیدا كرد، لە دیدار و گفتوگۆكاندا جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە بارودۆخی هەرێمی كوردستان زۆر باشترە لە بارودۆخی ئەو وڵاتە.

* باسی جیاوازیی وشكەساڵیت كرد لە هەرێمی كوردستان، تەنانەت بەوەی لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە ئەم مەترسییە جیاوازە، دەكرێت بزانین وشكەساڵییەكە زیاتر چ ناوچەیەكی گرتووەتەوە؟

- لە سەرەتای قسەكانمدا باسی گۆڕانی ڕیتمی بارانبارین و دابەزینی ئاوی ژێر زەویم كرد، ئەمەش لە ناوچە و دەڤەرێكەوە بۆ ناوچە و دەڤەرێكی دیكە جیاوازە، بۆ نموونە هەندێك ناوچە هەیە وەكو گەرمیان و زۆر لە دەڤەری دەشتی هەولێر و سمێل لە دهۆك، كاریگەرییەكانی وشكەساڵی لە سەریان زۆرن، لە كاتێكدا زۆر ناوچەی دیكەی وەكو ناوچە شاخاوییەكان و دەشتەكانی ئاكرێ و شێخان و حەریر و زۆر ناوچەی دیكە لە سلێمانی ئاست و ڕیتمی بارانبارینی تێدا باش بووە، بەشێوەیەكی گشتی ئاستی بارانبارین لە پارێزگاكانی كوردستاندا لە سلێمانی و هەڵەبجە باش بووە و، هەولێر پلە دوو بووە و پارێزگای دهۆك بە پلەی سێ هاتووە.

* كاریگەرییەكانی وشكەساڵی و تێكچوونی ڕیتمی بارانبارین لەسەر كەرتی كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستاندا چۆن بووە؟

- بێگومان كاریگەرییەكانی وشكەساڵی لەسەر كەرتی كشتوكاڵ و بەتایبەتی بەرهەمی گەنم زۆر بووە، چونكە لە چاندنی گەنمدا بە شێوەیەكی زۆر بەربڵاو پشت بە بارانبارین دەبەسترێت، بەتایبەتی لە ئەمساڵدا كە قەیرانی گەنم بە هۆی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە لە جیهاندا هەیە و، زۆر لە وڵاتانی جیهان وەكو هیندستان بڕیاری ڕاگرتنی ناردنە دەرەوەی گەنمیان داوە، لەگەڵ ئەمەشدا هەرێمی كوردستان تا ڕاددەیەكی باش گەنمی لێ بەرهەم هاتووە و، ژمارەیەكی زۆری جووتیاران گەنمی خۆیان تەسلیمی سایلۆكانی هەرێمی كوردستان كردووە.

* بۆ ئەمساڵ گەنمی جووتیاران لە هەرێمی كوردستان چۆن وەردەگیرێت؟

- لە ئەمساڵدا بە دوو شێوە گەنم لە جووتیاران وەردەگیرێت، لە ڕێگەی ئەو سایلۆیانەی كە لە هەرێمی كوردستان هەیە، هەروەها لە ڕێگەی وەزارەتی بازرگانیی عێراقەوە، زۆربەی سایلۆكانی كوردستان بەڕێوەبردن و وەرگرتنی گەنم تێیدا سەر بە وەزارەتی بازرگانیی عێراقە، بڕیاریش دراوە شایستە داراییەكانی ئەوان دوا نەخرێن، هەروەكو چۆن لە ساڵانی ڕابردوودا هاتنی شایستە داراییەكانی جووتیاران دوا دەكەوتن، بە خۆشحاڵییەوە بۆ ئەمساڵ بەڕێز وەزیری بازرگانی و پیشەسازیی هەرێمی كورستان ڕایگەیاند كە پارەی گەنمی جووتیاران حازرە.

ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە چارەسەركردنی كێشەی گەنمی جووتیاران و پێدانی شایستە داراییەكانیدا هەنگاوی گرنگی ناوە، چ لە ڕووی بەهێزكردنی ژێرخانی سایلۆكانەوە كە پڕۆژەی چەند سایلۆیەك لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ كرا، چ لە ڕووی وەرگرتنی گەنمی جووتیارانەوە بێت لەلایەن هەر دوو كۆمپانیای قەیوان و خۆشناو، لە ئێستادا سایلۆی هەولێر و سلێمانی ئامادەیە گەنم وەربگرێت، هەرچی گەنمی پارێزگای دهۆكیشە ئەو دوو كۆمپانیایە ئامادەییان دەربڕیوە بۆ وەرگرتنی بەرهەمی ئەو پارێزگایەش بە هەمان نرخی وەرگرتنی گەنمی جووتیاران لەلایەن حكومەتی عێراقەوە كە 850 هەزار دینارە بۆ هەر تەنێك گەنم و 880 هەزار دیناریش بۆ گەنمی پلە یەك كە دەبێتە بنە تۆ بۆ چاندن و، پارە و مافی جووتیاریش ڕاستەوخۆ دەدرێت. ئێمە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو پاڵپشتی و هاوكارییەكانی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران بەرز دەنرخێنین، بە تایبەتی لە بواری بونیاتنانی ژێرخان و چارەسەركردنی وەرگرتن و پێدانی شایستەكانی جووتیاران بە ڕاستەوخۆیی.

* زۆر باس لە گۆڕینی كەشوهەوا و تێكچوونی ژینگە و گۆڕانكارییەكانی لەسەر ئاستی جیهان و، بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت، ئەم گۆڕانكارییە تاچەند جێگای مەترسییە و، ئێوە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو تاچەند ئامادەكاریتان كردووە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی شوێنەوارەكان و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیە؟

- یەكێك لە تەحەددییەكانی بەردەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گۆڕانكارییەكانی ژینگە و كەشوهەوایە، وشكەساڵییش یەكێكە لەو شوێنەوارانەی كە چەندین كاریگەریی خراپی لێ كەوتووەتەوە، عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەم تێكچوونی ژینگەییە كە گۆڕانكاریی لە ئاستی بارانبارین و شێوازی بارانبارینەكە و كاریگەرییەكانی لەسەر كەرتی كشتوكاڵ توندە، لە كاتێكدا حكومەتەكانی دونیا و كۆمەڵگەكان دەبێت ئاسایشی خۆراكی خۆیان زامن بكەن و بە درێژایی 12 مانگی ساڵ خۆراك و خواردەمەنی بۆ كۆمەڵگە و هاووڵاتیانیان دابین بكەن و، چیتر ئەوەندە پشت بە هێنانی خۆراك لە دەرەوەی سنوورەكان نەبەسترێت. خۆ ئەگەر هەموو سنوورەكانیش داخرێن، دەبێت حكومەت بتوانێت بۆ ماوەی 12 مانگ ماددە خۆراكییە سەرەكییەكانی میللەتی خۆی دابین بكات. ئەم حاڵەتە لە عێراق كێشەیەكی گەورەیە، بەتایبەتی قەبارەی ئاستی ئەمباركردنی سایلۆكانی بۆ گەنم لە ئاستی پێویست نییە و، تەنانەت ناتوانێت ئەمبارەكان و سایلۆكانی بۆ 12 مانگی ساڵ دابینی بەشەخۆراكی پسوولەی هاووڵاتیان بكات، لە كاتێكدا لە هەرێمی كوردستان باردۆخەكە باشترە، بەتایبەتی لەگەڵ دروستكردنی ژمارەیەك سایلۆ.

* یەكێك لە هەوڵەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەڵگرتنی باج بوو لەسەر ژمارەیەك ماددەی خۆراكی، بە مەبەستی ڕێگرتن لە بەرزبوونەوەی نرخەكانی، تا چەند ئەم هەنگاوە گرنگ بوو، بەتایبەتی لەم قۆناغەدا كە لەسەر ئاستی جیهان بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییەكان گرفتی گەورەی دروست كردووە؟

- هەڵگرتنی باج لەسەر ژمارەیەك لە ماددە خۆراكییە سەرەكییەكانی هاووڵاتیان كاریگەریی زۆر باشی لەسەر هاوكاریكردنی خەڵك بووە، بەوەی چیتر زیاتر نرخەكانیان لە بازاڕەكانی كوردستان و عێراقیشدا گران نەبێت، ئەمەش بۆ خەمخۆری و لە نزیكەوە ئاگاداریی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە، كە لە نزیكەوە ئاگاداری كێشەكان و خێرا چارەسەركردنیەتی، چونكە لە ئێستادا زۆر لەو ماددە خۆراكییانە لە سەرچاوەی بەرهەمهێنانیەوە بە هۆی قەیرانی خۆراك لە جیهاندا نرخەكانی ڕووی لە هەڵكشان كردووە، تەنانەت باج لەسەر گەلێك سەوزە و میوەجاتیش هەڵگیراوە.

* وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو ژمارەیەك بەنداو دروست دەكات، تا چەند لە ڕووی پراكتیكییەوە دروستكردنی بەنداوەكان چووەتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە؟

- بەنداوەكان بە پرۆژەی ستراتیژی و گەورە دادەنرێن، بە خۆشحاڵییەوە لەم كابینەیەدا هەنگاوی جددی و بەپەلە نراوە بۆ دروستكردنی ژمارەیەك بەنداوی گرنگ، نەك تەنیا بۆ ئەمباركردنی ئاو، بەڵكو بۆ دروستكردنی پڕۆژەی ئاودێرییش بۆ بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ. لە ئێستادا بۆ تەواوكردنی 13 بەنداو نزیكەی 13 ملیار دینار تەرخان كراوە و كاركردن لە بەنداوەكاندا لە ئاستی جیاوازدایە، بۆ نموونە بەنداوی خنس لە تەواوبوون نزیكە و ژمارەیەك بەنداوی دیكەش لە گەرمیان و هەولێر و ناوچە جیاجیاكانی كوردستان ئاستی جێبەجێكردنی كار تێیدا جیاوازە، ئێمە لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بە گرنگییەوە دەڕوانینە تەواوكردنی ئەم بەنداوانە و، بەردەوام لە هەوڵی دابینكردنی پارەی پێویستین بۆ ئەو بەڵێندەرانەی كار لەسەر دروستكردنی ئەم بەنداوانە دەكەن، ئەمەش لەو ستراتیژییەوە هاتووە كە دروستكردنی بەنداو ئاسایشی ئاو دەپارێزێت و ڕۆڵی گەورەی بۆ دابینكردنی ئاوی خواردنەوە و بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ هەیە، لە لایەكی دیكەوە بە سیستمی هاوبەشیكردنی نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت بڕیارە چەند بەنداوێكی دیكە بێنە دروستكردن و، لە ئێستادا جەخت لەسەر دروستكردنی بەنداوێك دەكەینەوە لەسەر زێی گەورە، كە ئاوێكی زۆر بەفیڕۆ دەدرێت و ئەمبار ناكرێت، لە كاتێكدا بە دروستكردنی ئەم بەنداوە خزمەتێكی زۆری هەرێمی كوردستان و ناوچەكانی دیكەی عێراقیش دەكرێت، بەوەی چیتر ئاوی ئەم زێیە لە وەرزی زستاندا بەفیڕۆ ناچێت و ئەمبار دەكرێت و، لە وەرزەكانی دیكەی ساڵ سوودی لێ وەردەگیرێت، بەنداوەكان تەنیا بۆ ئەمباركردنی ئاو نین، بەڵكو بۆ بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ و گەشتوگوزار و سامانی ماسی و بەهێزكردنی ئاوی ژێر زەوین، بەتایبەتی لەو ناوچانەدا ئەوەندە پشت بەو ئاوە نەبەسترێت و ئاستەكەی زیاتر دانەبەزێت.

یەكێك لە بەرنامە و كارەكانی لە ڕێگەی بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەنداوەكان پڕۆژەكانی ئاودێرییە، واتا گرنگیدان بە كشتوكاڵ لە ڕێگەی ئاودان، لێرەدا كۆمەڵێك پڕۆژەی زۆرمان لە بەردەستدایە، بۆ نموونە لە بەنداوی باگرمە لە پارێزگای دهۆك كە 80%ی دروستكردنی ئەو بەنداوە بۆ پرۆژەی ئاودێرییە.

* هەر دوو وڵاتی كۆماری ئیسلامیی ئێران و توركیا ژمارەیەكی زۆر بەنداویان لەسەر ئەو زێ و ڕووبارانە دروست كردووە كە دەڕژێنە ناو هەرێمی كوردستان و عێراقەوە، تا چەند بە هەماهەنگی لەگەڵ حكومەتی عێراقدا ئەم دۆسێیە جووڵاوە و دانوستان و گفتوگۆ لەگەڵ ئەم دوو وڵاتە ئەنجام دراوە، هەر هیچ نەبێت بۆ كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی لەسەر ئێمە؟

- كێشەی گلدانەوە و ئەمباركردنی ئاو و گۆڕینی ڕێڕەوی زۆر لە زێ و ڕووبارەكان هەڕەشەیەكی جددییە و كێشەیەكی سەروەریشە لە حكومەتی عێراق، خۆ حكومەتی عێراق زۆری پێ ناخۆشە، بەتایبەتی لە وڵاتی ئێران كە هەر ڕێڕەوی ئاوەكان دەگۆڕێت، واتە ئەو لقی زێ و ڕووبارانەی كە پێویستە بڕژێنە ناو هەرێمی كوردستان و عێراقەوە ئێران دەچێت ڕێڕەوەكەی دەگۆڕێت، ڕاستە ئەو وڵاتانەش كێشەی ئاویان هەیە، بەتایبەتی لە ئێران، بەڵام بە پێی یاسا و عورف و ڕێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەبێت بەڕێوەبردنی ئەو ئاوانەی كە چەند دەوڵەتێك تێیدا هاوبەشن، پڕۆژە لە سەری بە ڕێككەوتن بێت و زیان بە وڵاتی دیكە نەگەیەنێت. لەمەش گرنگتر پێویستە ئێمە خۆمان ئەو سەرچاوە ئاوییانەی كە هەیە، بە باشترین شێوە وەبەرهێنانی تێدا بكەین و پڕۆژەی نوێی لەسەر دروست بكەین، وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لەم كابینەیەدا لە هەوڵی بونیاتنانی ژمارەیەك بەنداو و پڕۆژەی جۆراوجۆردایە، لەمەش گرنگتر هەوڵەكانمان بەردەوامە بۆ دەربازبوون لەم سیستمە كلاسیكییەی كشتوكاڵ و هەنگاونان بەرە و بەدامەزراوەییكردنی كەرتی كشتوكاڵ لە ڕێگەی بەپیشەسازیكردنی كشتوكاڵەوە، تیمێكی ڕاوێژكاریی ئێمە لەگەڵ وڵاتی هۆڵەندا سەرقاڵی ئەم بابەتە گرنگ و ستراتیژییەن بۆ گواستنەوەی ئەزموون و شارەزایی تەكنەلۆژیای كشتوكاڵی لە هۆڵەندا و فەرەنسا و پۆڵەندا و چەندین وڵاتی دیكە بۆ هەرێمی كوردستان، لەم پێناوەشدا لە دروستكردنی خانووی شووشەیی و گۆڕینی شێوازی كلاسیكیی كشتوكاڵ هەنگاوی باش نراوە، ئەمەش هەمووی لەپێناو بەپیشەسازیكردنی بەرهەمی كشتوكاڵیدایە.