وشكەساڵی و تێكچوونی ڕیتمی بارانبارین و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی گرفتێكی گەورەیە ڕووبەڕووی هەرێمی كوردستان بووەتەوە، پسپۆڕان و شارەزایانی ئەم بوارە كاریگەرییەكانی وشكەساڵی زۆر بە مەترسیدار دەزانن لەسەر كەرتی كشتوكاڵ، بۆ تاوتوێكردنی ئەو پرسە گرنگە، گۆڤاری گوڵان ئەم دیدارەی لەگەڵ پڕۆفیسۆر دكتۆر ئەكرەم عوسمان لە كۆلێژی زانستی ئەندازیاریی كشتوكاڵی لە زانكۆی سەڵاحەدین سازدا.

 

 

* وشكەساڵی و ئەگەری سەرهەڵدانی گرفتی كەمئاوی و كاریگەرییەكانی لەسەر مرۆڤ و كەرتی كشتوكاڵ تا چەند جێگای مەترسییە؟ ئایا ڕێژەی بارانبارین لە ئەمساڵدا ئەوەندە كەم بووە كە وشكەساڵی ڕابگەیەنین؟

-  گۆڕانكاری لە كەش و هەوا و پیسبوونی ژینگە بووەتە دیاردەیەكی مەترسیداری جیهانی و یەكێك لە دیاردەكانی توندبوون و درێژەكێشانی وشكەساڵییە، لەگەڵ خۆیدا بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرمای زەوی و تێكچوونی ڕیتمی بارینی باران و بەفربارینی هێناوە و، چەندین حاڵەتی دیكەی خراپی لە كەشوهەوادا دەركەوتووە، بەتایبەتی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق و بە هەرێمی كوردستانیشەوە. ئەوەی مەترسیی وشكەساڵی و كەمیی ئاوی خواردنەوە و دابەزینی ئاستی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی زیاتر كردووە، خراپیی بەڕێوەبردنی ئاو و نەبوونی ژێرخانێكی بەهێزە لە بواری بەنداو و بەربەست و پڕۆژە ئاودێرییەكان، نەك هەر لە كوردستان، بەڵكو لەمەودا هەر وڵاتێك بەڕێوەبردنێكی باشی ئاوی خواردنەوە و ڕێكخستنی كەرتی سەرچاوەكانی ئاوی نەبێت و، پلانی پێشوەختەی بۆ قەیرانی كەمیی ئاوی خواردنەوە و كەمبوونەوەی بەرهەمی كشتوكاڵی نەبێت، كاریگەرییەكانی وشكەساڵی زیاتر لەسەری دەردەكەوێت. بۆیە لە هەرێمی كوردستانیش وشكەساڵی و كەمبوونەوەی ئاو جێگای مەترسیی گەورەیە، ڕاستە ئەمساڵ ڕێژەی بارانبارین لە هەرێمی كوردستان و شاری هەولێریش بەراورد بە ساڵی ڕابردوو باشتر بووە، بەڵام لەبەر ئەوەی بارانبارینەكە بە لێزمە بووە و ڕیتمی بارینەكەی تێكچووە و بارانبارینەكە ماوەیەك لافاوی دروست كردووە و زیانی گیانی و ماددیی گەورەی لێكەوتووەتەوە، بەڵام بۆ ماوەیەكی درێژخایەن هیچ بارانێك نەباریوە. ئێمەش كێشەمان لە چۆنیەتی گلدانەوەی ئاوی باران هەیە، بۆیە ئاستی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەویمان زۆر دابەزیوە و زیانی گەورەی بە كەرتی كشتوكاڵ و تەنانەت دەركەوتنی گرفتی كەمیی ئاوی خواردنەوەش گەیاندووە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ وشككردن و كەمكردنەوەی پشكی ئاوی هەرێم و عێراق لەلایەن هەردوو وڵاتی ئێران و توركیاوە.

بە شێوەیەكی گشتی وشكەساڵی و كەم ئاوی و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی و سەر زەوی هەموو كوردستانی گردووەتەوە، بەڵام لە ناوچەیەكدا بۆ ناوچەیەكی دیكە جیاوازە، بە ڕاددەیەك لەناو یەك ناوچەشدا جیاوازە، بۆ نموونە ئەمساڵ لە ناوچەی بەرانەتی گەنم دەدوورێتەوە، لەكاتێكدا لە قەراچ و كەندیناوە و دەشتی هەولێر ئەگەر ئاودان نەبێت، دروێنە بەكەڵك نایەت و گەنمەكە بەرهەم نەهاتووە و لە هەندێك شوێندا بۆ لەوەڕاندنی مەڕوماڵات بەكار هێنراوە، هەروەها چاوەڕوان دەكرێت لەم ساڵدا كۆچی گوندنشینەكان لە هەندێك ناوچە كە وشكەساڵییەكە توند گرتوویەتەوە بەرەو شارەكان دەست پێ بكات.

* ئەگەر باسی پارێزگای هەولێر و شاری هەولێر و دەوروبەری بكەین، بەو پێیەی لەم پارێزگایەدا بەنداوی گەورە نییە و تەنانەت لەسەر زێی گەورەش وەكو پێویست پڕۆژەی ئاودێریی گەورەی تێدا نییە، ئایا كەرتی كشتوكاڵ لەم پارێزگایە ڕووبەڕووی قەیرانی گەورە دەبێتەوە؟

- پارێزگای هەولێر و شاری هەولێر بە شێوەیەكی زۆر خێرا گەشەی كردووە و گەورە دەبێت، پێداویستییەكانی دانیشتووانەكەی بۆ ئاوی خواردنەوە و خۆراك بە خێرایی ڕووی لە هەڵكشانە، ئێ خۆ نابێت پرۆژەكانی بەنداو و ئاودێری و گەشەكردنی كشتوكاڵ بوەستێت، بەتایبەتی ئەو بەروبوومانەی پێویستە بە شێوەیەكی خێرا بگەنە دەستی هاووڵاتیان لە ناو سەنتەری شار وەكو سەوزە و میوەجات، ئەمە جگە لە پڕۆژەكانی پیشەسازیی خۆراكی و بەخێوكردنی ئاژەڵ و پەلەوەر كە هەمووی پێویستی بە سەرچاوەی ئاوی پاك و شیرین هەیە، ئێمە پێشتر لە گردەڕەشە بیری ئاوی كشتوكاڵیمان لێ دەدا بە 200 – 250 مەتر كەچی دوو ساڵ پێش ئێستا بیرێكمان لێ دا، بە 450 مەتر گەیشتە ئاوی ژێر زەوی، ئەمە لە كاتێكدا زۆربەی جووتیارانی دەشتی هەولێر و پارێزگاكە پشتیان بە لێدانی بیر بەستووە، كەمیی بەنداو و كەمیی بەفر و باران كاریگەریی خراپی لەسەر وشكبوون و دابەزینی ئاستی ئاوی ژێرزەوی كردووە، بارانە بەخوڕەكەی ئەمساڵ سوودێكی وای نەبوو، تاوەكو بچێتە ناو ناخی زەوییەوە. دەبووایە پڕۆژەی دەشتی شەمامك جێبەجێ بكرایە، كە یەك دوو قۆناغی تەواو بوو، بەڵام بە هۆی شەڕی داعش و قەیرانی داراییەوە ڕاگیرا. گرفتی سەرەكیی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لەوەدایە كابینەیەك دێت و كاری كابینەكەی دیكە تەواو ناكات و ڕوو لە پڕۆژەی دیكە دەكەن، لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان پلانەكانی خۆی جێبەجێ بكات لە دەستپێكردنی پڕۆژەی 4ی ئیفراز و پڕۆژەی ئاودێریی شەمامك و دروستكردنی چەند بەنداوێكی قەبارە بچووك، ئەو كات كاریگەرییەكانی كەمئاوی كەم دەبێتەوە.

* باسی كاریگەرییەكانی وشكەساڵیت كرد لەسەر كەرتی كشتوكاڵ و دابەزینی ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆ، بەو پێیەی خاوەنی چەندین توێژینەوەی لەسەر گرنگیی كەرتی كشتوكاڵ و زیادكردنی ڕێژەی چاندنی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان، چی بكرێت بۆ ئەوەی شوێنەوارەكانی وشكەساڵی و كەمیی بارانبارین و تێكچوونی ڕیتمی باران كاریگەریی توندی لەسەر كەرتی كشتوكاڵ نەبێت؟

- تا كاتێك كشتوكاڵ لە هەرێمی كوردستان لە شێوە كلاسیكییەكەی بەردەوام بێت، ئەوا بە تەئكید شوێنەوارەكانی وشكەساڵی و بەرزیی پلەی گەرما و كەمیی ئاو كاریگەرییەكانی زۆر توند دەبێت، ئەمە لە كاتێكدا ئێمە ژێرخانی كەرتی كشتوكاڵمان بەهێز نییە و خاوەنی بەنداو و بەربەستی ئاوی پێویست نین و پڕۆژە ئاودێرییەكانمان بە هۆی قەیرانی دارایی و نەبوونی بودجەوە زۆربەی ڕاوەستاون، بۆ نموونە پڕۆژەی دەشتی هەولێر كە بە پڕۆژەی شەمامك ناسراوە و بۆ شاری هەولێر نەك تەنیا بۆ كەرتی كشتوكاڵ، بەڵكو بۆ ڕاگرتنی بەبیابانیبوون و ڕەشەبا و تۆز و خۆڵیش بۆ شاری هەولێر بەسوودە، جێگای خۆشحاڵییە لە چەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستان دەست بە دروستكردنی بەنداوی بچووك كراوە، ئەم بەنداوە بچووكانە خێرا دروست دەكرێن و نزیكن لە ئاوەدانی و بۆ كۆكردنەوەی ئاوی بارانیش گرنگن، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان پەلە بكات لە تەواوكردنی ئەم بەنداوانە بۆ ئەوەی هیچ نەبێت لە پلانی درێژخایەنیدا ڕوو بكاتە دروستكردنی بەنداوە گەورەكان بە دیزاین و قەبارەی جیاواز، خۆ دەكرێت بەنداوی بێخمە بە قەبارەیەكی مامناوەندی دروست بكرێت و زیانەكانی بەژێرئاوكەوتنی خاك كەم بكەینەوە. لەلایەكی دیكەوە پیسبوونی ئاو و پەنابردن بۆ ئاوی ئاوەڕۆ بێ پاككردنەوە بۆ مەبەستی كشتوكاڵ كە لە كاتی كەمئاوی زۆر لە جووتیارانی دەوروبەری شارە گەورەكان پەنای بۆ دەبەن، مەترسییەكی جددییە بۆ سەر تەندروستیی مرۆڤ.

* بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی و چارەسەركردنی كێشەی كەمیی ئاوی خواردنەوە و كەمبوونەوەی ئاستی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی بۆ كەرتی كشتوكاڵ پێویستە چ هەنگاوێك بنرێت و تاچەند پێت وایە هەوڵەكان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەموو ئەگەرە نەخوازراوەكان لە ئاستی پێویستدایە؟

- ئێران و توركیا ئاوەكە بە شێوەیەكی دوور لە عورف و یاسا نێودەوڵەتییەكان دەگرنەوە و ڕێڕەوی ئاوەكان دەگۆڕن، ئەمە مەترسییەكی جددییە و لاوازیی حكومەتی عێراق و نەبوونی سەقامگیری لەم وڵاتەیان ئیستغلال كردووە، عێراق هیچ هەڵوێستێكی بەرامبەر ئەم پێشێلكارییانە نەبووە، بەم هەڵسوكەوتە تەواوی خاكە بەپیتەكانی ناوچەكانی قەڵادزێ و دەربەندیخان و گەرمیان و تا بە درێژایی سنوورەكانی نێوان عێراق و ئێران دەكەونە بەر مەترسیی كەمبوونەوەی نەك تەنیا ئاو بۆ كشتوكاڵ، بەڵكو كەمبوونەوەی ئاوی خواردنەوەش، بەو پێیەی زۆربەی پڕۆژەكانی ئاوی خواردنەوە دەكەونە سەر ئەم ڕووبار و زێ و دەریاچانە، بەداخەوە وەكو پێویست سوودمان لێ وەرنەگرتووە، بۆ ئەوەی ببنە بەدیلی ئاوی ژێر زەوی. تەنیا چارەسەریش دروستكردنی بەنداو و بەڕێوەبردنی زانستییانەی ئاو و دەربازبوونە لە شێوازە تەقلیدییەكەی كشتوكاڵ بەرەو كشتوكاڵی مۆدێرن كە ئاوی كەمتر دەوێت و توانای وشكەساڵی هەیە.

* باسی خراپیی بەڕێوەبردنی سامانی ئاوت كرد، چونكە وەكو ئاشكرایە پڕۆژەی ئیفراز 3 كە 9 حەوزی ئاو لەخۆ دەگرێت و هاوكات ئەو هەموو بیرەی ئاوی خواردنەوە لێ دراون، كەچی هێشتا ئاو بەفیڕۆ دەدرێت، لەمەدا چی بكرێت باشە؟

- لە دونیادا ئاو سامانێكی نەتەوەییە و بۆ خێروخۆشیی خەڵك و بووژانەوەی كشتوكاڵ و تەنانەت پیشەسازییش بەكار دەهێنرێت، كوردەواری وتوویانە «ئاو و ئاوەدانی»، ئەگەر پڕۆژەی زۆریشمان هەبێت، بەڵام بەم شێوە كلاسیكییە ئاودان بكەین و بەم شێوەیە ئاوی خواردنەوە بەكار بهێنین، هەر كێشەكە بێ چارەسەر دەمێنێتەوە. من باسی تانكی بێ تەوافە و نەبوونی بەلۆعە و شووشتنی شەقام و بەردەرگا ناكەم، ئەمە ئەركی وەزارەتی شارەوانی و مامۆستایانی ئایینی و وەزارەتی ڕۆشنبیرییە ڕێگا لەم سەرپێچییانە بگرن، بەڵام بەكارهێنانی ئاو بەو شێوە كلاسیكییە بۆ ئاودانی كشتوكاڵی مەترسییەكی جددییە، لە كاتێكدا ئێستا بە دڵۆپاندن و بەكارهێنانی ئامێر و هێنانی تۆو و ئەو درەختانەی بەرگەی وشكەساڵی دەگرن، بڕە ئاوێكی زۆرمان بۆ دەگەڕێتەوە. پێویستە بەرپرسانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو كە باڵەخانەكەیان لە نزیك ئێمەیە ڕا و پرسێك بە ئێمە بكەن لە پێناو سەركەوتنی كارەكانیاندا. دەڵێن ئەمساڵ بە جووتیارانیان وتووە وشكەساڵییە بۆیە گەنمەشامی نەڕوێنن، ئەمە كارەساتە و زیانی گەورە بە عەلەف و سامانی ئاژەڵی و پەلەوەر و گرانیی نرخیان دەگەیەنێت. لە ئوسترالیا گەنم هەیە بە 150 ملیم باران بەرهەم دەهێندرێت، باشە وەزارەتی كشتوكاڵ بۆچی ئەو جۆرە گەنمە ناهێنێت بۆ هەرێم و بە سەر جووتیاراندا دابەشی بكات؟ هەندێك پەین هەیە، یارمەتیت دەدات بۆ وشكەساڵی لە سەنتەرەكانی توێژینەوەمان پەینی پۆتاسیۆم لە بەروبوومەكان دراوە و گەیشتبووە بەرهەم. بەكارهێنانی ڕێگای زانستی نوێی ئاودان و ڕوواندن و هێنانی بنەتۆوی باش و كوالێتی بەرز و چارەسەركردنی پەتا و نەخۆشییەكان ڕێكارە گرنگەكانی چارەسەرن.