بەردەوام ژیان بەرەو دیجیتاڵی و گریمانەیی دەڕوات، مرۆڤەكان بەردەوام زیاتر جیهانی واقیع بەجێدێڵن و كاتەكانیان لە جیهانی دیجیتاڵی و لەگەڵ تەكنەلۆژیدا بەسەردەبەن. كۆڤید -١٩ گوڕێكی زیاتری بەم گۆڕانكارییە دا، جیهانی زیاتر دیجیتاڵی كرد لە ماوەی بڵاوبوونەوەی ئەو پەتایە، وای لە زۆربەی كارەكان و سێكتەركان كرد، ببنە ئۆن لاین و دیجیتاڵی، لە دوای نەمانیشی ئاسان نییە هەموو كارەكان بگەڕێنەوە نۆرمی پێشوی خۆیان. بەڵكو لە زۆر بوار و سێكتەر ژیان بە دیجیتاڵی بەردەوامە و داهێنانە تەكنەلۆژی و گەشەسەندنەكانیش كە بەرەو هۆش و زیرەكیی دەستكرد و مرۆڤی ئالی و ئەڵگۆریزم دەڕوات، وای كردووە مرۆڤەكان زیاتر مامەڵە لەگەڵ ئامێر و تەكنەلۆژیا بكەن وەك لە مرۆڤەكان، هەروەها وای كردووە زیاتر ژیانیان كۆنتڕۆڵ و چاودێری بكرێت. هەر ئەم پەتایەش شەرعییەتی زیاتری دا بەوەی كە چاودێریی زیاتری مرۆڤەكان بكرێت. هەموو مامەڵەیەكیش بە یاسا و كۆدی ئیتك ڕێك نەخرێت، ئازاری مرۆڤ دەدات و سنووری پێشێل دەكات. ئەگەرچی سەرهەڵدانی هەر ئامرازێكی تەكەنەلۆژیای نوێ بەتایبەتی تەكنەلۆژیای زانیاری سوودی بووە و ئاسانكاری بۆ ژیانی مرۆڤەكان كردووە، تەنانەت بواری سیستمە سیاسی و دیموكراسی و دەسەڵاتەكانیش..

 سەرۆكی مایكرۆسۆفت «براد سمیس» سەرۆكە یەك لە دوای یەكەكانی ئەمریكا بە نموونە دێنێتەوە كە چۆن سوودیان لە ئامرازەكانی كۆمینیكەیشن بینیوە بۆ چوونە سەر دەسەڵات و حوكمڕانی، تەنانەت جەنگەكانیش، وەك ئەبراهام لینكۆین سوودی لە تەلەگراف بینی و فرانكلین ڕوزڤڵت لە ڕادیۆ، ڕۆناڵد ڕیگن لە تەلەفزیۆن، ترەمپ لە سۆشیال میدیا». باراك ئۆباماش دەڵێت: «گەشەی تەكنەلۆژیا سوودی گەیاند بە مرۆڤایەتی، ئینتەرنێت خەڵكی كۆكردەوە لە شوێنێكدا قسە لەسەر كێشە جیهانییەكانی وەك گۆڕانی كەشوهەوا و یەكسانیی نەژادی و ڕەگەزی بكات، خەڵكی گرێ داوە بە یەكەوە لەگەڵ گەیاندنیان بە ٢٤ كاتژمێر زانیاری. كۆبوونەوەی چالاكوانان لە سۆشیاڵ میدیا كە ئێمە شایەتحاڵی ئەو بارودۆخەین، وای كردووە شۆڕشەكان و ناڕەزایەتییەكان بە ئاسانی بگوازرێنەوە، كە ئەمەش خزمەتە بە دیموكراسی». هەر باراك ئۆباما سەبارەت بە سوودی تەكنەلۆژیا دەڵێت: «من سەرم سوڕ دەمێنێت بە ئینتەرنێت كە ملیار مرۆڤی بەستووە بە یەكەوە لە جیهان، مەعریفەی سەدەیەكی خستە ناو پەنجەی دەستەكانمانەوە، وای كرد لە ئابووریمان كە ئیمكانێكی باشی هەبێت، چارەسەری پزیشكی خێرا كرد، هەلی نوێی ڕەخساند، بواری دا بە مرۆڤەكان بەرژەوەندییەكانیان هاوبەشی پێ بكەن و یەكتر بدۆزنەوە، بەڵام هەموو كاتیش دەرەنجامی ئەم گەشەسەندنانەی تەكنەلۆژیا باش نابێت و لایەنی ناباشیشی دەبێت، ئەگەرچی مەرج نییە كاریگەرییە ناباشەكانی هەموو كات بە عەمدی بێت، بەڵام زۆر جار ئەو كاریگەرییە ناباشانە دەبێت نرخەكەی بدەین، یەكێك لەو شتانەی كە زیانی بە دیموكراسی گەیاند، گەشەی تەكنەلۆژیا بوو».

ئەمڕۆ هەركات دێتە سەر باسی ڕێكخستنی هەر بوارێك، یاسا وەك ئامراز دادەنرێت، بەڵام كۆدی ئیتیكیش ئامرازێكی سەركەوتوو و كاریگەرە كە زۆر بواری پێ ڕێك خراوە بۆ پاراستنی مرۆڤ، بەتایبەتی لە بواری تەكنەلۆژیای زانیاری و ڕۆژنامەگەری، زۆر جاریش لە هەندێك لە وڵاتان یاسا نییە بۆ ڕێكخستنی ڕۆژنامەگەری، بەڵام بە كۆدی ئیتیكی بوارەكە ڕێك خراوە، وەك لە ئەمریكا، بۆیە كۆدی ئیتیكی بۆ ڕۆژنامەگەری دەمانپارێزێت لە ناوزڕاندن و هەواڵ و زانیاریی ساختە، كە ئەمڕۆ جیهان پێوەی دەناڵێنێت، هەروەك چۆن یاسا دەمانپارێزێت. لەپێشدا ڕۆژنامەگەری و زۆر بواری ژیان بە كۆدی ئیتكی ڕێك خرابوون، مەترسیی تەكنەلۆژیا و گەشەی تەكنەلۆژیا ئەوە بوو كە كۆدە ئیتیكییەكانی سڕییەوە و كردوونی بە فەیك و هەواڵی ساختە، ئێستا باسەكە ئەوەیە چۆن ئەو كۆدانە دروست بكرێنەوە. بۆیە دەبێت جارێكی دی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد خۆشیان بە كۆدی ئیتیكی ڕێك بخرێتەوە لەگەڵ بوارەكانی دیكەی تەكنەلۆژیای زانیاری و كۆمینەكیشن و ڕۆژنامەگەری.

ئەگەرچی ڕێكخستنی تەكنەلۆژیا ئاسان نییە و ئاڵۆزە، چونكە دەرخستنی ڕاستییەكان ئاڵۆز بوون بە گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا، لەگەڵ هاتنی تەكنەلۆژیای نوێ ڕێگەیەكی نوێ هاتەئارا بۆ بڵاوبوونەوە و باوەڕبوون بە تیۆریی موئامەرە، هەروەك چۆن لە مێژوودا تیۆریی موئامەرە conspiracy theory بەكار دەهات، بەڵام ئێستا جیاوازە. یۆڤاڵ هەراری فەیلەسوفی سەردەم نموونە دێنێتەوە و دەڵێت: «چۆن تێبگەیت لە ڤایرۆسی پەتاكەی وەك كۆڤید-١٩ كە موئامەرە نییە؟ زۆر نزیكە لەوەی كۆمەڵێك سەرمایەدار ئەم ڤایرۆسەیان بەرهەم هێنابێت، ئەو ڤایرۆسەیان دروست كردبێت، بۆ ئەوەی دەست بەسەر جیهاندا بگرن. پەتاكە كەسمان ئاسان لێی تێنەدەگەیشتین، كە ئایا ئۆرگانێكە، یان كۆدێكە لە تاقیگەیەك بەرهەم هاتووە بۆ داگیركردنی جیهان؟ تا ئەو ڕادەی ئەمڕۆ دەرخستنی ڕاستییەكان ئەوەندە ئاڵۆز بوون، متمانە نەماوە وەك «كریستین داڤیس» ڕاوێژكار لە بواری تەكنەلۆژیا ئاماژەی بۆ دەكات و دەڵێت «هەر ئەوەی ئەمڕۆ گەرمیپێو بەكار دێت بۆ مرۆڤەكان، بۆ ئەوەی بزانن پەتای كۆڤیدی هەیە یان نا؟ ئاماژەی ئەو بێمتانەییەیە، ئەوەتا ناهێڵن بچیتە ناو هیچ دەزگا و كۆبوونەویەك تا بە پشكنینی گەرمیپێوەكەدا نەچیت.»

باس وخواسی فێركردنی كۆدی ئیتیكی لە بواری دیجیتاڵی لەگەڵ مەترسییەكان و ئاسەوارەكانی كاریگەریی دیجیتاڵی بەردەوام گەرمتر دەبێت لە ناوەندە ئەكادیمی و كۆنفرانس و دیبەیتە زانستییەكان. مشتومڕەكان لەسەر ئەوە نەماون كە ئەم جۆرە لە دانان و فێركردن بە كۆدە ئیتیكییەكان پێویستە، یان نا، ئەوە بڕاوەتەوە لە گرنگی و پێداویستی، بەڵام باسەكە ئەوەیە كێ بیكات؟ چی دەگرێتەوە ئەم جۆرە لە فێركردن؟ كێ فێر بكرێت لەم بوارەدا؟ چونكە باسی ڕێكخستنی تەكنەلۆژیا دەمێكە هەیە و ئەم فێركردنەش هەر دەچێتە بواری ڕێكخستنەوە.

كە دێتە سەر باسی ڕێكخستن، خەیاڵمان تەنیا بە لای ئەوەدا دەچێت كە كاری حكومەتەكانە، ئەمە ڕاستە كاری حكومەتەكانە، بەڵام بە تەنیا حكومەتەكانیش ناكرێت، چونكە ئێستا تەكنەلۆژیا تەنیا لای حكومەت نییە. واتە داتا و زانیارییەكان لە ڕێگەی تەكنەلۆژیاوە بەرهەم دێن و بڵاو دەكرێنەوە لە ژێر دەستی حكومەتەكان نین، بۆیە بە تەنیا ئەوان ڕێك ناخرێت. «براد سمیس سەرۆكی مایكرۆسۆفت» لەگەڵ هەریەكە لە «یۆڤاڵ نوح هەراری فەیلەسوفی سەردەم» و «كریستین داڤیس›ڕاویژكار لە بواری ئایتی و تەكنەلۆژیا» لە پانێڵێك لە ئەسینا بە ناوی «Technology and the future of Democracy» گفتوگۆ و ڕووبەڕووبوونەوەیەك دەكەن دەربارەی ڕێكخستنی تەكنەلۆژیا و ئایندەی دیموكراسی. براد سمیس دەڵێت: «تەكنەلۆژیا بێ لایەنە و دەتوانین وەك ئامراز وەك چەكیش بەكاری بهێنین و دەكەوێتە سەر ئەوەی چۆن ڕێكی دەخەین و چۆن بەكاری دێنین، ئەمەش كاری حكومەتەكانە بە یاسا ڕێكی بخات، چونكە هیچ بزنێسێك خۆی خۆی ڕێك نەخستووە، تا بزنێسی تەكنەلۆژیا خۆی خۆی ڕێك بخات». ڕاستە ئەوە قورسترین شتە كە كۆمپانیاكان، یان بزنێسێك دەڵێت «ڕێكخستنی كارەكەی قورسە تەنیا دەبێت حكومەت شتەكان ڕێك بخات»، بەڵام یوڤاڵ هەراری لەم پانێڵەدا وەڵامی براد سمیس دەداتەوە و دەڵێت: «جگە لە فێركردنی دیجیتاڵی دەبێت دامودەزگاكان و ئەو خەڵكانەی تەكنەلۆژیا بەكاردێنن، پەروەردە بكرێن و بەهێز بكرێن، تاكو مامەڵەی تەندروست لەگەڵ تەكنەلۆژیا بكەن، بەڵام دەبێت ئەندازیارانی تەكنەلۆژیا و زانستی كۆمپیتەر بە كۆدی ئیتیكیش ئاشنا بكرێن و ڕابهێندرێن، چونكە ئەوەی ئەڵگۆریزمەكان و زیرەكیی دەستكرد وێنەی ژیان دەكێشن جیاوازە لەوەی مرۆڤی ئاسایی دەیكات، بۆیە دەبێت كۆدی ئیتیكی دابنرێت بۆیان»، هەروەها باس لە كۆدی ئەخلاقیی هیپۆكرات دەكات بۆ پزیشك و دەڵێت: «پزیشك ناتوانێت نەخۆش بپشكێنێت هەتا كۆدی ئەخلاقیی پیشەكە نەخوێنێت»، هەروەها دەڵێت: «ئایا ئەندازیارەكانی ئێوە لە مایكرۆسۆفت ئەم كودە ئەخلاقییەیان هەیە؟» لە وەڵامدا سەرۆكی مایكرۆسۆفت دەڵێت: «بەڵێ، شەش كۆدی ئەخلاقیمان هەیە و دامانناوە بۆ ئەندازیارەكانمان،لە ساڵی ٢٠١٨وە لە مایكرۆسۆفت دەستمان كردووە بە خول و ڕاهێنانی ئاشنابوون و فێركردنی زیرەكیی دەستكرد بە كۆدە ئیتیكییەكانی وەك پاراستنی ژیانی تایبەت، دادگەرایی و دووركەوتنەوە لە لایەنداریی ئاسایش و سەلامەتی، پێكەوەژیان و شەفافییەت، زەمانەتكردن و بەرپرسیاریەتی. هەر بۆ ئەمەش ئێمە سیستمێكمان بونیات نا، كە ڕاهێنان بكەین بە ئەندازیارەكان و بیانناسێنین بە پراكتیزەكردنی ئەو كۆدە ئیتیكییانە، ڕەنگە بۆ ساڵی ٢٠٣٠ بتوانین ئەندازیارێكی زۆر بەرهەم بهێنین كە بڕوانامەیان وەرگرتبێت لە پرینسیپە ئیتیكییەكان. واتە ئەوە نییە هیچ ڕێكخستنێكمان نەكردبێت لە ڕووی ئیتیكییەوە، بەڵام ئەوە پێش ئەوەی كاری ئێمە بێت، كاری زانكۆكان و ناوەندەكانی خوێندنە، بۆ نموونە لە ئەمریكا كۆلیژی سەربازی تەواو ناكەیت، تاكو كۆدە ئیتیكییەكان نەخوێنیت، بەڵام زانكۆكان هەزاران بڕوانامە دەدەنە ئەندازیارانی ئایتی و كۆمپیتەر و بەرهەمهێنەرانی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد، بێ ئەوەی هیچ كۆدێكی ئیتیكییان فێر بكەن.» بەڵام یۆڤاڵ هەراری دیسان وەڵامی دەداتەوە و دەڵێت: «مەترسییەكان و گەشەسەندنی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد بۆ ژیانی خەڵك لەو ئاستەدایە جیهان ناتوانێت چاوەڕیی ئەوە بكات ١٠ ساڵی دیكە تا ئێوە كۆدە ئیتیكییەكان فێری ئەندازیارانتان بكەن»، هەروەها بە سەرۆكی مایكرۆسۆفت دەڵێت: «هەر ئێستا دوای ئەم پانێڵە تەلەفۆن بكە، بۆ بەڕێوەبەری مایكرۆسۆفت و بڵێ لە بەیانییەوە هیچ ئەندازیارێك وەرنەگرن كە بڕوانامەی كۆدە ئیتیكییەكانی پێ نەبێت.» لەولاشەوە كریستین داڤس دەڵیت: «خوێندنی كۆدە ئیتیكییەكان تەنیا نابێت بۆ قۆناغی زانكۆیی بێت، یان تەنیا بۆ بەرهەمهێنەرانی تەكنەلۆژیا و ئەندازیارانی ئایتی بێت، بەڵكو دەبێت بۆ بەكارهێنەرانیشی بێت و هەموو تەمەنەكان بگرە تا تەمەنی ٧٠ ساڵییش پەروەردەیان بكەین، چۆن تەكنەلۆژیا بەكار بهێنن». یۆڤاڵ هەراری دەڵێت: «ڕاستە كۆدە ئیتیكییەكان بخوێندرێت لە زانكۆكان ئاسانترە وەك لەوەی مایكرۆسۆفت خۆی خێرا ئەو ڕاهێنانە بكات بە ئەندازیارانی، ئەندازیار دەبێت وەك فەیەلەسووف بیر بكاتەوە، نەك تەنیا داهێنان بكات، دەبێت لایەنە تایبەتمەندەكانی مرۆڤ ڕەچاو بكات و ئیهانەی كەرامەتی مرۆڤ نەكات. هەزاران ساڵە فەیلەسووفەكان بە دوای پرسیارەكاندا دەگەڕێن، ئەمڕۆ ئەندازیارانی ئایتی وەڵامی ئەو پرسیارانە دەدەنەوە بە خێرایی، چونكە زیرەكیی دەستكرد و ئەلگۆریزم جیاواز بیر دەكاتەوە لە مرۆڤ و بە ڕێگەی جیاواز بریار دەدات. نهێنییە كەسییەكان خەریكە ئاشكرا دەكات، بۆیە دانانی كۆدی ئەخلاقی بۆ زیرەكیی دەستكرد، بۆ پارێزگاری لە نهێنییە كەسییەكانە و ڕێگریە لە دیكتاتۆریەتی زیرەكیی دەستكرد. یەكێ لە گەورەترین گرفتی شۆڕشی ئەلگۆریزمەكان ئەوەیە كە بڕیارەكان بە ڕێگەیەك دەدەن كە مرۆڤ بە ئاسانی تێناگات، چونكە ئەو لەسەر داتاكان كار دەكات كە بۆی ڕیزكراون و ڕەنگە ئەو داتایانە لە ملیۆنێك لاپەڕە بێت و ئاڵۆزە و تۆ تێی ناگەیت، بۆیە پێویستت بە چارەسەرە، چارەسەریش ئەوەیە كە تۆ كاتێك ئەلگۆریزم بەرهەم دێنیت، نەك تەنیا پرەنسیپێكی كەمی فێر بكەیت، بەڵكو پێكهاتەیەك لە بیركردنەوە كە لە كۆدی ئیتیكی و فەلسەفییەكان پێك هاتبێت، بۆی دابنێیت». هەروەها دەڵێت: «نابێت ئەندازیاری كۆمپیتەرەكان بە بێ فەیلەسووفەكان كار بكەن، نەك تەنیا لە جیهانی ئەندازیارەكان، ئەگەر ڕێك نەخرێن، بەڵكو چەندین لایەنداری لای ئەڵگۆریزمەكانیش دروست دەبێت. ئەوەش ڕاستە كە كاری حكومەتە كە چۆن پزیشك و پیشەكانی دی ڕێك دەخات، ئەمەش ڕێك بخات. دەبێت كۆرسی تایبەت هەبێت، پێش چوونە ناو ئەم جیهانی ئەلگۆریزمە بۆ بەرهەمهێنەران».

كریستین داڤیس موداخەلەیك دەكات و دەڵێت: «حكومەت كاتی دەوێت. واتە دەبێت پیشەسازییەك كۆمپانیایەك خۆی كۆدە ئیتیكییەكان دابنێت، نەك حكومەت بە تەنیا، یان چاوەڕیی حكومەت بكەین. پێویستمان بە ڕێككەوتنێكی نیشتمانی دیجیتاڵی «ژمارەیی» هەیە، حكومەت بە یاسا ڕێكی بخات لەگەڵ دامودەزگا نیشتمانییەكان هاوكار بن، هاووڵاتیش چۆن بەرپرسیار بكرێت بۆ پابەندبوون بەم كۆدە ئیتیكییانە.» كریستین دەڵێت: «ئێمە وەك ئەكادیمی و پڕۆفیشناڵ لە هەمان كاتدا وەك هاووڵاتی دەبێت بیركردنەوەمان هەبێت، منیش وەك هاووڵاتی و وەك پڕۆفیشناڵ دەبێت لەسەر هەر دوو ئاستەكە بیركردنەوەم هەبێت و بەرپرسیاریەتیم هەبێت.» لەملاشەوە براد سمیس دڵێت: «نەك تەنیا لەسەر ئاستی نیشتمانی پێویستمانە بە ڕێكەوتنێك هەیە بۆ ڕێكخستنی ئەم بوارە، بەڵكو پێویستمان بە نۆرمێكی نێودەوڵەتی هەیە، یاسایەكی نێودەوڵەتی، پێویستمان بە دیموكراسیەتێكی جیهانی هەیە بۆ ئەوەی هەنگاو هەڵگرین». حكومەتەكان بە یاسا هەوڵ دەدەن ڕێگری لە زیانەكانی تەكنەلۆژیا بكەن، بەڵام كۆمپانیاكان دەبێت پێش یاسا كۆدی ئەخلاقییان هەبێت.

 یۆڤاڵ هەراری دەڵێت: «مرۆڤەكان ئەمڕۆ داتا كەسی و بایەلۆژییەكانیان براوە بەرنامە و شێوەی ژیانیان لەسەر ئەو داتا و زانیارییانە بۆ دەكرێت. كۆڤید ١٩ ئەم داتا و زانیاری بردەنەی بردە قۆناغێكی دیكەوە و شەرعییەتی بە چاودێرێكردنی زیاتری جەستەی مرۆڤ داوە، كە ئەمەش مەترسییە بۆ دیموكراسی و بەرهەمهێنانی دیكتاتۆری دیجیتاڵی، چونكە خەڵك ڕازی بوو ڤاكسین وەرگرێت و داتاكانی بدات. بۆیە دەبێت ئەو كەسانە بەرنامە و شێوەی ژیان دەكێشن بۆ مرۆڤەكان لە ڕێگەی زیرەكیی دەستكرد، پرەنسیپەكان بزانن».

یۆڤاڵ هەراری پێشنیاری قووڵتر دەخاتە ڕوو بۆ ئەمە و دەڵێت: «یەكەم: ئەندازیاری كۆمپیتەرەكان پراكتیزەی داهێنان و گەشەسەندنێك بكەن كە بۆ بەرهەمهێنانی ئەنتی ڤایرۆسی مێشك دژی هاكی مرۆڤ، وەك چۆن ئەنتی ڤایرۆس بەرهەم دێنین بۆ كۆمپیوتەر، شتیك بێت ئەم ئەنتی ڤایرۆسە من وەك مرۆڤ بیكڕم و خۆم بپارێزم لە هاككردنم. دووەم: ئەندازیارانی ئایتی كاربكەن، شتێك بەرهەم بهێنن، بەڵانسی ئەم هاوكێشەیە بكات، وەك مۆنیتەری دەرەوە و ناوەوی مرۆڤیان كردووە، مۆنیتەری حكومەتەكانیش بكەن لەپێناو پاراستنی مافی هاووڵاتی، دەبێت هەندێك ئامراز بەرهەم بهێنین كە حكومەت بپارێزێت لە گەندەڵی، چونكە تەكنەلۆژیا بێ لایەنە دەتوانێت بۆ مانەوەی هاووڵاتی بۆ مۆنیتەری هاووڵاتیش بەكاری بهێنیت، تەكنەلۆژیا ئامرازێك بەرهەم بهێنێت مۆنیتەری سەرۆك و حكومەتەكان بكات و لە خزمەتی هاووڵاتی بن و ڕێگری لە گەندەڵییان بكات».

كەواتە لە كۆی گشتی دەبێت بۆ بەرگرتن لە مەترسییەكانی زیرەكیی دەستكرد، حكومەتەكان بە یاسا و كۆمپانیاكان بە دانانی كۆدی ئیتكی كاری بۆ بكەن، لە هەمان كات هاووڵاتیش فێری پرەنسیپە ئیتیكییەكان بكرێت لە كاتی بەكارهێنانی.