ڕوون و ئاشكرایە كە بابەتی دەستوور بۆ ئاسایشی نەتەوەیی زۆر گرنگە، لە هەر سیستەمێكی یاساییدا پرەنسیپێك هەیە پێی دەگوترێت «پرەنسیپی پلەبەندیی یاسا»، واتا بە پلەی یەكەم دەستوور دێت، دوای ئەو یاساكان و دواتر ڕێنمایی و ڕێساكان و دواجار بڕیارەكان دێن، بە پێی پرەنسیپی پلەبەندیی یاسایی، دەبێت یاسا بە پێی دەستوور بێت، ڕێساكانیش بە پێی یاسا بن، هەروەها بڕیارەكانیش بە پێی ئەم سیستەمە یاساییە بن.

خوێندنەوەی ئەزموونی دەوڵەتان ئاماژە بەوە دەكات پەیوەندیی نێوان دەستوور و ئاسایشی نەتەوەیی ئەوەیە كە سیستەمی ئاسایشی نەتەوەیی لە هەندێ وڵات لەناو دەستوور ڕێك دەخرێت و ئاماژەی پێ دەكرێت، بە تایبەتی پرەنسیپە گشتییەكان، بۆ نموونە دەستووری ساڵی 1979ی ئێران، دەستووری توركیا ساڵانی 1961و 1982، دەستووری ڕووسیای فیدڕاڵ ساڵی 1993، لە هەندێ دەوڵەتی دیكەشدا ئەم بابەتە بۆ یاسا بەجێ دەهێڵدرێت تاكو ڕێكی بخات، بەڵگەش بۆ ئەمە یاسای ئاسایشی نەتەوەییە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە لە ساڵی 1947 دەرچوو. هەر چۆن بێت گرنگیی بابەتی ئاسایشی نەتەوەیی وا پێویست دەكات كە ڕێك بخرێت لە دیكیۆمێنتێكی باڵادا وەك دیكیۆمێنتی دەستوور، چونكە زۆر گرنگە و دەستووریش بۆ ماوەیەكی كاتی دانانرێت، بەڵكو بۆ ئێستا و داهاتووش دادەنرێت، ڕاستە دەستووری هەمیشەیی و كاتی هەیە، ڕەنگە دەستووری كاتی بۆ قۆناغێكی ڕاگواستن بێت، دوای ئەوە دەستووری هەمیشەیی بۆ چەند دەیەیەك، یان بۆ چەند نەوەیەك دێتە كایەوە.

ئەگەر بێینە سەر ئەزموونی عێراق لەم بوارەدا، هەر لە دامەزراندنی ئەو وڵاتەوە دەتوانین ئاماژە بە (3) دەستووری گرنگ بكەین، دەستووری یاسای بنەڕەتیی عێراقی ساڵی 1925 كە لە سەردەمی پاشایەتی دەرچوو، كە بە دەرچوونی یاسای دەستووری ساڵی 1958 لە كۆماری عێراق بە شۆڕشی 14ی تەممووز نەما، ئەویش ماوەیەكی كورتی بەسەردا تێپەڕی، دوای ئەویش زنجیرە دەستوورێك دەرچوون، ئەوەی لە هەمووان گرنگترە كە ئاماژەی پێ بكەین، دەستووری كاتیی عێراق بوو كە لە ساڵی 1970 دەرچوو و بۆ ماوەی پتر لە 30 ساڵ بەردەوام بوو.

دەستوور پرەنسیپەكانی حوكم، شێوازی حوكم، دامەزراوەكان، ماف و ئازادییە گشتییەكان، هەروەها زۆر لە بواری دیكە كە پێویستە ڕێك بخرێن بۆ ژیانی هاووڵاتیان و دەسەڵات، پەیوەندییەكانی نێوان هاووڵاتیان و دەسەڵات، پەیوەندیی دامەزراوەكان و زۆر لە بنەماكانی دیكە، ڕێك دەخات. ئەوەی تێبینی دەكرێت لەسەر دەستوورەكانی عێراق لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەییدا، ئەم دەستوورانە تەنیا بۆ چەسپاندنی سیستەمە تاكڕەوەكان بوون، ژیانێكی ئازادیان تێدا فەراهەم نەكرابوو، تەنانەت باوەڕیشیان بە ئازادییە گشتییەكان نەبوو، لەوانەیە لە ڕووی ڕووكەشەوە ئاماژەیان پێ دەكرد، بەڵام لە واقیع و پراكتیكدا پێشێلكاریی زۆریان هەبوو، بەتایبەتی لە دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری، كە ئەمانە سێ دەسەڵاتی گرنگن بۆ ڕێكخستنی ماف و ئازادییە گشتییەكان.

لە دەرەنجامی ئەو بوومەلەرزە سیاسییەی كە ساڵی 2003 ڕووی دا، سیستەمە سیاسییەكە گۆڕا، یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقی ساڵی 2004، كە دەتوانین پێی بڵێین دیكیۆمێنتێكی یاسایی بوو، كە بۆ ماوەی ساڵێك بوو، دوای ئەویش دەستووری ساڵی 2005 دەرچوو، ئەندازەی دەستووری كە لەم دیكیۆمێنتە دەستوورییانە ڕێك خراوە، گۆڕانكارییەكی جۆراوجۆری تێدایە، كە ڕەچاوی پرەنسیپە دیموكراسییە جیهانییەكان، ئازادییەكان و مافەكانی مرۆڤ و چۆنێتیی ڕێكخستنی دەسەڵاتەكانی كردووە، تەنانەت زۆر بابەتی دیكەیشی بۆ ڕێكخستنی یاساكان بەجێهێشتووە، ئەوەی گۆڕانكاریی گرنگ بوو، شێوازی سیستەمی سیاسی و حوكمڕانی بووە كە شێوازێكی فیدڕاڵییە و ڕێكخستنی هەرێمەكانە بە تایبەتی هەرێمی كوردستان، كە تاكە هەرێمە لەم قەوارەیەدا كە هەرێمێكی فیدڕاڵییە و ددان بە مافەكانیدا نراوە.

پرەنسیپەكانی ئاسایشی نەتەوەیی، یان نیشتمانی لە دەستووری ساڵی 2005 ئاماژەیان پێ كراوە، بۆ ئەوەی دەسەڵاتی سەربازی دەكەوێتە ژێر كۆنتڕۆڵی دەسەڵاتی مەدەنی و دەزگاكانی هەواڵگری و ئاسایش دەكەونە ژێر دەسەڵاتی مەدەنی بە ڕەچاوكردنی بارودۆخیشیان، بەڵام دەبێت دەزگاكانی بەرگری و ئەمنی لە هەموو پێكهاتەكانی گەلی عێراقیان تێدا بێت بۆ ڕەچاوكردنی یەكپارچەیی نیشتمان، هەروەها زۆر لە پرەنسیپەكانی دیكەش ئاماژەیان پێ كرا، كە مەسەلەی سەربەخۆیی و سەروەری و مافی هەرێم و پارێزگاكان، ڕێكخستنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان، دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و دادوەری، دەزگای دیكەی گرنگ هاتنە كایەوە وەك، دەستەی مافی مرۆڤ و دادگای فیدڕاڵی، ئەندازەی دەستووری ساڵی 2005 لە ڕووی ئاسایشی نەتەوەییەوە قۆناغێكی پێشكەوتووە بۆ ڕێكخستنی شێوازی حوكمڕانی بۆ عێراق لە ئێستا و داهاتوودا، دوای تێپەڕبوونی ئەو ماوە دوور و درێژە دەگەینە دەرئەنجامێك كە ئەم دەستوورە بە شێوەیەكی چاك ڕێكخراوە و كوردیش ڕۆڵ و ماندووبوونی تێدا بوو لە ئامادەكردنی دەستوورەكەدا، بە تایبەتی سەرۆك بارزانی كە بەردەوام لە كۆبوونەوە و دانیشتنەكانی سەرەتایی ئامادە دەبوو، بۆ چەسپاندنی مافەكان، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت، ئەوەیە كە دەستوور جیا ناكرێتەوە لە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییش، ئەو پێشكەوتنانە جۆرە پاشگەزبوونەوەیەكیان تێدا بەدی دەكرێت لە عێراق، بەتایبەتی لە كاتی تەنگژە سیاسییەكان، یان ڕاگەیاندنی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن، بە بۆچوونی من ئەم دەستوورە ڕەچاوی زۆرینەیەكی مەزهەبی كرد، كە زۆرینەیەكی ئەفسانەییە، بە ناو نەهاتووە، بەڵام وا دەخوێندرێتەوە كە ئەم زۆرینەیە دەبێت پۆستی سەرۆك وەزیران وەربگرێت و دەستووریش چەند دەسەڵاتی ئەم سەرۆك وەزیرانەی ڕێكخستووە، وەك فەرماندەی گشتیی هێزە چەكدارەكان و ئەم شتانە، واتا لێرەدا جۆرە كاریگەرییەكی هەیە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی، هەر چەندە عورفە سیاسییەكەش لە عێراق پێكهاتەیەكی دیكەی نەتەوەیی پۆستی سەرۆك كۆمار و پێكهاتەیەكی دیكەی مەزهەبی پۆستی سەرۆك پەرلەمان وەربگرێت، بەڵام ئەگەر هەردوو پۆست بەراورد بكەین بە پۆستی سەرۆك وەزیران ئەنجامەكەی ڕوون و دیارە، ئەم پۆستەش كە نوێنەرایەتیی ئەم پێكهاتەیە دەكات بە دڵنیاییەوە كاریگەریی هەیە لەسەر ئاسایشی نیشتمانی و نەتەوەیی لە عێراق، هەر چەندە پۆستی سەرۆك كۆمار تەشریفاتییە، بەڵام دەتوانێت خودی ئەو كەسەی ئەم پۆستە وەردەگرێت ڕۆڵی بەرچاوی نیشتمانی ببینێت لە پاراستنی دەستوور، هەروەها پۆستی سەرۆك پەرلەمانیش دیارە لە دانانی یاسا و چاودێریكردنی حكومەت و پەسندكردنی بوودجەدا.

ئەزموونی عێراق ماوەی دوو دەیەیە ڕوون و بەرچاوە، ئەوەی من دەیبینم جۆرە گەشبینییەك نییە لە بەڕێوەچوونی ئەم ئەزموونە، قۆناغەكانی درووستكردنی قەیرانەكان و نەبوونی متمانە لەو پرەنسیپە دیموكراسییانەی ئێستا پەیدا دەبن، كێشەیەكی گەورەیە، لە عێراق جۆرە بێ متمانەییەك هەیە ئەوەی دیارە لادانێك هەیە لەسەر پرەنسیپە نیشتمانییەكان و دەستووری ساڵی 2005، تەنانەت دەستتێوەردانی هەرێمی و نێودەوڵەتیش لەم بوارەدا بەرچاو دەكەوێت. بەڵگەش بۆ ئەمە زنجیرەیەك توندوتیژییە كە بۆ ماوەیەك زاڵ بوو لە عێراقدا، ئێستا جۆرە سەقامگیرییەك هەیە لە مەسەلەی توندوتیژی و ئەمنی، هەروەها كێشەكانی ئابووری و دروستكردنی قەیران لەگەڵ هەرێمی كوردستان سەریان هەڵداوە، بۆیە دەبێ پێداچوونەوە بە مەسەلەكانی سیاسەتی نیشتمانی و نەتەوەیی عێراقدا بكرێت، ئەم لادانە لە پرەنسیپە دەستوورییەكان مەترسیدارە بۆ داهاتووی عێراق كە ناڕوونە، هەرچەندە لە ڕووی بژێویی ئابوورییەوە جۆرە گەشەپێدانێك هەیە، بەڵام هەر بەم شێوەیە نییە بە بەراورد لەگەڵ ئەوەی لە هەرێمی كوردستان هەیە.

ئەگەر بێینە سەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە بواری دەستوور پاش ڕاپەڕینی ساڵی 1991، بیر لەم مەسەلەیە كراوەتەوە و چەند هەوڵی تاكە كەسی لەم بوارەدا دراوە، بۆ نموونە پڕۆفیسۆر دكتۆر نووری تاڵەبانی پڕۆژەیەكی دەستووری لە ساڵی 1993 بۆ هەرێمی كوردستان دانا، بەڵام شەڕی ناوخۆ كاریگەریی هەبوو لەسەر ڕاوەستانی ئەم مەسەلەیە و لە ڕێكخستنەوەی ماڵی كورد، ئەوە بوو هەوڵی دیكە لە پەرلەمانی دیكە دەستی پێ كردەوە، لێژنە بۆ ئەم مەسەلەیە دانرا و گەیشتە ئاستی ئەوەی كە پڕۆژەكە ئامادە بوو دەنگی لەسەر بدرێت، ئیدی بە هۆی هاوكێشەكان و بارودۆخی سیاسی سەفقاتی سیاسی هاتەكایەوە، لێژنەیەكی دیكە دانرا و ژمارەیەكی زۆری تێدا بوو، كە پێویستە ئەم ژمارە زۆرانە لە دانانی دەستووردا نەبن.

بیروبۆچوونی سیاسی كاریگەریی كردووەتە سەر دانانی دەستوور، لەوانەیە دەستی هەرێمی و دەرەكیش لەم مەسەلەیەدا هەیە، وەك فشاركردن بۆ نەگەیشتن بەم پڕۆژەیە، چونكە گرنگە بزانین كە دەستوور چەند گرنگ و پاڵپشتییە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، ئەمیش بە هەمان شێوە پاڵپشتە بۆ دەستوور، نەبوونی دەستوور وا دەكات كە تەمومژییەك هەبێت لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و هەردەم خەریكی كێشە ناوخۆیی و ململانێ سیاسییەكان بین.

گرنگە جارێكی دیكە ئاماژە بەوە بكەم كە ئەگەر جارێكی دیكە لێژنە بۆ دانانی دەستوور دانرا، ژمارەیان لە حەوت ئەندام تێپەڕ نەكات، بە لانی كەم نیوەی زیاتری ئەندامەكانیش پسپۆڕی تایبەتیی یاسای دەستوور بن، پلەی زانستییان هەبێت، شارەزا بن و ئەزموونی دەوڵەتانی دیكەیان بینیبێت، نەك بەو لێژنە فراوانەی كە بۆ دەستوور دادەنرێت. پرسیار ئەوەیە ئایا لە خاڵی سفرەوە دەست پێ بكەین بۆ دانانی دەستوور، یان نا؟ بە ڕای من دەستوور تۆمارێكە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی تێدایە، هەروەها گۆڕانكاریشی تێدایە، چونكە دەستوور بۆ قۆناغێكی كاتی، یان دەیەیەكی زەمەن دانانرێت، بۆیە بەپێی دەستووری 2005ی عێراق مافی هەرێمی كوردستانە كە دەستووری خۆی دابنێت و ڕەچاوی هەموو پرەنسیپەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و نیشتمانی بكات.

 ئەوەی لای من گرنگە ئاماژەی پێ بكەم بۆچوونەكانی دادگای دەستووری فیدڕاڵییە لە عێراق، تێبینی دەكرێت لە زۆر بۆچوونەكانی لەسەر هەندێ بنەما پاڵپشتیی ئەوە دەكات، كە لەگەڵ دەستوور و بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی گەلانی عێراق ناگونجێت بە شێوەیەكی گشتی و هەرێمی كوردستان بە تایبەتی لە مەسەلەی ڕیفراندۆم و نەوت و گاز و بابەتی دیكە، كاتەكەش وای بۆ دەچم كە دەستنیشانكردنی ئەم جۆرە كاتە نەگونجاوە، چونكە دەبێت دادگا پەلە نەكات لە دانانی ڕا و لێكدانەوە بۆ یاسایەك كە پاڵپشتە بە دەستوور، یان نا، بەڵكو دەبێت ڕەچاوی هەلومەرجی ناوخۆیی و دەرەكی و كات و بارودۆخی دەرچوونی ئەم یاسایە بكات، هەموو بابەتەكانی داوا كە ئێمە پێی دەڵێن (بە زمانی یاسا) بخوێنێتەوە، هەروەها گوێ لە هەموو لایەك بگرێت. ئەوەی من تێبینی دەكەم پەلە لە دەرچوونی بڕیارەكان هەیە، هەندێ بڕیار ماوەیەكی زۆری بە سەردا تێپەڕیوە، بەڵام سەیركردن و دەرچوونیان ماوەیەكی زۆر كورت دەخایەنێت، بۆیە دادگای دەستووری فیدڕاڵی بە ڕای ئێمە دادگایەكە شەرعییەتی دەخرێتە ژێر پرسیارەوە، واتا چۆنێتیی دامەزراندن و پێكهاتەی ئەم دادگایە، ئایا لەگەڵ پرەنسیپەكانی نیشتمانیی عێراق و نەتەوەی كورد دەگونجێت؟ ئەمە پرسیارێكە، هەرچەندە نوێنەرانی هەرێمیشی تێدایە، بەڵام ڕێژەكە وەربگرین، بوون و نەبوونی نوێنەرانی هەرێم كارێكی ئەوتۆ ناكاتە سەر بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵی، دەبێ ئەم دادگایە تەنیا پێكهاتەی لە دادوەر نەبێ، بەڵكو لە پسپۆڕانی یاسای دەستوور بن كە ئێمە پێی دەڵێین «فیقهی دەستووری»، تاكو بڕیارەكانی لەو ئاستەدا بن.

 ئەوەی زۆر گرنگە بۆ هەرێمی كوردستان لەم قۆناغەدا، مەسەلەی دەستوور و ئاسایشی نەتەوەیی بۆ پڕۆژەی دەستووری هەرێمی كوردستانە كە دەكرێت چاپتەرێكی بۆ تەرخان بكرێت و دامەزراوەكان ئاماژەیان پێ بكرێت، لە ئێستاوە ئەوە كاری سەنتەرەكانی توێژینەوەی ئەكادیمییە و دەبێ كۆلێژەكانی یاسا لە زانكۆكانی هەرێمی كوردستان كە خۆیان لە پتر لە پازدە كۆلێژی یاسا دەبیننەوە، ڕۆڵێكی بەرچاو ببینن لەم مەسەلەیە، بۆیە دانانی دەستوور پێویستی بە شارەزایان هەیە، گفتوگۆكردن لەسەر ماددە دەستوورییەكان پێویستیان بە شارەزایان هەیە، نەك هەر ویستی سیاسی ئەم مەسەلەیە یەكلا بكاتەوە، لە دەرئەنجامدا ئەگەر هاتوو دەستوور گونجاو بوو لەگەڵ سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و بە پێچەوانەوەش، ئەوا ئاسایشی یاسایی دێتە كایەوە كە مەسەلەیەكی گرنگە بۆ قەوارەی ناوخۆ و دەرەوەی هەر كیانێكی دەستووری.