سەردانی ئەمجارەی بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندی یاوەری بۆ شانشینی بەریتانیای مەزن، وەك وەرچەرخانێكی گرنگ لەسەر ئاستی پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و شانشینی بەریتانیا لە قەڵەم دەدرێت و، ئەوەی جێگەی بایەخە لەم سەردانەدا تەنیا كۆبوونەوەی ‌مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بۆریس جۆنسۆن سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە «تێن داون ستریت» نییە، بەڵكو سەرتاسەری ئەو سەردانە چەند ڕۆژییە سەردانێكی جێگەی بایەخن و سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و شاندی یاوەری لەگەڵ بەشێكی زۆری وەزارەتەكانی حكومەتی بەریتانیا كۆبوونەوە كە بریتی بوون لە:

1. ئاماندا مێگل وەزیری دەوڵەتی بەریتانیا بۆ كاروباری ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

2. كواسی كارینگ وەزیری كاروباری وزەی حكومەتی بەریتانیا.

3. نەدیم زەهاوی وەزیری پەروەردەی حكومەتی بەریتانیا.

4. لیز ترەس وەزیری دەرەوەی حكومەتی بەریتانیا.

5. جێرەمی كوین وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری بەرگریی حكومەتی بەریتانیا.

6. پریتی پانێڵ وەزیری ناوخۆی حكومەتی بەریتانیا.

هەر لە میانەی ئەم سەردانە گرنگەدا، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە شوێنی حەوانەی لە لەندەن پێشوازی كرد لە:

 جۆن مێجەر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە ساڵانی (1990 – 1997) و لە دوای ڕاپەرین و كۆڕەوی بەهاری 1991. جۆن مێجەر ڕۆڵێكی گەورەی بینی بۆ پشتگیریی خەڵكی كوردستان و دەرچوونی بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دامەزراندنی نەوای ئارام لە كوردستاندا.

 تۆنی بلێر سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا لە ساڵانی (1997-2007) كە یەكێك بوو لە هاوپەیمانە نزیكەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ساڵی 2003 .

سەردانی ئەمجارەی سەرۆكی حكومەتی كوردستان هەر تەنیا لەسەر ئاستی حكوومی و سیاسیی شانشینی یەكگرتووی بەریتانیا جێگەی بایەخ و گرنگیپێدان نەبوو، بەڵكو لەسەر ئاستی ناوەندە فیكری و ستراتیژییەكانیش جێگەی بایەخ بوو و، ڕۆشنبیران و دەستەبژێری فیكری و سیاسیی بەریتانیا مەبەستیان بوو لە نزیكەوە گوێیان لە فیكر و بۆچوونەكانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بێت، بۆ ئەمەش پەیمانگای بەناوبانگی شاهانە «چاتام هاوس» پەنێڵێكی گرنگی لەسەر ئایندەی سیستمی حوكمڕانی لە عێراقدا بۆ ڕێكخست، لەو پەنێڵەدا جیا لەوەی مسرور بارزانی یەكەمین بیرۆكەی «گۆڕینی سیستمی فیدڕاڵیی عێراق بۆ كۆنفیدڕاڵی» خستەڕوو، لە هەمانكاتدا وەڵامی پرسیاری ئامادەبووانیشی دایەوە.

 لە ناو سنوورە دەستكردەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەوڵەتی نیشتمانیی هاوچەرخ دروست نابێت

شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا كە لە دوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە گەورەترین «شەرە» لەسەر خاكی ئەوروپا ڕوودەدات و، سەرنج و بایەخی تەواوی جیهانی بە لای خۆیدا ڕاكێشاوە و، تەنانەت كێشە و تەحەدییە گەورەكانی وەك «گۆڕینی كەشوهەوار و مەترسییەكانی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا و تیرۆر و بڵاوبوونەوەی چەكی نیوكلیاری»یشی لە سەردێڕی هەواڵە گەرمەكان هێناوەتە خوارەوە و شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا جێگەیانی گرتووەتەوە و، لەناو گەرمەی ئەم شەڕ و ئاڵۆزییەی كە ئێستا لە ئەوروپا بوونی هەیە، مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە وتارەكەیدا كە لە ئامۆژگای شاهانەی «چاتام هاوس» پێشكەشی كرد، ئاماژەی بەوە كرد: «لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لە ناوەڕاستی ئەوروپادا، نیشانەی دووبارە پۆلێنكردنەوەیەكی جیهانی دەستی پێ كردووە، بەڵام كێشە و تەنگژەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەیوەندی بەو ڕووداوانەوە نییە كە لە شوێنەكانی دیكەی جیهان ڕوو دەدەن. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە بایەخدانی گرنگ هەیە و نابێت ئەم بایەخدانەش گۆڕانكاری بەسەردا بێت».

سەرۆكی حكومەت كە ئەم خاڵە گرنگەی كردە دەستپێكی وتارەكەی، مەبەستی ئەوە بوو، لەو پلاتفۆرمەوە بە جیهان ڕابگەیەنێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەك هەر تەنیا خۆی وەك ناوچەیەك سەرچاوەی ئاژاوە و ناسەقامگیرییە، بەڵكو بزوێنەرێكی مەزندەنەكراویشە وەك پشكۆیەكی ئاگر بۆ هەڵایسانی ڕووداوەكان لە شوێنەكانی دیكەی ئەم جیهانە و ئەو ڕووداو و پرسانەی كە دەرهاویشتەكانی شەڕی ئێستای ئۆكرانیا بێت، بووەتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی وزەی جیهان، یان پەیوەندی بە گۆڕانكارییەكانی گەرمبوونی كەشوهەوا، یان تیرۆر و بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی، پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بەو ئاژاوە و پاشاگەردانییەوە هەیە كە ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونی هەیە، هۆكاری سەرەكییش بۆ چارەسەرنەبوونی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگەڕێتەوە بۆ پرسێكی سەرەكی هەر لە سەرەتای دامەزراندنەوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دوای پەیماننامەی سایكس پیكۆ و دوای شەڕی دووەمی جیهان، لەسەر ئەم هاوكێشەیەش سەرۆكی حكومەت ئاماژەی بەم خاڵانە كرد:

1. ئەو سنوورانەی لە دوای شەڕی یەكەمی جیهانی بۆ دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە كێشراون، سنوورێكی زاڵمانەیە و ئیرادەی گەلەكانیان لە بەر چاو نەگیراوە.

2. ئەو سنوورانە ڕێگرن لە بەردەم پرۆسەی پەرەپێدان لەو وڵاتانەدا.

3. نەبوونی پەرەپێدان بووەتە هۆی سەرهەڵدانی «هەژاری، نادادپەروەری و گەندەڵی»، هەر یەك لەم دەرهاویشتە خراپانەش لە ناو ئەم دەوڵەتانەدا ڕەگی داكوتاوە، هەر ئەمانەش بوونەتە پەتایەك بۆ دروستبوونی ناسەقامگیری و سەرهەڵدانی تیرۆریستان.

4. بیركردنەوە لەوەی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببنە دەوڵەتێكی سەركەوتوو و خاوەن ئابوورییەكی بەهێز و كۆمەڵگەیەكی گەشەسەندوو كە بتوانن بە ئاشتی لەگەڵ دراوسێكانیان بژین و لە چوارچێوەی سنوورەكانیان ئەو توانایەیان هەبێت، بەرگری لە سنوورەكانی خۆیان بكەن، ئەمە كارێكی دەگمەنە و زۆر قورسە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە مەفهوومی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ پێناسە بكرێن.

5. نابێت هیچ لەوە بسڵەمینەوە كە بڵێین «عێراق»یش یەكێكە لەو دەوڵەتانە و، هەر لە مەغولەوە تا دەگاتە پادشایەتی و كۆماری و ئێستا كە حكومەتی هەڵبژێردراوە، قورسە بۆ حوكمڕانی و ماوەی شەش مانگ زیاترە لە عێراقدا هەڵبژاردن ئەنجام دراوە، بەڵام هەتا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق نەیتوانیوە سەرۆك و سەرۆك وەزیران بۆ وڵاتەكەی دەستنیشان بكات.

ئەگەر سەرنج لەو خاڵە گەوهەرییانە بدەین كە سەرۆكی حكومەت بۆ شێوازی دەستنیشانكردنی ڕەگی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراق دیاری كردوون، دەگەینە ئەو دەرەنجامەی كە جەختكردنەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر ئەوەی عێراق ببێتە دەوڵەتێكی نیشتمانیی هاوچەرخ و خاوەن ئابوورییەكی بەهێز، بێجگە لە وەهم و خەیاڵێكی سیاسی شتێكی دی نییە، هۆكاری ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەر لە بناغەوە كێشەكە ئەوەیە ئەو دەوڵەتانە بە سەقەتی دروست كراون و وەك ئیداورد دیمینگ خاوەنی كتێبی «دەرچوون لە تەنگژە» جەختی لەسەر دەكاتەوە، لە چوارچێوەی «سووربوون لەسەر بیركردنەوەی كۆن و هەڵە»، هیچ كێشەیەك دەروازەی چارەسەری بۆ نادۆزرێتەوە.

لەم ڕوانگەیەوە و بۆ دۆزینەوەی دەروازەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشەی گەلانی عێراق، مسرور بارزانی پێشنیاری خۆی دەخاتەڕوو و دەڵێت: «كاتی ئەوە هاتووە، دیالۆگێكی تەواو ڕاشكاوانە لەسەر ئایندەی عێراق بكەین».

 دابەشكردنی دەسەڵات

بە ئاسانی لە عێراقدا نایەتەدی

لە دوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن و پاشانیش نووسینەوە و پەسەندكردنی دەستووری ساڵی 2005، هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بوون كە بە ڕێگەی سیستمی «دابەشكردنی دەسەڵات» عێراقی نوێ بونیاد بنرێتەوە، بەڵام ئەم تەجرەبەیە كەوا نزیكەی دوو دەیەی بە سەردا تێدەپەڕێت، هەست دەكرێت كە نەك هەر جێبەجێ نەكراوە، بەڵكو عێراقی كردووە بە دەوڵەتێكی شكستخواردوو و، پرۆسە سیاسییەكەشی لە قۆناغی چەقبەستندایە، ئەوجا بۆ ئەوەی دەروازەیەك بۆ چارەسەری كێشەكانی بدۆزرێتەوە، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕاشكاوانە ڕایگەیاند: «نامانەوێت ڕاستییەكان بشارینەوە، دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە ناو دەوڵەتی عێراقدا بە ئاسانی نایەتەدی. ڕێككەوتن لەسەر هەر پرسێك بكرێت، ڕووبەڕووی تەحەددیی تێڕوانینی تەسكبینانە دەبێتەوە، ئەمەش لەگەڵ پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت یەك ناگرێتەوە. ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە زۆر حاڵەتدا هۆكارێك نابین بمانگەیەنێتە قەناعەت كە بەغدا باشترین بەرژەوەندیی ئێمەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە هەر ڕێككەوتنێك لەگەڵ فراكسیۆنەكانی ناو پەرلەمانی عێراق دەكەین، دەبێت زۆر بە وردی چاودێری بكەین، لە بەر ئەوەی دڵنیا نین كە بە ڕێككەوتنەكە پابەند دەبن، تەنانەت بۆ ناردنی شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان زۆر جار نییەت و ئیرادەی باش نابینین، بۆ ئەوەی ئەو شایستەییانەمان پێ بگات، هەر لە ساڵی 2004ـەوە هەتا ئێستا نەمانبینیوە تەنیا یەك مانگ لە كاتی خۆیدا و بە تەواوەتی پشكی خۆمان بۆ بنێرن، بەپێچەوانە چەندین مانگ تێپەڕیوە، بە ڕەهایی هیچ شایستەییەكی داراییان بۆ نەناردووین، ئەمساڵیش لە مانگی شوبات، ئەوەی لە بەغدا پێی دەڵێن «دادگای فیدڕاڵی»، بڕیارێكی لە دژی هەرێمی كوردستان دەركرد و دەیەوێت لەو مافەی خۆمان بێبەشمان بكات كە دەمانەوێت پەرە بە پیشەسازیی وزە «نەوت و گاز»ی خۆمان بدەین، سەرچاوەی ئەم بڕیارەش كە «تەواو تەواو بڕیارێكی سیاسییە»، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە. سەبارەت بەو هەڵویستەی ئێمە وەرمانگرتووە بۆ پێكهێنانی حكومەت لە عێراقدا، زۆر باشیش لەو فاكتەرە ئیقلیمییانە تێدەگەین كە لە عێراقدا ڕۆڵ دەگێڕن، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە بۆ ئەوەی بڵێین: پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لە عێراقدا سەربەخۆ نییە.

ئەم واقیعە تاڵەی ئێستای عێراق كە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاماژەی پێ كرد، بەو جۆرە باسی كرد: «ئێمە لە دوای ساڵی 2003وە بە ئومێدی ئەوە بووین ئایندەیەكی باشتر ببینین، بەڵام بارودۆخەكە ئەمەیە كە ئێستا دەیبینین و نابێت چیدیكە بەو شێوەیە بەردەوام بێت و، دەبێت بەشی ئەوەندە بوێریمان هەبێت، ددان بەو ڕاستییەدا بنێین و بە دوای چارەسەرێكی تازەدا بگەڕێین».

ئەوەی جێگەی هەڵوەستە و سەرنجە لەسەر پەیامەكەی سەرۆكی حكومەتی كوردستان، ئەوەیە كاتێك سەرنج لە تایبەتمەندی و ئەو خاڵە بەهێزانە دەدەین و دەبینین، لە عێراقدا كۆمەڵێك فاكتەری زۆر بەهێز هەن، بۆ ئەوەی گەلانی عێراق بە ئاشتی پێكەوە بژین و ئاستی گوزەرانیشیان بەرز بێت، بەڵام ئەوەی دەبینین، ئەءەیە كە ئەم هەموو فاكتەرە بەهێزانە پەك خراون و، ئەمەش وای كردووە ئەوەی لەسەر كاغەز و لە ناو دەستورەكەدا نووسراوە، دەركەوتووە لە پراكتیكدا شكستی هێناوە. عێراق خاوەنی یەدەگێكی هێجگار زۆری نەوتە، كەچی دەبینین هاووڵاتیانی لە سادەترین خزمەتگوزاریی سەرەكی بێبەشن، ئەم واقیعە تاڵە پێویستی بە بیركردنەوەی تازە هەیە، ئەو بیركردنەوە تازەیەش دەبێت بێتە سەر سەكۆی دیالۆگی نێوان گەلانی عێراق و تێگەیشتنێكی هاوبەش بۆ عێراق دروست بكرێت. سەرۆكی حكومەت لەم خاڵەوە بانگەشە بۆ پێكهاتەكانی عێراق دەكات و داوایان لێ دەكات: «ئێستا كاتی ئەوەیە وتووێژێكی ڕاشكاوانە بكەین سەبارەت بەوەی لە ئایندە دەبێ چی بكەین. ئەگەر بمانەوێت وەك هاوبەش پێكەوە بژین، پێویستمان بەوەیە كاریگەریی زۆرمان لەسەر كاروبارەكانی خۆمان هەبێت، جەختیش لەسەر چارەنووسی خۆمان بكەینەوە. ئێمە لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەمانەوێت هاوبەشێكی نیشتمانیی بەهێز بین، تێدەكۆشین لە پێناوی بەدیهێنانی مافی گەلەكەمان، بەڵام لە هەمان كاتدا پشتیوانین بۆ ئەوەی هەموو گەلانی عێراق ژیانیان باشتر بێت لە چوارچێوەی سنووری عێراقدا».

ئەو واقیعەی ئێستا كە پرۆسەی سیاسیی عێراقی پێدا تێدەپەڕێت، ژینگەیەكی وای دروست كردووە، كە نەتوانرێت متمانە لە نێوان پێكهاتەكان دروست بێت، ئەو دامەزراوانەشی لەسەر بنەمای ئەم پرۆسە سیاسییە هاتوونەتە بوون، بوونەتە ڕێگر لە پێشكەوتن و وەبەرهێنان و، چەمكی ڕاستەقینەی هاووڵاتیبوونی بێمانا كردووە، ئەم حاڵەتەش گەیشتووەتە ئاستێك كە دەبێت لە شوێنێكدا ڕابگیرێت و، بیر لە دەروازەیەكی دیكە بكرێتەوە.

سەرۆكی حكومەتی كوردستان كە پێشنیارێك بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە پێشكەش دەكات، جەخت لەوە دەكاتەوە: «لە كام خاڵەوە دەبێت بە دوای چارەسەردا بگەڕێین، بێگومان خاڵی سەرەتا دەبێت گەڕان بێت بۆ مۆدێلێكی جیاوازی حوكمڕانی لە عێراقدا و، دەبێت هەیكەلی ئەم مۆدێلە جیاواز بێت، دەبێت هەوڵەكان بەو ئاراستەیە بن، چۆن عێراق لە دەوڵەتی سەركوتكاری و تیرۆرەوە دەبێتە نیشتمانێك بۆ هەمووان لە ژیر یەك ئاڵادا. دەمەوێت هەمووان لەم هۆڵە، لەوە ئاگادار بكەمەوە كاتێك بانگەشە بۆ ئەم مۆدێلە تازەیە دەكەم، مانای ئەوە نییە هەموو‌ دەسەڵاتەكان لە بەغدا دابماڵدرێن، یان سنووری نیشتمانی فەرامۆش بكرێن، بەڵكو دیسەنتڕاڵیزمێكی متمانەدار بۆ دروستكردنی بڕیار شایەنی ئەوەیە هەموومان بیری جددی لێ بكەینەوە، بوار ڕەخساندن بۆ بڕیاردانی چارەنووس بەو ڕێگەی من مەزندەی دەكەم، دەبێتە ڕێگەیەكی ڕاستەقینە بۆ بونیادنانی دەوڵەت، دەبێت ئەوەندە بوێریمان هەبێت كە بڵێین كام شێوازی بونیادنانی دەوڵەت دەبێت بگرینەبەر بۆ ئەوەی ببێتە مۆدێلێك بۆ گەلانی عێراق، بۆ ئەوەی عێراق بكاتە كۆمەڵگەیەكی گەشەسەندوو لە ژێر یەك ئاڵادا. نموونەی سەركەتووی كۆنفیدڕاڵی لە زۆر شوێنی دیكەی ئەم جیهانە هەیە و كۆمەڵگەكەشیان زۆر باش گەشەی كردووە، هەروەها توانیویانە پێداویستیی سەرەكیی خۆیان دابین بكەن و، هەموو پێكهاتە جیاوازەكانیش لە ژێر یەك ئاڵادا شانازییان بەو یەكێتییەوە كردووە كە پێكەوە دروستیان كردووە.

سەبارەت بەوەی ئایا ئەم مۆدێلە تازەیەی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ حوكمڕانی ئایندەی عێراق باسی دەكات، ئایا لە ناو كام چوارچێوە و دەستوور دەبێت جێی بكرێتەوە، یان ئایا دەستووری ئێستای عێراق ئەو بوارە دەدات بیر لەم مۆدێلە تازەیە بكرێتەوە؟ سەرۆكی حكومەت لە وتارەكەیدا وەڵامی ئەم پرسیارەی فەرامۆش نەكردووە و بە ئامادەبووانی ڕاگەیاند: «دەستووری ئێستا وەسفی عێراق دەكات وەك دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بەڵام لە واقیعدا ژمارەیەك لە بڕگەكانی كۆنفیدڕاڵین، ئەو بڕگانە ڕێگەمان پێ دەدات، بۆ ئەوەی بیكەینە پراكتیك، نەك تەنگژە و، كیانێك بیەویت ئەوی دیكە ناچار بكات. بۆیە با ببینە هاوبەشی یەكسان و لە ناو دامەزراوە هاوبەشەكانمانەوە چارەسەری ئەو پرسانە بكەین، كە گرنگیی هاوبەشی بۆ هەموومان هەیە، هەر لە «بارزگانی، ژینگە، ئاسایش»، پێكەوە با هەنگاو بەرەو ئەو مۆدێلە هەڵبگرین، كە بواری ئەوە نەدات دۆستەكانمان لە ڕۆژئاوا ناچار بن پشتگیریی لایەك بكەن. دووبارەی دەكەمەوە ئەو مۆدێلەی بانگەشەی بۆ دەكەم، هیچ هەڕەشەیەك بۆ سنووری نیشتمانی دروست ناكات، بەڵكو ددانپدانانێكی درەنگوەختە سەبارەت بەوەی پێشتر ڕووی داوە و باشترین ڕێگەیە بۆ گۆڕینی ئەو دۆخە نەخوازراوە. بۆیە كاتی ئەوە هاتووە چیدی ڕاستییەكان نەشارینەوە و، پێویستمان بەوەیە بوێرانە ڕووبەڕووی كەموكورتییەكانی خۆمان ببینەوە».

لەگەڵ ئەوەی هەرێمی كوردستان ڕیفراندۆمی ئەنجام دا بۆ ئەوەی گەلی كوردستان مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆی هەبێت و، ئەمەش مێژوویەكی نیشتمانی و جێگەی شانازیی هەر كوردستانییەكە، بەڵام ئەمە یەكەمین جارە «لە دەرەوەی ناوەندەكانی فیكر و توێژینەوە» و لەسەر ئاستی تەواوی دەوڵەتمەدار و سیاسەتمەدارانی عێراق، داوای مافی چارەنووس و پێدانی دەسەڵات بە هەموو پێكهاتەكانی عێراق «كورد و سوننە و شیعە» بكرێت بۆ ئەوەی كۆتایی بە نەهامەتییەكانی عێراق بێت و، لە ناو چوارچێوەی یەك سنوور و لە ژێر سایەی یەك ئاڵادا گەلانی عێراق لە چوارچێوەی سیستمێكی كۆنفیدڕاڵی پێكەوە بژین.