جۆشوا لاندیز پڕۆفیسۆری مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە بەشی دیراساتی نێودەوڵەتی و بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی ئۆكلاهۆما، وانەبێژی چەندین بواری گرنگە، وەك پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئیسلامی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كۆمەڵگە و كولتووری ئەم ناوچەیە. گوڵان دییمانەیەكی لەگەڵ ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای سووریا و ئایندەی كورد لەو وڵاتەدا و، ململانێی هێزە جیهانی و هەرێمایەتییەكانی ناوچەكە لەو وڵاتەدا.

 

* چۆن لە بارودۆخی سووریا دەڕوانیت و بە دیاریكراوی چۆن لە بارودۆخی ناوچە كوردییەكانی ئەو وڵاتە دەڕوانیت؟

- لە ڕاستیدا كارێكی زۆر باش دەبوو ئەگەر بهاتایە و هاوشێوەی هەرێمی كوردستانی عێراق، كوردی سووریاش پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی ئەو وڵاتەدا ڕێك بخستایەتەوە، كە كارێكی لەم چەشنە خزمەتی بە بەرژەوەندییەكانی سووریاش دەكرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زەحمەتە ببینین ئەمە ڕوو بدات، لەبەر چەند هۆكارێك، یان بڵێین چەند ئاستەنگ و بەربەستێك كە هەن لەم ڕووەوە، چونكە ئێمە دەبێت ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە دەسەڵات و حكومەتەكەی بەشار ئەل ئەسەد ڕزگاریان بووە و مەترسیی كەوتن و ڕووخانیان لەسەر نەماوە، بەڵام ئێمە دەزانین ئەوەی لە عێراقدا ڕووی داوە تێكشكانی دەوڵەتەكە بوو، (لێرەدا من ئاماژە بە شەڕەكەی ساڵی 2003 دەكەم كە تێیدا ئەو دەسەڵات و حكومەتەی لە ئارادا بوون، ڕووخێنران)، دوای ئەوە سەر لەنوێ دەستوورێكی دیكە بۆ وڵاتەكە داڕێژرایەوە كە فیدڕاڵییەتی بۆ كوردی تێدا چەسپێندرا، كە ئەم پەرەسەندنە لە وڵاتی سووریادا ڕووی نەدا، دەسەڵاتەكە نەڕووخا و ڕزگاری بوو، لە هەمان كاتدا موعارەزەی ئەو وڵاتەش (موعارەزەی عەرەبی سوننە) هێندەی دەسەڵاتەكەی دیمەشق بەرهەڵستكار و دژی پێدانی خۆربەڕێوەبەریی كوردن لەو وڵاتەدا. لە هەمان كاتدا نابێت ئێمە ڕۆڵی توركیاش نادیدە بگرین لەم ڕووەوە كە بەرهەڵستیی هەڵگرتنی هەر هەنگاوێك لەم چەشنە دەكات، ئەوەی من دەمەوێت لێرەدا بیڵێم ئەوەیە كە هاوسەنگیی هێز لە سووریادا لە بەرژەوەندیی كوردی ئەو وڵاتە نییە.

* ئەی پێت وا نییە ئەو بارودۆخەی لە سووریادا دروست بووە، دەرفەتێكی بۆ كوردی ئەو وڵاتە دروست كردووە كە ئەگەر بتوانن بە باشی مامەڵەی لەگەڵدا بكەن، ئەوا دەتوانن دۆخی خۆیان بەرەوپێشەوە ببەن؟

- لە ڕاستیدا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە بەشار ئەل ئەسەد بە جۆرێك لە خۆبەڕێوەبەری كولتووری بە كوردی وڵاتەكە ڕازی بووە، بۆ نموونە فێركردنی زمانی كوردی لە قوتابخانەكاندا، كە ئەمە پێشتر ڕێپێدراو نەبوو، كەواتە هەندێ بەرەوپێشچوون ڕووی داوە، بەڵام پێم وایە خاڵی ناكۆكی ئەوە دەبێت كە كوردی ئەو وڵاتە پێداگری لەسەر ئەوە دەكەن كە هێزی چەكداری خۆیان هەبێت و، هێزی پۆلیسی تایبەت بە خۆیان هەبێت و، ئەركی پاراستنی ئاسایش لە ئەستۆی خۆیان بێت لە باكووردا، بە چەشنێك كە سوپای سووریا نەچێتە ئەو ناوچانە و ئیرادە و ویستی خۆی نەسەپێنێت بەسەریاندا، پێم وایە لەم خاڵەدا ئەسەد ڕازی نابێت و ئامادە نابێت ئەم داواكارییە لەبەرچاو بگرێت و جێبەجێی بكات، هەروەها بەشار ئەسەد باوەڕی وایە ئەگەر بێت و ئارام بگرێت، ئەوا بە تێپەڕبوونی كات كوردی ئەو وڵاتە پشتیوانیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەدەست دەدەن، كەواتە دەتوانم بڵێم كورد هەندێ كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی هەیە، بەڵام ئەم دەستڕۆیشتووییە بە ئاست و ئەندازەیەك نییە كە بتوانرێت سەرجەم خواست و ویستەكانی بەدی بهێنێت، كەواتە لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین تا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بمێنێتەوە لەو وڵاتەدا، ئەوا ئەمە لە بەرژەوەندیی كوردی ئەو وڵاتەدا دەبێت.

* ئێوە باسی ڕزگاربوونی دەسەڵاتی بەشار ئەل ئەسەد-تان كرد، كە ئاشكرایە یەكێك لەو وڵاتانەی ڕۆڵی گرنگ و كاریگەری هەبوو لەم ڕووەوە ئێرانە، كە لەم پێناوەدا خوێن و خەرجییەكی زۆریشی لە ئەستۆ گرت، بەڵام دوای ڕزگاربوونی دەسەڵاتەكە، بەشار و وڵاتانی وەك ڕووسیا و توركیا توانیویانە جێ پێی خۆیان قایم بكەن لەو وڵاتەدا و درێژە بە دەستڕۆیشتوویی خۆیان بدەن، ئایا پێت وایە ئەمە لێكدانەوە و شرۆڤەیەكی ڕاست و دروستی دۆخەكەیە لەو وڵاتەدا؟

-  لە ڕاستیدا من لەگەڵ ئەم بۆچوونەدا نیم، لە ئێستادا دەتوانین بڵێین ئێران و ڕووسیا لە هاوكاریدان لەگەڵ یەكدا (لە پەیوەندی بە سووریاوە) هەروەها ئەم دوو وڵاتە خاڵی هاوبەش، یان ئامانجی هاوبەشیان هەبووە، كە ئەوەش لە ڕزگاربوون، یان مانەوەی بەشار ئەل ئەسەد لە دەسەڵاتدا بەرجەستە دەبێت، بەڵام لە لایەكی دیكەوە ئەوان لە ململانێدان لەگەڵ یەكتردا، یان بە واتای و دەربڕینێكی دیكە بۆچوون و تێڕوانینی جیاوازیان هەیە لە پەیوەندی بە ئایندەی سووریا و بەرژەوەندییە ئابوورییەكانەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت دەتوانین بڵێین بە شێوەیەكی گشتی هاوكارییەكی بەهێز هەیە لە نێوانیاندا، ئەویش لەو ڕاستییەوە سەرچاوەی گرتووە كە پێویستیان بە یەكتری هەیە، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە ڕكابەرەكانی هەردوولا، وەك (ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا) خوازیاری ئەوەن ڕووسیا و ئێران بكەونە ململانێ و دژایەتیكردنی یەكتری، بەڵام پێم وانییە ئەم ستراتیژیەتە ئومێدێكی زۆر لەخۆ بگرێت.

* بەڵام دەبینین ئێران، یان با بڵێین پێگە و فەرماندە سەربازییەكانی ئێران لە سووریادا بە بەردەوامی لەلایەن ئیسرائیلەوە دەكرێنە ئامانج، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟

- تا ئەم دەسەڵاتەی ئێستای ئێران لە ئارادا بێت، كە پێدەچێت لە پێگەیەكی بەهێزدا بێت، ئەوا سیاسەتی دەرەوەی خۆی لەسەر بنەما و بناغەی دژایەتیكردنی ئیسرائیل ڕێك خستووە و داڕشتووە، وا دەردەكەوێت كە بتوانێت بەرگری لە خۆی بكات لە بەرامبەر هێرشەكانی ئیسرائیلدا، بەڵام بەرپەرچدانەوە و بەرەنگاربوونەوەی ئێران بۆ ئیسرائیل بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ نابێت، بەڵكو ئێران هەوڵ دەدات لە ڕێی دەستەبەركردن و دابینكردنی مووشەكەوە بۆ حزبوڵای لوبنان و دەسەڵاتەكەی بەشار ئەل ئەسەد، كارێك بكات كە بتوانێت سزای ئیسرائیل بدات، یان بڵێین بەرپەرچی بداتەوە، كەواتە ئەمە ئومێد و خواستی ئێرانە، ئەگەر لەم ڕوانگەیەوە لە مەسەلەكە بڕوانین، ئەوا دەبێت ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین كە ئێران پاراستن و پارێزگاریكردن لە پێگەی خۆی لە لوبنان و سووریادا بە گرنگ و یەكلاكەرەوە دادەنێت، لەم ڕوانگەیەشەوە نابێت چاوەڕوانی ئەوە بكەین كە دەستەبەرداریان ببێت، چونكە ئێران ئەمە بە ڕێگا و ستراتیژیەتێك دەزانێت بۆ پارێزگاریكردن لە خۆی، لەبەر ئەوە هەروەك ئاماژەم پێ كرد، ناكرێت پێشبینی ئەوە بكەین كە ئێران دەست لەم پێگە گرنگانە هەڵبگرێت.

* كەواتە ئەوەی دەتوانین لە وەڵامەكەی ئێوەوە تێی بگەین، ئەوەیە كە سەرەڕای ئەوەی ئەم هێرشانە بۆ سەر بوون و بەرژەوەندییەكانی ئێران لە سووریادا بەردەوامە، ئەوا هێشتا ئێران لە پێگەیەكی بەهێزدایە؟

-  بەڵێ، لە ئێستادا دەتوانین بڵێین ئێران لە پێگەیەكی بەهێزدایە، چونكە ئەوەتا دەبینین حزبوڵا پێگەی بەهێزتر دەبێت لە نێو وڵاتی لوبناندا، چونكە دەبێت ئەوە بزانین كە كاتێك لوبنان زیاتر و زیاتر بەرەو هەژاری و داڕووخانی ئابووری بچێت، ئەوا پێكهاتەی سوننە و مەسیحییەكان پتر دەستبەرداری دەسەڵات دەبن، چونكە نابێت ئێمە ئەوەمان لە یاد بچێت كە كاریگەری و لێكەوتە و دەرهاویشتەكانی قەیرانی بانك و داڕمانی ئابووریی ئەو وڵاتە زیاتر لەسەر ئەم دوو پێكهاتەیە ڕەنگ دەداتەوە (سوننەكان و مەسیحییەكان)، بە واتای ئەوەی دەسەڵاتی ئەم دوو پێكهاتەیە زیاتر لاواز دەبێت بەراورد بە حزبوڵا، كەواتە پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە ئێستا پێگەی حزبوڵا لە لوبناندا بەهێزە، پێگەی بەشار ئەل ئەسەد لە سووریادا بەهێزە، بە تایبەتی لە ڕووی سەربازییەوە، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراقدا زۆر بەهێزە، واتە سەرەڕای ئەوەی باس لەوە دەكرێت كە شیعەكانی عێراق هێندە ناكەونە ژێر كاریگەریی ئێرانەوە لەبەر ئەوەی هەستێكی ناسیۆنالیستییان هەیە، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كە شیعەی عێراق لە ژێر كاریگەربی ئێراندایە، چونكە شیعەی عێراق پێویستیان بە ئێرانە و لە ئایندەش پێویستیان پێی دەبێت، كەواتە بە چەشنی لوبنان و سووریا، ئێران لە عێراقیشدا دەستڕۆیشتووییەكی بەهێزی هەیە، هەرچەندە ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی كە بارگرژییەك دروست ببێت لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم سێ وڵاتەدا، كە ئەمەش لە بەرژەوەندیی ئەم وڵاتانە نییە، چونكە ئەوەتا بەردەوام ئیسرائیل بۆردومانی پێگەكانی ئێران دەكات لە نێو وڵاتی سووریادا، كە ئەمەش دۆخێكی نالەبار و دژواری خوڵقاندووە و، ئەمە لە بەرژەوەندیی خەڵكی ئەو وڵاتەدا نییە، چونكە كەوتوونەتە بەر بەرداشی ئەم دوو هێزە گەورەیە، هەموو ئەمانەش ئاماژەن بۆ درێژەكێشانی هەژاری و بارودۆخی نالەبار و ناهەمواری ناوچەكە.