ئایندەی سیاسیی عێراق و هەرێمی كوردستان

لە دیالۆگێكی فیكری و سیاسیی گوڵاندا

 

 

پ.د. عامر حەسەن فەیاز

ڕاگری كۆلێژی زانستە سیاسییەكان:

 

 

 

پ.د. یاسر عەلی ئیبراهیم

ئۆستادی زانستی سیاسەت:

حكومەتی داهاتووی عێراق لەسەر ئاستی ئابووری كێشەكانی پێ چارەسەر ناكرێت و لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی عێراق بەرەو پەرتبوون دەبات

 

 

 

پ.د.شێرزاد نەجاڕ

ئۆستادی فەلەسەفەی سیاسی:

لە عێراقدا فیدڕاڵیەت تەنیا خەیاڵە و هیچ گەرەنتییەكەیش بۆ سەقامگیری و دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بوونی نییە

 

 

 

 

 

 

لەگەڵ ئەوەی لە یەك دوو ڕۆژی ڕابردوو «دیپلۆماتیەتی تەلەفۆن»ی لە نێوان سەركردە باڵاكانی پرۆسەی سیاسیی عێراق (بارزانی، سەدر، حەلبووسی، خەنجەر، سەركردەكانی ئیتار مالیكی و عامری) جووڵەیەكی گەرمی خستووەتە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق و، قسە و باسەكان گۆڕاون بۆ خێراتركردنی پرۆسەكە و هەنگاوهەڵگرتن بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو، بەڵام ئامانجی ئەم دیالۆگە فیكری و سیاسییەی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ سێ كەسایەتیی ئەكادیمی و ئۆستادی زانستی سیاسەت، هێندەی بۆ خوێندنەوەی سیناریۆ و ئەو ئەگەرانەیە كە لە داهاتوو دەوڵەتی عێراق بە شێوەیەكی دیكە ڕێك دەخاتەوە، هێندە بۆ هەڵسەنگاندن و دیالۆگ نەبووە لەسەر پرۆسەی سیاسیی عێراق. لەم دیدار و گفتوگۆیەدا ئەم بەڕێزانە بەشدارییان كردووە:

 پڕۆفیسۆر دكتۆر عامر حەسەن فەیاز كە جیا لەوەی ئۆستادی زانستی سیاسەت و ئاسایشی نەتەوەییە، ئێستا ڕاگری كۆلێژی زانستە سیاسییەكانی زانكۆی نەهرێنە و یەكێكە لەو كەسایەتییە پسپۆڕ و ئەكادیمییانەی زانستی سیاسەت كە لەسەر ڕاوێژكردن لەناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هەر لە دوای ساڵی 2003وە هەتا ئێستا ڕاویژی پێ دەكرێت و گوێ لە بۆچوون و پێشنیارەكانی دەگیرێت و حیسابی بۆ دەكرێت.

 پڕۆفیسۆر دكتۆر شێرزاد نەجاڕ ئۆستادی فەلسەفەی سیاسەت و دەرچووی زانكۆی ڤیەننایە و جیا لەوەی ئێستا سەرۆكی بۆردی زانكۆی كوردستانە، لە هەمان كاتدا ماوەی نزیكەی 50 ساڵە بە كردەیی بەشداری هەبووە لە ئاستی بەرزی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان و ئەندامی لێژنەی نووسینەوەی دەستووری كوردستان بووە و، هەموو كاتیش لەسەر ئاستی كۆی پرۆسەی سیاسیی كوردستان بۆچوون و پێشنیارەكانی جێگەی تەقدیر بووە و ڕێزی لێ گیراوە.

 

 

 

 

 

 پڕۆفیسۆر دكتۆر یاسر عەلی ئیراهیم، ئۆستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی نەهرێن و لەگەڵ ئەوەی بە تەمەن لە هەر دوو پڕۆفیسۆڕ (نەجاڕ و فەیاز) گەنجترە، بەڵام توێژەرێكی مەیدانییە لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و وەك ئەكادیمییەكی سەركەوتوو بە پشتبەستن بە داتا و زانستی سیاسەت، چەندین توێژینەوەی گرنگی لەسەر سیاسەتی دەوڵەتی عێراق كردووە و، لە چەندین كۆڕ و كۆبوونەوە لەسەر ئاستی عێراق و نێودەوڵەتی بەشداری كردووە.

لەگەڵ ئەم كەسایەتییە ئەكادیمییانە زۆر بە وردی هەڵوەستەمان لە بارەی واقیعی سیاسیی ئێستای عێراق كردو، دیالۆگمان بەو ئاراستەیە درێژە پێ دا، بەوەی ئایا ئەم واقیعە سیاسییەی ئێستای عێراق كە عێراقی كردووە بە قەوارەیەكی «پێش دەوڵەت» چ ئەگەر و سیناریۆیەك بە دوای خۆیدا دەهێنێت؟

 

 

 

 

 

* ئەگەر لە دەستپێكدا خوێندنەوەیەك بۆ بارودۆخی سیاسیی عێراق بكەین و بپرسین: ئایا دوایین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق چ گۆڕانكارییەكی ڕیشەیی لە پرۆسە سیاسییەكەدا دروست كردووە؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: ئەگەر هەیكەلەی پرۆسەی سیاسیی عێراق لە دوای 2003وە هەتا ئێستا سەیر بكەین، دەبینین پرۆسە سیاسییەكە لەسەر ماڵی سەرەكی دامەزراوە كە ئەوانیش «كورد و سوننە و شیعە»ـن، هەر بۆیە پێش ئەنجامدانی هەڵبژادنی پێشوەختە پرۆسەی سیاسیی عێراق كەوتبووە دووڕێیانێك، یان ئەوە بوو بەرەو ئاژاوە و پاشاگەردانی هەنگاو هەڵبگرێت، یان بڕیاری ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە بدات، دوای دەركەوتنی ئاكامی ئەم هەڵبژاردنە پێشوەختەش كەوتینە بەردەم سێ سیناریۆ كە بریتین لە:

1- « كورد و شیعە و سوننە» وەك سێ ماڵی پتەو، هەر سێ دەسەڵاتە سەرەكییەكان لەسەر بنەمای ئەو ماڵە پتەوانە پێكبهێنێت، بە پێی ئەم سیناریۆیە هەر سێ ماڵی «كورد و شیعە و سوننە» بە پتەوی دەمانەوە.

2- سیناریۆیەكی دیكە «كە ئەمەیان دوورە» هەرسێ ماڵەكە لەبەریەك هەڵبوەشێن.

3- سیناریۆی سێیەم دوو ماڵیان پتەو و یەكگرتوو بن و ماڵی سێیەم لەبەریەك هەڵوەشاوە بێت.

ئەگەر هەڵوەستە لەسەر ئەم سێ سیناریۆیە بكەین، دەبینین سیناریۆی دووەمیان كە باس لە لەبەریەكهەڵوەشانی هەرسێ ماڵەكەی «سوننە و شیعە و كورد» دەكات، خەونێكی ئەرخەوانیی ئەو هاووڵاتیان و گرووپە بێلانانە بوو، ئەمەش بەو مانایەی ئەمانە دەڵێن نامانەوێت پێكهاتەكان حوكمڕانیمان بكەن، ئەمەش زەحمەتە بێتە دی.

سەبارەت بە سیناریۆی سێیەمیش كە دوو لە ماڵەكان پتەو و یەكگرتوو بن و ماڵی سێیەم لەبەریەك هەڵوەشاوە بێت، ئەمەیان زۆر ترسناكە، لەبەر ئەوەی گرەوكردنە لەسەر ناوماڵی شیعە و دابەشبوونی نێوان تەیاری سەدر و ئیتاری تەنسیقی كە زۆر مەترسیدارە و ئەگەر «تەیار و ئیتار» لە نێوان خۆیاندا ڕێك نەكەون، ئەوا مانای ئەوەیە كێشەیەكی گەورە لە نێوانیان دروست دەبێت.

بۆیە لە نێو ئەم سێ سیناریۆیە، تێڕوانینی واقیعییانە ئەوەیە كە بڵێین: پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سیناریۆی یەكەم و هەر ماڵی «كورد و سوننە و شیعە» بە یەكگرتوویی و پتەوی بمێنێتەوە.

هەڵوەستەكردن لەسەر پراكتیزەكردنی سیناریۆی یەكەم، واتە یەكخستنەوەی ماڵی شیعە كاری زۆری لەسەر كراوە، هەروەها هەوڵەكانیش بەردەوامن بۆ ئەوەی ماڵی كورد لەسەر یەك كاندید بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار ڕێك بكەون، ئەمەش كردنەوەی دەرچەیەكە بۆ ئەوەی هەر سێ ماڵەكە بە پتەوی بمێننەوە. بە مانایەكی دیكە نە بۆ سوننە باشە ماڵی كورد و شیعە پەرت بێت، نە لە بەرژەوەندیی كورد و شیعەشە ماڵی سوننە پەرت بێت. بۆیە باشترین چارەسەر ئەوەیە كە بگەڕێنەوە بۆ سیناريۆی یەكەم.

 

* سەبارەت بە هەوڵەكان بۆ نزیككردنەوەی هەردوو لایەنی «ئیتار و تەیار» ئایا كێشەكەیان ئەوەندە قورسن كە نەتوانن ڕێك بكەون؟ ئایا هیچ لێكچوونێكیان لەگەڵ پارتی و یەكێتی هەیە؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: ئەگەر ئیتار و تەیار ڕێك بكەون زۆر باشە، ئەمە لەبەر ئەوەی بواری ئەوە هەیە كە بگەنە ڕێككەوتن، لەسەر ئەم پرسەش ماوەیەك پێش ئێستا قەیس خەزعەلی كۆمەڵێك پسپۆڕی بانگهێشت كردبوو بۆ قسەكردن لەسەر مەترسییەكانی پەرتبوونی ماڵی شیعە و منیش یەكێك بووم لەوانەی لەو دانیشتنە ئامادە بووم. لەوێ پێم گوت: ئێوە وەك «ئیتار» دەڵێن ئەگەر تەیاری سەدر كوتلەی گەورەی پێكهێنا، ئەوا شیعە دەبێتە كەمینە لەگەڵ كورد و سوننە، بە پێچەوانەشەوە ئەگەر ئیتار ببێتە كوتلەی گەورە، ئەوا دیسان شیعە هەر كەمینە دەبێت لە نێوان كورد و سوننە، بۆیە باشترین ڕیگە ئەوەیە لە ناو خۆتان ڕێكبكەون بۆ ئەوەی لەگەڵ كورد و سوننە بتوانن حكومەتێكی تەوافقی پێكبهێنن، بەڵام ئەگەر ئەمە نەكەن، بارودۆخەكە زۆر مەترسیدار دەبێت و، هیچ دوور نییە كێشەكە بگاتە ئاستی ئەوەی پەنا بۆ چەك و شەڕ ببرێت، لەبەر ئەوەی هەردوولا «ئیتار و تەیار» خاوەنی چەكدارێكی زۆرن، سەبارەت بە بەشی دووەمی پرسیارەكەت و لێكترازانی ماڵی كورد (پارتی و یەكێتی)، من پێموایە ئەگەر كورد لە ناوماڵی خۆیدا ڕێكنەكەوێت، پرسەكە وەك ڕێكنەكەوتنی شیعە مەترسیدار نییە، ئەمەش لەبەر ئەوەی كورد ئاقڵانیتر بیر دەكەنەوە و پەنا بۆ چەك و شەڕ نابەن، بەڵام شیعە ئەگەر ڕێكنەكەون پەنا بۆ چەك و شەڕی یەكتری دەبەن.

 

* ئایا هیچ جیاوازییەك لە نێوان پرۆسەی ئەمجارەی پێكهێنانی حكومەت و پرۆسەكانی پێشتر دروست بووە؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: ئەو جیاوازییەی دروست بووە، جیاوازییەكی نەرێنییە، پێشتر لە پرۆسەكانی دیكەدا دوای ڕاگەیاندنی ئاكامەكانی هەڵبژاردن و دەستپێكردنی دانوستانەكان بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەگەر لایەنەكان لەسەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی پەرلەمان ڕێكبكەوتنایە، ئەوا دوو سەرۆكایەتییەكەی دیكە ئۆتۆماتیكی تەواو دەبوو، بەڵام ئەمجارە هەر قۆناغێك تێدەپەڕێنین، دەبینین گرێیەكی گەورە لە بەردەم قۆناخی دووەم دروست بووە. هەر بۆ نموونە ئێستا سەرۆكایەتیی پەرلەمان هەڵبژێردراوە، بەڵام لە بەردەم كێشەی هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمارین، ئەگەر سەرۆك كۆماریش هەڵبژێرین، كێشەیەكی دیكە دێتە بەردەممان كە ئەوانیش كێشەكانی دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورەیە و، كێشەی سەرۆك كۆمار و دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورە و كاندیدی سەرۆكایەتیی ئەنجومەنی وەزیران پێكەوە گرێدراون، ئەگەر كێشەی یەكەم چارەسەر بوو، بە شێوەیەكی ئۆتۆماتیكی كێشەی دووەمیش چارەسەر دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی كێشەی یەكەم (هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار) بەستراوەتەوە بە ئامادەبوونی دوو لەسەر سێ، ئەگەر لایەنەكانی شیعە ڕێكنەكەون، ئەوا كیشەكە چارەسەر نابێت و ئەگەر ڕێكیش بكەون، كێشەی دووەمیش چارەسەر دەبێت.

* ئەگەر لە كۆتایی قسەكانی د.عامرەوە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا تاچەند لەگەڵ قسەكانی هاوڕایت، یان بۆچوونێكی جیاوازت هەیە؟

پ.د.یاسر عەلی ئیبراهیم: بە ڕاستی وەك سەرنجم داوە، لە دوای هەموو هەڵبژاردنێك ئەم كێشمەكێشە بوونی هەبووە، بەڵام وای دەبینم هەموویان گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی كە لە بەرژەوەندیی هیچ لایەیكیان نییە بگەنە «خاڵی نەگەڕانەوە - نقطة الاعودة»، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە وای نابینم گەیشتبێتنە بنبەست و تونێلە تاریكەكە، واتە ئەوان دەروازەیەك دەدۆزنەوە و دەبێت بگەنە ڕێككەوتنێك لەسەر بنەمای تەوافق و، بەرژەوەندییەكانیان وا دەخوازێت وا هەنگاو هەڵبگرن. لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر سەرنج لە ئاكامی هەموو هەڵبژاردنەكان لە 2005ـەوە تا ئێستا بدەین، دەبینین لە هیچ هەڵبژاردنێكدا تەیاری سەدر ئەم سەنگ و پێگەیەی نەبووە، زیاتر تەیاری سەدر خەریكی مقاوەمە بووە و لایەنەكانی دیكە پێگەیان بەهێزتر بووە، تەنانەت لە سەرەتادا سوننە دوور خرابوونەوە و هەتا ئێستاش ڕۆڵیان لاوازە، بەڵام وردە وردە هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن سوننە بوونە هێزێكی كاریگەر لە پێكهێنانی حكومەتدا، بەڵام ئەمجارەیان جیاوازە، تەیاری سەدر بە تەنیا لە هەموو هێزەكانی دیكە پێگەی بەهێزترە و داوا دەكات حكومەت پێكبهێنێت و پێدادەگرێت كە نووری مالیكی دوور بخرێتەوە و بەشداریی حكومەت نەكات. بێگومان لەناو ئەم كێشمەكێشەی نێوان «ئیتار و تەیار» كۆماری ئیسلامیی ئێران ڕۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت و، هەردوو لاش لە ئێران نزیكن و شەخسی موقتەدا سەدر زۆر باش لە پێگە و ڕۆڵی ئیران تێ دەگات، ئێرانیش هەوڵ دەدات «ئیتار و تەیار» بگەنە ڕێككەوتن و بە دووركەوتنەوەی نووری مالكییش لە پرۆسەكە ڕازییە، بەڵام دەبێت دەوڵەتی یاسا وەك لایەنێك لەناو ئیتاری تەنسیقیی شیعە ئامادە بێت.

 

* كەواتە كێشەكەی ئێستای نێوان «ئیتار و تەیار» بووەتە عینادیی سیاسی، ئەم عینادە دەشكێندرێت، یان هەر وەك خۆی دەمێنێتەوە؟

پ.د.یاسر عەلی ئیبراهیم: بێگومان عینادیی سەدر لە هێزەوە سەرچاوەی گرتووە و دەیەوێت هێزی خۆی بسەلمێنێت، بەڵام وەك د.عامریش ئاماژەی پێ كرد، لەوانەیە ئەم عینادییە بشكێندرێت، ئەگەر دەوڵەتی یاسا لە حكومەتی داهاتوو بەشداری پێ بكرێت و چەند وەزارەتێك بدرێت بە دەوڵەتی یاسا، ئەم پرسەش باسی لێوە كراوە.

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: پرسەكە تەنیا پەیوەست نییە بە پێدانی پۆستەوە، بەڵكو ترسە لە لێپرسینەوە. مالیكی لەوە دەترسێت، سەدریش لە بەرامبەردا ڕەزامەندیی پیشان داوە كە دەوڵەتی یاسا بێ مالیكی بەشدار بێت، ئەمەش مانای ئەوەیە سەدر ئەو نییەتەی پیشان داوە كە ئەو تەنیا دژی مالیكییە، نەك دەوڵەتی یاسا، بۆیە لەوانەیە دەوڵەتی یاسا بەشدار بێت و یەكێك لە ئەندامانی ببێتە جێگری سەرۆك كۆمار، لە بەرامبەریشدا لەوانەیە یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە بەرامبەر وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران ڕازی بێت كە سەرۆك كۆمار بۆ پارتی بێت، كە ئەم هەنگاوانە هەڵگیران كێشەی دەستنیشانكردنی كوتلەی گەورەش چارەسەر دەبێت، بڕیارەكانی دادگای فیدڕاڵیش لە ئێستادا وەك كارتێكی سیاسی بەكاردەهێندرێت بۆ ئەوەی ئەو ماوەیە درێژ بكرێتەوە، تا لایەنەكان دەگەنە ڕێككەوتن لە ناو خۆیاندا.

 

* دەمێكە باس لەوە دەكرێت كە عێراق بە قۆناغی نادەوڵەتی هەنگاو هەڵدەگرێت. ئەگەر قسەیەكتان لەسەر ئەم پرسە و ئەو باسانە هەبێت كە هەتا ئێستا باس كراون؟

پ.د.شێرزاد نەجاڕ: بەڕێزان باسی ئەوەیان كرد كە ئێستا لە واقیعدا بوونی هەیە، بەڵام من سەرنج دەخەمە سەر بابەتێكی دیكە و دەپرسم: كێ لە ئاكامی ئەم واقیعە تاڵە بەرپرسە؟ لەوانەیە من بارودۆخی ئێستای عێراق بەو شێوەیە وەسف بكەم كە دۆخی عێراق «ناسەقامگیرییە لەناو سەقامگیریدا»، ئەمەش بەو مانایەی وا هەست دەكرێت سیستمەكە سەقامگیرە لە چوارچێوەی ناسەقامگیریی دینامیكیەتێكی خێرادا، كە ئەمەش سەری لە چاودێر و شرۆڤەكاری سیاسی شێواندووە و مەزندەكردنی بۆ ئەم ئاكامە قورس كردووە. ئەگەر سەرنج بدەین، ئەمریكا لە دوای 2003 هەوڵی دا، سیستمێكی دیاریكراو وەك ئەو نموونەیەی خۆیان دەیانویست لە عێراقدا بونیاد بنێن، بەڵام ئێستا ئەم پرسە لە دەستی ئەمریكییەكان دەرچووە، ڕاستە لە سەرەتای 2003وە ئەمریكا ڕۆڵێكی گەورەی لە عێراقدا هەبوو، بەڵام ئێستا ئەمریكا نفووزی ڕووی لە پووكانەوەیە و لە بەرامبەردا نفووزی ئێرانی بەهێز بووە، ئەمەش واتە بوونی نفووزێكی دیاركراوی ئەمریكا لە بەرامبەر نفووزێكی گەورەی ئێراندا، هەر بۆیە سەرەنجام ئەم ئاكامەی ئێستای پرۆسەی سیاسیی عێراق كە دەبینین، بەرهەمی ئەو كێشە و ململانێیەی ئێران و ئەمریكایە. ئەمریكا هەر لە سەرەتاوە كاری لەسەر ئەم پەرتبوونەی هەموو ماڵەكان «كورد و سوننە و شیعە» كردووە، بەڵام وەك بەڕێزان باسیان كرد، ئەم پەرتبوونە شتێكی سرووشتی نییە، بەڵكو ئەم پەرتبوونە بە هۆی كاریگەریی فاكتەری دەرەكییەوە بووە، ئامانجیش لە پەرتبوون بەهێزبوونی فاكتەری دەرەكی بووە، بۆیە ئەمریكا هەوڵ دەدات ئەو پێگەو شكۆیەی بۆ بگەڕێتەوە كە لە 2003 هەیبووە، ئەمەش لە پێناوی ئەوەی هەر وەك ئەو هێزە بمێنێتەوە كە بتوانێت بڕیار لەسەر چارەنووسی عێراق بدات لە پێكهێنانی حكومەتدا، لەم چوارچێوەیەدا هەر سێ ماڵەكە (كورد و شیعە و سوننە) هەست بەم پرسە دەكەن، لە ناو ئەم ماڵانەشدا دژی ئەم ئاراستەیە بوونی هەیە، لەبەر ئەوەی هەست دەكەن ئەگەر ئەمریكا سەركەوتوو بێت، كار لەسەر سیاسەتی «پەرتكە و زاڵبە دەكات»، ئێرانییەكانیش هەستیان بەمە كردووە، بەڵام ئاكامی هەڵبژاردنەكە وەك گرووپی تەنگژە نێودەوڵەتییەكان ئاماژەیان پێ كردووە، هەموو لایەكی دووچاری شۆك و سەرسامبوون كردووە و ئاكامێكی چاوەڕواننەكراو بوو. بۆیە چاوەڕوان دەكرێت كە ئەم ئاكامانە پرۆسەكە بەرەو ئاراستەیەكی دیكە ببات، ئەو ئاراستەیەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی پێگە و نفووزی ئێران لە عێراقدا كەم بكاتەوە. هەر بۆیە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ هاتووەتە ناو پرۆسەكە و گوشاری خۆی بۆ سەر هەموو هێزەكان خستووەتە گەڕ بۆ ئەوەی بزانێت ئەم هێزە چ ڕۆڵێك لە ناو پرۆسەكە دەگێڕێت، لە بەرامبەریشدا ئێران پلانی خۆیان داناوە بۆ زانینی چۆنیەتی جووڵانی ئەم هێزە و دەستیان كردووە بە گوشار لەسەر ئەو هێزانەی كە لایەنگری خۆیانن، هەر بۆیە وەك بەڕێزانیش ئاماژەیان پێ كرد، چارەسەری ئەم كێشەیە بەندە بە لیكتێگەیشتنی ئێران و ئەمریكاوە و پشت بە دینامیكیەتی واقیعەكە دەبەستێت، ئەمەش واتە بارودۆخەكە ئێستا گۆڕانكاری بەسەر هاتووە، بە هۆی بارودۆخی شەڕی ئۆكرانیاوە، لەبەر ئەوەی ئێران كۆكە لەگەڵ هەڵوێستی ڕووسیا و ئەمریكییەكان هەڵوێستێكی دیكەیان هەیە، هەر بۆیە كێشەكە لە ئێستادا لە نێوان دوو گەورە هێزدایە و قوربانییەكانیش لایەنە سیاسییە عێراقیەكانن، هەر بۆیە هەتا ئەگەر حكومەتیش پێك بهێندرێت، بە كردەیی حكومەتێكی پڕكێشە دەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە عێراق لەگەڵ هیزی دەرەكی مامەڵە دەكات، بەمەش حكومەتەكە لەسەر ئاستی دوورمەودا حكومەتێكی سەقامگیر نابێت، بەمەش دووبارە دەگەڕێینەوە بۆ بازنەی ناسەقامگیری لە چوارچێوەی ئەم سیستمە سیاسییەدا.

 

* دیارە بێجگە لە میحوەری ئێرانی و ئەمریكی، لایەنی دیكەش ڕۆڵیان لە پرۆسە سیاسیەكەدا هەیە، ئایا پ.دعامریش هەمان بۆچوونی هەیە؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: پ.د.شێرزاد ئاماژەی بە ڕۆڵی فاكتەری دەرەكی دا، بەڵام لە بنەڕەتدا سێ لایەن هەن كە هەر لایەنێك خۆی بە خاوەنی یەكێك لە ماڵەكان دەزانێت. هەر بۆ نموونە لایەنی توركیا هەوڵی داوە و سەركەوتوو بووە لە یەكخستنی ماڵی سوننە و چەند جارێك لە توركیا كۆی كردوونەتەوە و سەرەنجامیش هاوپەیمانیی سیادەی لێ پێكهات، ئێران لە سەرەتا هەوڵی دا ماڵی شیعە یەك بخات و گەیشتە ئەوەی لایەنی ئێرانی ڕازی بێت كە مالیكی دوور بخرێتەوە بەو مەرجەی ماڵی شیعە نەبێت بە دوو بەشەوە، سەبارەت بە ئەمریكا من بە تەواوەتی ئاگادارنیم لە ناوماڵی كورد چی كردووە، بەڵام داوای پێكهاتن لە هەر دوو لایەنی پارتی و یەكێتی دەكات، لەگەڵ ئەوەی ئێستا ئەمریكا سەرقاڵە بە پرسی دیكەوە.

 

* ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ هاوپەیمانیی سێ قۆڵیی «سەدر و پارتی و سیادە»، ئایا ئەم سێ لایەنە پێكەوە دەتوانن بە بێ هەماهەنگی لەگەڵ ئیتاری تەنسیقی شیعە حكومەت پێكبهێنن؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: بەڵێ، دەتوانن ئەگەر بتوانن 220 نوێنەر لە كۆبوونەوەی پەرلەمان كۆبكەنەوە، بەڵام پرسەكە لێرەدا شتێكی دیكەیە، تەیاری سەدر 73 نوێنەری هەیە لە بەرامبەردا مالیكی 37 نوێنەری هەیە، لەسەر ئەم پرسە من بە تەیاری سەدرم گوت: ئێوە دەزانن چیتان دەوێت، دەتانەوێت لێپرسینەوە لەگەڵ مالیكی بكەن، بەڵام لە ڕووكاری دەرەوە باسی شتێكی دیكە دەكەن، كە هیچ جیاوازییەكتان لەگەڵ ئیتار نییە، بۆیە ئیتاری تەنسیقی نایەت لەسەر پڕۆگرامی حكومەت قسەتان لەگەڵ بكات، لە پەرلەمانیش دەنگتان پێ بدات و خۆشیان ئۆپۆزسیۆن بن، كە ئەمە نایەتە دی، لەبەر ئەوەی ڕۆشنبیریی هێزە سیاسییەكانی شیعە، ڕۆشنبیرییەكی ئایینییە نەك ڕۆشنبیرییەكی پەرلەمانی، دەستووری عێراق دەڵێت سیستمی پەرلەمانی، بۆیە ئەوان ئۆپۆزسیۆنیان ناوێت و پۆست و وەزارەتیان دەوێت، ئەمەش مانای ئەوەیە ڕۆشنبیریی ئەوان ئەوەیە كە لە ناو دەسەڵاتی جێبەجێكار بن و متمانەی ئەوەیان نییە كە دەسەڵاتێكی بەهێز لەناو ئەم سیستمە بوونی هەیە كە دەسەڵاتی یاسادانانە.

 

* ئایا ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەگەر ئیتار پۆست و وەزارەت وەرنەگرن، ئۆپۆزسیۆن ڕەت دەكەنەوە و هەوڵ بۆ ئاژاوە و پاشاگەردانی دەدەن؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: سەرچاوەی مەترسییەكە ئەوەیە تەنیا «ئیتار و تەیار» چەكدار نین، بەڵكو كوردیش هێزی پێشمەرگەی هەیە، سوننەش حەشدی عەشائیری هەیە، بۆیە دەبێت ئەوەمان لەبەر چاو بێت، عێراق لەسەر هاوسەنگییەكی ترسناك دەمێنێتەوە، بەڵام كام لایەن لەناو ئەم هاوسەنگییە بەهێز دەبێت، بێگومان ئەوەی بتوانیت دوو لەسەر سێ لە پەرلەمان بەدەست بهێنێت و پاشانیش كە حكومەتی پێكهێنا، دەسكەوتی هەبێت و پشتیوانی شەقام بە دەست بهێنێت. ئەگەر ئەمەی بەدەست نەهێنا، دووبارە خۆپیشاندان دەست پێ دەكاتەوە و حكومەتەكەش دەڕووخێت.

 

* لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێگەی كورد لە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، ئایا ئەم دابەشبوونەی ماڵی كورد تا چەند كاریگەری لەسەر پێگە و قورسایی كورد لەناو هاوكێشەكەدا دەبێت؟

پ.د.شێرزاد نەجاڕ: لەگەڵ ئەوەی دابەشبوون و پەرتەوازەی لەناو كوردا هەیە، بەڵام هەمووكات پێگەی كورد قورسایی خۆی هەیە لە ناو پرۆسەی سیاسیی عێراقدا، ئەمەش لەبەر ئەوەیە پرۆسەكە خۆی هاوكێشەیە و كوردیش بەشێكە لەو هاوكێشەیە، بەڵام ئەم دابەشبوون و پەرتبوونە پێگە و قورسایی كورد لە هاوكێشەكە كەم دەكاتەوە و، وەك كوتلەیەكی یەكگرتوو لە ناو هاوكێشەكە حیسابی بۆ ناكرێت، بەڵكو وەك چەند كوتلەیەك، ئەمەش سەرەنجام دەبێتە هۆكاری ئەوەی كە پێگە و قورسایی كورد وەك حاڵەتی یەكگرتوویی نەبێت لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و هەروەها لە بەشداریكردنیشیان لە پرۆسەی حوكمڕانیدا، بەمەش لە ئاستێكی نزمتر پارێزگاری لە پێگە و قورسایی خۆیان لە ناو هاوكێشەكەدا دەكەن.

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: هەروەك پێشتر ئاماژەم بەوە كرد، ئەگەر «ئیتار و تەیار» ڕێك نەكەون، ئەوا هەر لایەكیان حكومەت پێكبهێنێت دەبنە كەمینە لە نێوان «كورد و سوننە»، بە هەمان شێوە ئەمە لەسەر ماڵی كوردیش پراكتیزە دەبێت، ئەگەر «پارتی و یەكێتی» ڕێك نەكەون لەسەر كاندیدێكی هاوبەش بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار و، هەر لایەكیان بە تەنیا لەگەڵ «ئیتار و تەیار» ڕێك بكەون، ئەوا هەر دوولا لە هەر دوو هاوپەیمانییەكە نوێنەرایەتیی كەمینەی كورد دەكەن، بۆیە لە ئێستادا لەگەڵ ئەوەی بژارەكان هەموویان خراپن، بەڵام دەبێت لە ناو بژارە خراپەكاندا ئەوەیان هەڵبژێرین كە كەمتر لەوانی دیكە خراپە، ئەو بژارەیەش ئەوەیە كە هەر سێ ماڵەكە لە ناو خۆیان ڕێك بكەون و بەرەو حكومەتێكی تەوافقی هەنگاو هەڵبگرن.

 

* ئەوەی تا ئێستا لە نێوان پارتی و یەكێتی هەیە، ئەوەیە هەردووكیان كاندیدیان بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار هەیە، ئەم دوو كاندیدەش یەكێكیان دەبێتە كاندیدی هاوپەیمانیی «سەدر و كورد و سوننە»، ئەوی دیكەشیان دەبێتە هاوپەیمانی سەبات «ئیتاری تەنسیقیی شیعە». ئەگەر بارودۆخەكە هەر بەم جۆرە مایەوە شانسی كام كاندیدیان بەهێزتر دەبێت؟

پ.د.یاسر عەلی ئیبراهیم: لەگەڵ ئەوەی باشترین بژارە ئەوەیە كە «پارتی و یەكێتی» لەسەر یەك كاندید ڕێك بكەون، بەڵام ئەگەر وەك ئێستا بمێنێتەوە، ئەوا «ڕێبەر ئەحمەد» كاندیدی پارتی دیموكراتی كوردستان دیارترین كاندید دەبێت بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆك كۆمار وەربگرێت، هەروەها لەبەر ئەوەی هەردوو هاوپەیمانیی «سیادە و سەدر»یش لەسەر ئەم كاندیدە ڕازین، ئەوا دەبێتە كاندیدی «هاوپەیمانیی نیشتمانیی سەدر و كورد و سوننە». سەبارەت بە كاندیدەكەی یەكێتی كە پشتیان بە هاوپەیمانیی ئیتاری تەنسیقی شیعە بەستووە، ئەمەیان مسۆگەر نییە و، ئەگەر «ئیتار و تەیار» بگەنە ڕێككەوتن، ئەوا ئیتار چیتر پشتگیریی كاندیدەكەی یەكێتی ناكات، لە ئێستاشدا كەوا دەردەكەوێت ئیتاری تەنسیقی پەنا بۆ «یەك لەسەر سێی پەكخەر» دەبات، بۆ ئەوەی پەرلەمان نەتوانی ڕێژەی دوو لەسەر سێی ئامادەبوون مسۆگەر بكات، واتە مەسەلەكە بۆ ڕاگرتنی پرۆسە سیاسییەكەیە، نەك پشتگیریی كاندیدەكەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان.

* لە دوماهی ئەم دیالۆگە فیكری و سیاسییە، دەخوازم هەر سێ بەڕێزان بیروبۆچوونی خۆتان بەرامبەر ئایندەی عێراق بخەنەڕوو، ئایا پێشبینی چ ئایندەیەك بۆ عێراق دەكەن؟

پ.د.عامر حەسەن فەیاز: سەبارەت بە ئایندەی عێراق، من لە دوو لایەنەوە بۆچوونی «گەشبینی و ڕەشبینی»ی خۆم بەمجۆرە دەردەبڕم:

1- لایەنە گەشبینیەكە ئەوەیە، لەگەڵ ئەوەی بارودۆخی سیاسیی عێراق زۆر ئاڵۆزە و ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاستەنگی زۆر ئاڵۆز بووەتەوە و هیچ كەسێك مەزندەی ئەوە ناكات لە ئایندەیەكی نزیكدا ئەم ئاستەنگە ئاڵۆزانە چارەسەر بكرێن، بەڵام لەبەر ئەوەی لای هەموو لایەنە سیاسییە عێراقییەكان ئامرازی هەڵبژاردن وەك چارەسەر ماوەتەوە و كەس بیر لە كودەتای سەربازی ناكاتەوە و پەنا بۆ هەڵبژاردنێكی تازە دەبرێت، ئەمە خاڵێكی باشە و دەكرێت گەشبینی لەسەر هەڵبچنرێت.

2- لایەنە ڕەشبینییەكە ئەوەیە كە كێشمەكێش و ململانێی داهاتوو، چەند دیمەن و سیناریۆی جیاوازمان دەخاتە بەرچاو و بەمجۆرەن:

ا- دیمەنی یەكەم ئەوەیە كە كێشمەكێش و ململانێی داهاتوو لە نێوان دوو لایەندا دەبێت، لایەك هەموو هەوڵی خۆی دەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی عێراق وەك قەوارەیەكی «پێش دەوڵەت» وەك ئەو حاڵەتەی ئێستا بمێنێتەوە، ئەم لایەنە بەهێزە و خاوەنی چەك و چەكدارە، لایەنی دووەم هەوڵ دەدات كە عێراق دەوڵەت بێت، دەوڵەتێك بۆ «كورد و سوننە و شیعە» و وەك لە دەستووریشدا هاتووە، دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و پەرلەمانی بێت، ئەمەیان زەحمەتە ببێتە ئایندەی عێراق وەك دەوڵەت.

ب- لە حاڵەتی ئێستادا كە عێراق وەك قەوارەیەكی «پێش دەوڵەت»ـە، دەركەوت ئەمە شكستی هێناوە و ناتوانیت نە هیچ كێشەیەك چارەسەر بكات و، نە هیچ خزمەتگوزارییەك پێشكەش بكات، بەڵام لە بەرامبەردا هەرێمەكان «هەرێمی كوردستان» دەستكەوتی هەیە. بۆیە ئێستا خواستی عەرەبی سوننە بۆ ئەوەیە وەك هەرێمی كوردستان هەرێمێك دروست بكەن، ئەم خواستە لای عەرەبی شیعەش «وەك هاووڵاتی» بوونی هەیە و، عێراقیش نابێتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و دیموكراتیی بەهێز و ئەوە سەرەنجام بەرەو سێ دەوڵەتی كۆنفیدڕاڵی، یان سێ دەوڵەتی سەربەخۆ هەنگاو هەڵدەگرێت.

پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئێستادا ئەم بژارەیە (كۆنفیدڕاڵی، یان سێ دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ عێراق) قبووڵ دەكات؟ من لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێم: كۆمەڵگەی ناتوانێت هیچ شتێك فەرز بكات، ئەگەر لە ناوخۆی عێراقدا هاندەرێك نەبێت دەستێوەردان بكەن. بۆیە لەبەر ئەوەی لە ناوخۆی عێراقدا ناتوانرێت عێراق بكرێتەوە بە دەوڵەتێكی دیموكراتی و فیدڕاڵیی بەهێز و لە بەرامبەریشدا هەر دوو لایەنی «كورد و سوننە» كە دەخوازن زۆر بە بەهێزی خاوەنی هەرێمی خۆیان بن، بۆ ئەمەش ئەو زەمینە سیاسییە لەبارە نییە، ئەوا بەرەو كۆنفیدڕاڵی یان سێ دەوڵەتی سەربەخۆ هەنگاو هەڵدەگرین، لەمەش ئەگەر لایەنەكان بیر لەوە دەكەنەوە كە عێراق دەوڵەتێكی یەكگرتووی فیدڕاڵی و دیموكراتی بێت، هەرگیز بیریان لەوە نەدەكردەوە كە یاسای هەڵبژاردن تاكی و فرەبازنە بۆ عێراق دیاری بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم یاسایە زیاتر عێراق لە بەر یەك هەڵدەوەشێنێت و، نوێنەرەكان خۆیان بە نوێنەری هەموو عێراق نازانن، تەنیا ناوچەكانی خۆیان نەبێت، لەوانەیە هەندێك بڵێن بۆچی ئەم شێوازە لە وڵاتێكی وەك بەریتانیا ئەمە دروست ناكات؟ وەڵامی ئەمەش ئاسانە، لەبەر ئەوەی بەریتانیا دەوڵەتە و عێراقی ئێستا قەوارەیەكە لە پێش دەوڵەت.

پ.د.یاسر عەلی ئیبراهیم: ئایندەی سیاسیی عێراق بە ڕاستی ئاڵۆزە و پرسەكە تەنیا پرسی حكومەت و پێكهێنانی حكومەت نییە، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە ئێمە لە تەنگژەیەكی بەردەوامداین و هیچ دەروازەیەك لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی بۆ دەرچوون لەو تەنگژەیە لەبەر چاو نییە. وەك د.عامر ئاماژەی پێ كرد، بژارەی «كودەتا و شۆڕش» بۆ گۆڕانكاری لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دوورە و تەنیا ڕێگە هەڵبژاردنە، ئەمە تا ئێرە باشە، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نرخی نەوتیش لە بەرزبوونەوەدایە، ئەوا عێراق لەسەر ئاستی ئابووری ناتوانێت ئەو بۆشاییانە پڕبكاتەوە كە ئێستا بوونیان هەیە، لەسەر دۆخی كۆمەڵایەتییش من پێی گەشبین نیم، لەبەر ئەوەی لە ناو ژانی پێكهێنانی ئەم حكومەتەدا، هیچ ئاسۆیەكی یەكگرتن لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی بەدی ناكەم، بۆیە بە ڕاشكاوی دەڵێم: ئەم واقیعە بەرەو دابەشبوون و پەرتەوازەییمان دەبات، ئەوەشی د.عامر وەك كۆنفیدڕاڵی، یان دەوڵەتی سەربەخۆ ئاماژەی پێ كرد، لەبەر ئەوەی لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق خواستێكی گەورە بۆ پێكهێنانی هەرێم هەیە، ئەوە ئەگەرێكی دوور نییە و، لەوانەیە سیاسەتی نێودەوڵەتی لە ئێستادا گۆڕانكاری بەسەردا بێت. ئەوجا لەگەڵ ئەوەی لە ئێستادا كۆمەڵێك لایەن هەن دژی ئەم چارەسەرن و ئەو لایەنانەش خاوەنی هێزن، ئەوا یەكێك لە گریمانەكان ئەوەیە كە لەوانەیە ببێتە هۆی دروستبووی پێكدادانی چەكداری و لە هەناوی ئەو پێكدادانەدا بگەنە چارەسەرێكی كۆنفیدڕاڵی، یانیش لەوانەیە لایەنە عێراقییەكان بە دیالۆگ و دوور لە كێشەی چەكداری بگەنە ڕێككەوتن و لەسەر ئاستی ناوخۆی عێراق بەم شێوازە چارەسەری بكەن، ئەوەی ماوەتەوە جەختی لەسەر بكەمەوە، ئەوەیە كە خواستی ناوخۆی عێراق هێندەی بەرەو دروستكردنی هەرێم و ئیدارەی لۆكاڵ هەنگاو هەڵدەگرێت، هێندە بەرەو دەوڵەتێكی یەكگرتوو هەنگاو هەڵناگرێت.

پ.د.شێرزاد نەجاڕ: بە ڕاستی مرۆڤ خەمبار دەبێت كاتێك ناتوانێت مەزندەی ئایندەیەكی باش بۆ وڵاتەكەی بكات، سەرنج بدەن لە دوای ساڵی 2003 هەموو هیوامان ئەوە بوو كە دەوڵەتی عێراق لەسەر بنەمایەكی تازە بونیاد بنرێتەوە و عێراقێكی تازەی دیكە ببینین، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەوانەی لە دوای 2003 دەسەڵاتیان گرتەدەست، سیاسەتمەدار و دەوڵەتمەداری لێهاتوو نەبوون و ژێرخانی بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقیان كردە ژێرخانێكی فشۆڵ و لەرزۆك، ئەوا عێراق بووە ئەو قەوارەیەی كە د.عامر ناوی لێ ناوە: «قۆناغی پێش دەوڵەت»، ئەوجا لەسەر ئەم پرسە وەك فرانسیس فۆكۆیاما دەڵێت «بونیادنانی دەوڵەت پشت بە بەهێزكردنی دامەزراوەكان دەبەستێت»، بەڵام لە عێراقدا دامەزراوەكان بەرەو لاوازی و نقوومیی گەندەڵی براون و، پڕ كراون لە خەڵكانێك كە لە ئاستی دەوڵەتداری و دەوڵەتمەداری نین. بۆیە زۆر جاران من بەو جۆرە بیر دەكەمەوە وڵاتیكی وەك عێراق چۆن دەتوانێت هەنگاو هەڵبگرێت و بگاتە بارودۆخێكی سەقامگیر و ئەمان؟ ئایا هیچ گەرەنتیەك بۆ گەیشتن بە سەقامگیری بوونی هەیە؟ بە ڕاستی ئەمە جێگەی نیگەرانییەكی گەورەیە .

سەبارەت بە پێشبینییەكەی د.عامریش بۆ كۆنفیدڕاڵیی عێراق، لە ئێستادا ئەم بۆچوونە زۆر بە قورس دەبینم لەبەر ئەوەی فاكتەری دەرەكی دژی ئەوەن، ڕاستە جۆزیف بایدن «كە ئێستا سەرۆكی ئەمریكایە» لە ساڵی 2006 چەمكی سێ هەرێم و دابەشبوونی نەرمی بۆ عێراق خستەڕوو لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا، بەڵام ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییە دروست نەبوو، كە چەندجار ئاماژەم بەوە كردووە، «ئێمە بە خەیاڵ لە فیدڕاڵیدا» دەژین، لە ئێستاشدا بە واقیعی فیدڕاڵیی عێراق خەیاڵە و لە ناو ئەم خەیاڵەشدا وەك گەرەنتی ترووسكەی ڕووناكییەك دیار نییە.