بۆ ئەوەی قسەلەسەر ئاینی نوێ بکەین لەسەدەی ٢١ ،هەندێک باسی ئایدۆلۆژیاو ئاینی  سەردەمی پێشوترو ئێستە دەکەین،لەدیدگای جیهانەوە ئایدۆلۆژیاو ئاینی سەرەکی چیە وچۆن پێناسەی بکەین؟ ئەوەبزانین گرنگترین شوێن ئێستا بۆ ئاین بریتیە لەو ناوچەیەی کەدەکەوێتەباشوری سان فرانسیسکۆ لەویلایەتی کالیفۆرنیا  لەوڵاتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا   پێی دەڵێن'سیلیکۆن ڤالی' کە کەرتی پێشکەوتووی ئابوری وتەکنەلۆجیای وڵاتەیەکگرتوەکانی ئەمریکای تیادایە وە بەیەکەم شوێن دادەنرێت لەبواری گەشەپێدانی بواری تەکنەلۆجیاو داهێنانی نوێ لەبواری تەکنەلۆجیا. نەک رۆژهەڵاتی ناوەراست یان ئەفغانستان یان ئیسرائیل و ئۆرشەلیم،بۆیە ئاینی نوێ لە تێڕوانینێکی جیهانیەوە ئەمڕۆ دارێژراوەتەوە .ئایدۆلۆژیای قۆرخکراولەناوەراستی دوو دەیەی سەدەی ٢١ بریتی بوو لە لیبراڵ هیومانیزم یان لیبراڵیزم،لیبراڵیزم وەک تێڕوانینیێکی جیهانی و ئایدۆلۆژیا باوەڕی بەوەیە کەسەرچاوەی دەسەڵات لەجیهان  و بریتیە لە تاک،تاک وەک مرۆڤێکی عاقڵ،لیبراڵیزم کۆمەڵێک ئایدیای هەیە لەم بارەوە،یەکەم :باوەڕی بە تاک ،باوەڕی بەوەیە هەمو مرۆڤێکی عاقڵ بریتیە لەتاک کە بەچەمک وەریگرین لە مانا ئینگلیزیەکەی Individual   واتە دابەش نەبوون پێچەوانەی , dividableبۆ نموونە دەتوانین مرۆڤ وەک جەستەی پارچە پارچەکەین ،مێشکی ،پارچەکانی جەستەی ،بەڵام لەناو ناخی هەرمرۆڤێک تیشکێک ،تۆوێکی روناکی هەیەکە ناتوانین دابەشی کەین،لەناو ناخی هەریەکەمان دەنگێکی ناوەکی هەیە ،ئەم دەنگە ناوەکیە لەناو هەرەیەکە لەئێمەی مرۆڤ سەرچاوەی دەسەڵاتە ،کاتێک ئێمە روبەڕووی پرسیارێکی قورس  بڕیاردانێکی و  قەیرانێکی قورس دەبینەوە،وەک تاک یان کۆمەڵ ،لیبراڵیزم پێمان دەڵێت کە گوێ لەخۆتان بگرن ،لینک بکە  بە بەخۆتەوە،هەوڵبدە گوێ لەودەنگە بگرە کەلەناخی خۆتدا هەیە،ئەوە پێت دەڵێت چی بکە،بەس گوێ لەوەبگرە نەک شتی تر. دووەم شت کە لیبراڵیزم ئایدیای لیبراڵیزم  گرنگی پێ دەدات،ئەم دەنگە ناوەکیە لەناو خۆمان دێت لە بۆشایەکەوە کە بەتەواوەتی ئازادە،راستە لەدەرەوەی خۆمان کاریگەری و فشارمان لەسەردەکرێت بەربەست هەیە ،چ فیزیک یان بایۆلۆجی یان کۆمەڵایەتی،ئەگەر ئێمە لەگەڵ ئەو دەنگە ناوەکیەی خۆمان بە پێی پێویست قوڵ بووینەوە،ئیتر ئەو بەتەواوەتی ئازاددەبین لەهەموو رەهەندەکانی ژیانمان .لەم بۆشایە ئازادەوە بڕیاری گەورە دەدەین لەژیانمان،ئایدیای سێیەمی لیبراڵیزم لەسەربنەمای دوانەکەی تری پێشەوە ئەوەیە ،لیبراڵیزم باوەڕی وایە کە تاکە کەسێک شت دەزانێت لەبارەی خۆمان  و لەخۆمان تێدەگەین خۆمانین وکەسی تر لەدەرەوەی ئێمە لەئێمە تێنگات وەک لەخۆمان،چونکە ئەوەی هەیە لەناخمان ئەو دەنگە ناوەکیەیە کە بەتەواوەتی ئازادە،کە لەدەرەوە کەس ناتوانێت داخڵی ببێت ،بۆیە  لەسەر ئەم بنەمایە گرنگترین بەهای  ئایدییا لیبراڵیزم لیبراڵیە کە ئازدایمان دەداتێ،دەبێت ئەم ئازادیە بەکاربهێنین بۆ بیرکردنەوە،بۆ کار و کردارو رەفتارمان بەگوێرەی ئەوەی چی دەکەین،لەبەر ئەوەی ئەمە سەرچاوەی سەرەکی مانای  دەسەڵاتمانە لەژیاندا  .ئەگەر هەندێک نموونە بدەین کە لیبراڵیزم مانای چیە لە پراکتیزەدا بۆژیانمان وەک تاک یان کۆمەڵ،ئەگەر بیر لە بوارێکی وەک سیاسەت بکەینەوە،مانای سیاسەتی لیبراڵیزم چیە،چۆن لیبراڵیزم تەرجەمە دەکەین بۆ چەمکی سیاسەت، بێگومان باسی دیموکراسیەوت و هەڵبژاردن و دەسەڵاتی چوارەم دێت،یان  بیرلەوەبکەینەوە کە کێ ئیدارەی وڵات بکات چ جۆرە  سیاسەتێکی ئابوریەتەبەنی بکەین،چ سیاسەتێکی دەرەکی پەیڕوبکەین کەشەڕی پێ بکەین یان ئاشتی پێ بەرهەم بهێنین،وەڵامی ئەم پرسیارانە لە کوێ وەرگرین؟ بێگومان پێویستە بگەڕێینەوە بۆ دەنگە ناوەکیەکەی خۆمان وەک تاک ،لەبەر ئەوە هەڵبژاردنمان دەبێت هەموو کەس دەنگ دەدات  وبڕیاردەدات لەورۆژەدا دەڕوات خۆی دەکڕێتەوە،ئەمە لەراستیدا لینک بوونەوە بەناوەی خۆمان کەچۆن بیردەکەینەوە هەست دەکەین،بیرکردنەوەی کەسی قوڵمان چیە لەسەر ئەم کێشانە،لەسەر ئەوە دەنگ دەدەین بە کامە کاندید یان پارت کە بمانەوێت،ئیتر دەرەنجامی ئەم دەنگانە بڕیاردەدات کە کێ ئیدارەی وڵات بکات ،چۆن بڕیار لەسەر شەڕو ئاشتی دەدەین.ئەمە جەدەلی  لیبراڵیزم بوو کە دەنگدەر  باشتر دەزانێت،وەدەڵێت هیچ دەسەڵاتێک نیە لەسەرووی دەنگدەرەوە. بەهەمان شێوە ئەم ئایدیایەی لیبراڵیزمەش تەرجەمە بکەین بۆ بواری ئابوری،لیبراڵ ئیکۆنۆمی چیە؟بریتیە لەوەی کە کڕیار هەمیشە راست دەکات،وەدەڵێت هیچ دەسەڵاتێک باڵاتر نیە لەدەسەڵاتی کڕیار،چۆن بزانین کاڵایەک باشە،ئەو کاتەی کڕیارێک دەیکڕێت،ئەو نەبیت کەس ناتوانێت بڕیاری باشی و خراپی بەرهەمێک بدات،ناکرێت کڕیارێک بڵی ئەم بەرهەمە باش نیە بەڵام هەردەشی کڕم،بیهێنە پێش چاوی خۆت کارگەیەکی بەرهەم هێنانی ئۆتۆمبیل ،هەوڵێکی زۆر دیزاینەرو ئەندازیارێکی زیرەکی زۆر کۆدەکاتەوە ماوەی ٥ ساڵ ئۆتۆمۆبیلێکی زۆر بەرهەم دێنن ،بەڵام کاتێک دەچێتە بازاڕەوە کەس نایکڕێت،یان خەڵکێکی زۆر کەم دەیکڕێت،ئەمە مانای ئەوەیە،بە پێی تیۆری ئابوری لیبراڵی ئەمە ئۆتۆمۆبیلێکی باش نیە،لەمەدا ناتوانیت لۆمەی کڕیار بکەیت بڵی تاوانی کڕیارە بازاڕم نیە،ئەمە جیاوازی کۆمۆنیزم و لیبراڵیزمە،ئەگەر ژمارەیەک خەڵکی زیرەک و دانای کۆمۆنیزم  لەمۆسکۆ دانیشن ئۆتۆمبیلێک بەرهەم بهێنن کەس نەیکڕێ لۆمەی کڕیار دەکەن، بەڵام لەلیبراڵیزم نا دەڵی کڕیار هەمیشە راستەو هیچ دەسەڵاتیک نیە لەسەرووی ئەوەوە لەئابوریدا.دوبارە ئەم ئایدییا لیبراڵیە ئەم تەرجەمە بکەین بۆ بواری هونەر،ئەوەمان لەبیربێت کە لەمێژوودا راو ئایدیای جیاواز هەبوە کە هونەر چیە؟جوانی چیە؟پێیان وابوە کە ژمارەیەکی زۆر پێناسە هەن بۆ بابەتی پێوەر تا سنوردارکردنی ئەوەی کەی شتێک هونەرە وکامە هونەرێک جوانە ؟ئەمە دێت لە هونەری لیبراڵیزم و لیبراڵیزمی جوان ناسی،لەسەدەی ١٩ و بیست چۆن لیبراڵیزم دەیوت کڕیار هەمیشە راست دەکات و دەنگدەر باشتر دەزانێت،بۆ هونەریش کڕیار یان بینەر  یان سەیرکەر بڕیاردەدات کامەجوانە کامە جوان نیە،کامە هونەرە کامە هونەر نیە،ئەو خاوەن باڵاترین دەسەڵاتە،بەگوێرەی لیبراڵیزم جوانی هونەر لای ئەوکەسانەیە کەبەکاریدێنی و هەڵیدەگرنەوە  بڕیارەکە لەدیدگای ئەوانەیە کەدەیبینن یان دەیبیستن .ئیتر هونەری وێنەکێشان یان هەرشتێکی تر بێت. لەسەدەی ١٧ وێنەکێشێک وێنەیەکی کێشا وبردی لە مۆزەخانە داینا ،دواتر لەبەشی هونەری زانکۆکان لەوانەی هونەر دەیان هێنا وانەیان لەسەر دەخوێن ئایا ئەمە هونەرە،هونەر نیە، جوانە یان نا؟ بەڵام لەتێرمی لیبراڵیزمەوە خوێندکارو پسپۆر بڕیارنادات لە وەی وێنەیەک جوانە یان نا. بەڵکو کڕیارو بینەری بڕیار دەدات ،نەک کەسێک لەدەرەوەی ناخی من وەک سەیرکەرێکی ئەو وێنەیە بتوانێت بڕیار بدات،ئەگەر تۆ وەک سەیرکەرێکی ئەو وێنەیە بڕیارت دا ئەوە جوانەو هونەرەوە نرخەکەی میلۆنێک دۆلاریش بێت بیکڕێت، کەواتە ئەوە هونەرە و جوانە.ئەگەرئەم ئایدیای  لیبراڵیزمە بەرینە بواری ئیتیک، چۆن دەزانیت رەفتارێک کردارێک باشە یان خراپ،ئیتیکیە یان نائیتیک،لەسەدەکانی ناوەڕاست دەچوینە لای قەشەو کەنیسە بمانزانیایە چی باشەو چی خراپە،لیبراڵیزم وتی باشترین بڕیار لەشتێک کەباشە یان خراپە بریتیە لەهەستی خۆت وەک مرۆڤ ،وابیرت کردەوە باشە ئەوەباشە،وابیرت کردەوە خراپە ئەوە خراپە.هیچ کەسی تر ناتوانێت بڕیاری ئەوەت بۆ بدات،ئەگەر خۆت واهەستت کرد رەفتارێک باشە بیکە،واهەستت کرد رەفتارێک خراپە مەیکە،ئەگەر لەرەفتارێک کۆمەڵێک پەیدابوون وتیان باشە ،کۆمەڵێک پەیدابوون وتیان باش نیە ،ئەوە ئەوجەدەلەیە کە لیبراڵیزم دەیکات لەتێرمی ئیتیکیەوە.کەواتە لەتێرمی لیبراڵیەوە ئیتیک و نائیتیکی هەستی خۆت بڕیاردەدات.ئەگەر نمونەیەکی تری بیری لیبراڵی بهێنینەو لەبواری پەروەردەو فێربوون،پەروەردەی لیبراڵی چیە؟ یاخوود لەتێرمی لیبراڵیەوە پەروەردە دەسەڵاتی بڕیاردەدەر لەوەی پەروەردە چۆن بیت ،قوتابی و فێرخواز دەبێت بڕیار بدات؟ئەو باڵا دەستە،نەک مامۆستاو پرۆفیسۆرەکان.باشترین شتێک کەبتەوێت فێری قوتابیەکانتی بکەیت ئەوەیە لەروانگەی ئەوانەو ەبیربکەیتەوە وبیرلەوان بکەیتەوە.لەباخچەوە تا زانکۆ،هەرمادەیەک دەیڵێتەوە مێژوو تا زانست دەبێت بزانیت ئەوان  وەک قوتابی چیان بۆ خۆیان و ئەم سەردمە پێویستە لەوبوارە فێریان کەیت.ئەگەر سەیری سەدەی ٢٠ بکەین پاکیجی لیبراڵی بریتی بوو لەمافی مرۆڤ بۆ پاراستنی ئەو دەنگە ناوەکیە و ئەوئازادیەی مرۆڤ،تاک گەرایی،لەلیبراڵ دیموکراسی بیگرە تا بازاڕی ئازاد،ناتوانین بڵێین هەموو کەس ئەمرۆ ئەم پاکیجەی قەبوڵە بەڵام ئیتر ئەوە ئادیۆلۆجیای قۆرخکارە لەروانگەی جیهانیەوە،ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەمە تائێستا کەم بوە، لەماوەی رابردوو بینیمان کە ناڕەزایەتی کۆمەڵایەتی  لەچەند شوێنی جیهانی س ەریهەڵدا بەڵام زۆربەی ئەم ناڕەزایەتیانەش هەڵگری بەهای لیبراڵی بوون،نەک دژی بوون.خەڵک روبەڕووی حکومەتەکەیان دەبوونەوە ودەیانوت ئێوە لیبراڵی پیادەناکەن بەرامبەر جەماوەر،ئێمە دەمانەوێت سیاسەت زۆرتر دیموکراسی بێت،دەمانەوێت ئابوری زیاتر ئازادبێت،واتە زۆربەی ناڕەزایەتیە سۆشیاڵیەکانیش ئەڵتەرناتیڤیان نەبوو بۆ پاکیجی لیبراڵی،بەڵکو دەشیانویست باشتر تەوزیفی بکەن .ئەڵتەرناتیڤێکی تر بۆ پاکیجی لینراڵیزم ئەم زۆر قسەی لەسەردەکرێت بریتی بوو لە سین کە وەک زلهیزێکی سەدەی ٢١ دەرکەوت،ئەگەر وابیربکەینەوە کە سین لە بواری ئابوری بوەتە ئیملاق.بەڵام هێشتا  لەرووی ئایدۆلۆژیەوە قەزەمە،لە تێرمی ئایدۆلۆجی ودینەوە سین زۆرکەم توانیویەتی شتێک پێش کەش کات بۆ جیهان وەک لەوەی لەپێشەوە هەبوە،لەتیۆری و فەرمیدا هێشتا  وڵاتێکی کۆمۆنیستیە،هەرچەندە زۆردوریشە لەوە کە کۆمۆنیست بێت لەپراکتیکدا .ئایدیایەک نیە وبزانین لەپراکتیکدا کۆمۆنیستە یان پاکیجی لیبراڵی پیادەدەکات.چۆن کۆمەڵگە بەریوەدەبات لەچەمکی بەهاوە؟رەنگە بۆ دەیەی یان دوودەیەی داهاتوو ئایدۆلۆجیایەک دەرکەوێت لە سین بەڵام ئێستا نازانین ئەو ئایدۆلۆجیایەی چیە. لە تائێستا سین باش بووە لەبیزنس لەپارەدەست خستن و بەرهەم هێنان ،بەڵام ئایدیۆلۆجی موفلسە.سێیەم ئەڵتەرناتیڤ بۆ پاکیجی لیبراڵی ،ئیسلامی رادیکاڵی یان ئاینی رادیکاڵی بوو بەگشتی،ئەگەر فۆکەس لەسەر ئیسلامی رادیکاڵی بکەین،یان ئیسلامی رادیکاڵی فەندەمێنتاڵی ،یان بزووتنەوە ئیسلامیەکان بەرامبەر پاکیجی لیبراڵی ،هیچ ئەڵتەرناتیڤێکی پەیوەست نابینین لەنێوان کە لەسەدەی ٢١ پێشکەشی کات بەمرۆڤایەتی،لەبەر ئەوەی ئەم ئایدییانە نەیان توانیوە نوێبوونەوە بکەن  سەدە یان بەچەند سەدەیەک.سەدەی ٢١ تەحەدای مرۆڤایەتی دەکات بە رێگەی تر،ئێمە ڕوبەڕووی چەندین دەرفەت و فرسەت دەبینەوە لەگەڵ ژمارەیەکی نەژێمێردراوە مەترسی،کەپێویستە رووبەڕووی ببینەوە،ئیسلامی رادیکاڵی شتێکی نیە پەیوەست بێت بیڵیت بەرامبەر ئەم ئاڵنگاریە نوێ و مەترسیە نوییانە،نموونە ئەگەر پرسیارێک بکەین لەئابوری لەم سەدیە،بڵین چی پێویستە بۆ خەڵک لەمڕۆدا .کاتێک کۆمپیوتەر باشترو باشتر لەوە ئەتوانێت کە مرۆڤ ئەتوانێت،ئەمە ئەبیتە پرسیارێکی گرنگ،ئەمە یەکەم جارە لەمێژوودا کە  بەهای ئابوری بۆ مرۆڤ دەبێتە جێگای گومان،چونکە کەس ئایدیای نیە کە بازاڕی کار چۆن دەبێت لە ٤٠ بۆ ٥٠ ساڵی داهاتودا،چی پێویست دەبێت بۆ مرۆڤ،وە چ کارێک دەکەن لەئایندە،گەنجێک کە ئەمڕۆ دەچێتە زانکۆ لەخۆی دەپرسێت چ پسپۆڕیەک بخوێنم لە ٣٠ ساڵی داهاتوو من ئیشم دەست کەوێت و بێ ئیش نەبم؟کەسیش نازانێت ئەم راستیەی پێ بڵێت،هیچ کەسێک فیکرەی نیە لەم بارەیەوە،نازانین لەڕووی  بایۆتیکەوە کۆمەڵایەتیەوە چی بەسەر کۆمەڵگاکان و پرۆسەی هاوسەرگیری و خێزان دێت،ئەمە گەورەترین پرسیارە. پرسیارێکی تر هەر لەروانگەی بایۆتیکەوە،لەرابردوودا بۆشایی هەبوە لەنێوان دەوڵە مەندو هەژار،بەڵام ئەم بۆشایانە سۆشیاڵی ، ئابوری و یاسایی بوون نەک بایۆلۆجی،هیچ جیاوازیەکی بایۆلۆجی نەبوو لەنێوان پاشاو بەردەستەکاناین، هەموویان وەک یەک خاوەنی  فیزیکی و کەرامەتی وسۆزی و توانا بوون.ئەمرۆ لەگەشەی بایۆتەکنەلۆجی رووبەڕووی دابەش بوونی بایۆلۆجی دەبینەو ەکە مرۆڤەکان بایۆلۆجی دابەش دەبن .تەنانەت دابەش بوونی بایۆلۆجی دروست دەبیت لەنێوان مرۆڤەکان بۆ کڵاسی جیاواز وئۆقیانسوی جیاواز،ئەمە ئەو شتانەیە کە پێویستە ڕووبەڕووی ببینەوە لە سەدەی ٢١.گرفتی ئیسلام یان مەسیحی یان جولەکەی رادیکاڵی ئەوەیە کە هیچ وەڵامێکی نیە بۆ ئەم پرسیارانە،چونکە تەنانەت لە پرسیارەکانیش تێناگەن ،ئەگەر چەندەها کتێب بخوێنیتەوە کە مرۆڤی زیرەک و بلیمەتیش سەدان ساڵ پێش ئێستە دایان نابێت،وەڵامت دەست ناکەوێت ،چونکە ئەو کەسانە هیچیان لەبارەی جیناتیک نەزانیوە لەبارەی زانستی بۆماوە،هیچیان نەزانیوە دەربارەی نانۆ تەکنەلۆجی و کۆمپیتەر،چۆن چاوەڕی دەکەیت وەڵامت دەست کەوێت لێیان لەسەر ئەو پرسیارانە،ئەگەر سەیری ژمارەی خەڵک بکەیت لەم جیهانە خەڵکێکی زۆرت دەست دەکەوێت بایەخی بۆ خواو کتێبە پیرۆزەکانە، بەڵام  کەمتر بایەخیان بۆ نانۆتەکنەلۆجی و زانستی بۆماوە یان تیبگەن لەم بابەتە.بەڵام ئەوەی باشە مێژوو بونیات نانرێت یان دروست ناکرێت بە ژمارەی مرۆڤ یان پێویستی بەژمارەی زۆری مرۆڤ نیە ،یان بۆ گۆڕانکاری لە مێژوو ،گۆڕانکاری مێژووی بەزۆری لەسەردەستی کەسانی زۆر زۆر بەڵکو لەسەردەستی ژمارەی کەمی خەڵک گۆڕانکاری کراوە،ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەوشۆرشە پیشەسازی و تەکنەلۆجیاییانە جیهانی گۆڕی،شۆرشی پیشەسازی سەدەی ١٩ هاتە بوون لەسەر دەستی کەسانێکی زۆرکەم ،ژمارەی هەرەزۆری خەڵک لەسەدەی ١٩ شارەزایی هەبوو لە قورئان وبایبڵ زیاتر وەک  لە بزوێنەری هەڵم و سکەی شەمەندەفەرو کانی خەڵوزو.ئەمڕۆش ئێمە وەک ئەوەیە لەسەدەی ١٩ بین لەهەندێک ڕوەوە ،بۆ نمونە لەسەدەی ١٩ بزوتنەوەی ئاینی فەندەمینتاڵی زۆرهەبوون،بۆ نموونە لە نموونەی بزوتنەوەی  ئیسلامی لە سودان کەسێک سەری هەڵدا بەناوی 'مەهدی' لەکۆتایی سەدەی ١٩ کە سیۆقراتی ئیسلامی دامەزراند ،کە خەڵکی لەسێدارەدەدا و شەری هەڵگیرساندو لەملی خەڵکی دەدا هەزاران هەزار کەس شوێنی کەوتن ،تائەوەی شوێن کەوتوەکانی لەبەریتانیا ژەنەراڵ چارلس گۆردنیان لەسێدارەدا،ئەمرۆ کەس مەهدی بیرنەماوە،بەهەمان شێوە لەهندستان ئاینێک سەری هەڵدا کە کتیبە پیرۆزەکەیان 'ڤیداس' بوو بۆ وەڵامی هەموو پرسیارێک دەگەڕانەوە بۆ ئەو کتیبە ملیۆنان خەڵک دوای کەوتن  وئایدیاکەی وابوو کە ئەوکتێبە هەرگیز هەڵەی تیانیە و هەموو شت لەو وەرگرن،ئەگەر هەر سەختیەک هاتە ڕێگات ئەو کتێبە بکەنەوە یان بپرسن لە 'براهەمینس'.بەڵام ئەمڕۆ کەس ئەمەشی بیرنەماوە.نموونەی ئەوبزوتنەوانە  لە  مەسیحی لە سین ، پاپا پیسی نۆیەم لە کەنیسەی کاسۆلیکی ئایدیایەک هەبوو کە کەنیسە هەرگیز هەڵەناکات ئەمە ئایدۆلۆژیای نوێش بوو هی سەدەی ١٩ نەک سەدەی ناوەڕاست،لەسین گەورەترین شەڕی سەدەی ١٩ شەڕی چەکی ئەتۆمی نەبوو بەڵکوشەری 'تایپینک ریبیلیۆن' بوو کە لە١٨٥٠ دەستی پێکرد،کاتێک ئەم کەسە' هۆنک شینکوا' روئیای وابوو کە خوا خۆی پیشان داوەو نهێنیەکی پێوتوە کە ئەو برای گەنجی مەسیحەو  پەیامی ئاشتی پێداوە بەرهەمی بهێنیت ،بۆیە دەیەوێت ئاشتی بەرهەم دێنێت بەم جەنگە ، ملیۆنێک خەڵک دوای کەوت نەک ئاشتی بەرهەم نەهێنا بەڵکو ٢٠ ملیۆن کەس کوژرا.هیچ کەس ئەمڕۆ  هیچ کام لەم بزوتنەوانەی  لەبیر نیەوە ئەم بزوتنەوانە هیچ گۆڕانکاریەکیان بۆ مێژووش پێ نەبوو.

بەڵام شۆڕشی پیشەسازی ئەمەی کرد،کاتێک لەهندستان و سودان و سین خەڵک خەریکی ئەم بزوتنەوە ئاینیانە بوو، ژمارەیەکی کەم لە ئەندازیارو خاوەن بانک و دیزاینەر لە مانچستەرو لیڤەرپوڵ و بێرمینگهام ،شۆڕشی پیشەسازیان کردو گۆڕناکاریان بەسەر هەموو جیهان هێنا،ئەو شێوەی جیهانیان بەرهەم هێنا کە ئەمڕۆ ئێمە تیایدا دەژین.تەنها  بزوتنەوەیەکی ئایدۆلۆژیایەک کە لەسەدەی ١٩ توانی گۆڕانکاری بکات بە جیهاندا،کە بیربکەینەوەکەنیسەنەبوو بەڵکو سۆشیاڵیزم و کۆمۆنیزم بوو. لە ١٨٠٠ کان زۆر سەخت بوو کۆمۆنیست بیت ژمارەیەکی زۆر کەم کۆمۆنیزم و سۆشیاڵیزم هەبوون تەنانەت لەناوەڕاستی سەدەی ١٩ ئەمانە  گروپێکی پەراوێزو غەریببوون کە هەڵگری ئەم بیرکردنەوە بوون. بەڵام تایبەتمەندیەکی تایبەتیان هەبووکە مارکس  ئینگڵ بوون کە تونیان  گۆڕانکاری  بکەن  ئایدۆلۆژیایەک بەرهەم بهێنن کەجیهان بگۆرێت وبەجیهاندا بڵاو ببێتەوە کەیارمەتی دەربوون بۆ وێناکردن و دروست کردنی ئەم ژیانەی ئەمڕۆ ئێمە تیایدا دەژین لەروانگەی وەڵامی پرسیارە ئابوریەکانەوە.گرنگترین شت دەربارەی مارکس وئینگڵ و دواتریش لینین وترۆتسکی  وشوێنکەوتوەکانیان ئەوەبوو نەدەچوون ئەوکتیبانە بخوێنەوە هەزارن ساڵ پێش خۆیان نوسراوە،بەڵکو دیراسەی تەکنەلۆجیاو کۆمپیتەری سەردەمی خۆیان کرد،هەوڵیان دا ئایدۆلۆژیەک بەرهەم بهێنن بگونجێت لەگەڵ دەرفەت و ئاڵنگاریەکانی سەدەی ١٩ و تەکنەلۆجیا و ئابوری ئەوکاتە.نموونە لە بۆنەیەکدا پرسیارێک لەلینین کرا لەلایەن شوێن کەوتوەکانی وتیان ئێمە نامانەوێت دەیان کتێب بخوێنینەوەیان گوێ لە فەیلەسوفەکان بگرین تابزانین کۆمۆنیزم چیە، بەزمانێکی سادە پێمان بڵێ کۆمۆنیزم واتە چی بەکورتی؟لینین وەڵامی دانەوە وتی کۆمۆنیزم واتە'دەسەڵات بۆ ئەنجومەنی کرێکاران' و سۆڤیەت و لەگەڵ بوونی کارەبا بۆ هەموو وڵات.ئێوە ناتوانن کۆمۆنیزم بن بە بێ کارەبا،بەبێ بزوێنەری هەڵم، و سکەی شەمەندەفەرو تەلیگرام و رادیۆ،سیستمی کۆمۆنیزمی ئەم شتانەی دەوێت،ئێوە نابێت رژێمی کۆمۆنیزیمتان هەبێت وەک سەدەی ١٦ ی روسیا  یان دایمەزرێنن، ئەوە ئەستەمە،یەکەم شت ئێوە هەتان بێت شۆڕشی پیشەسازیە دەبێت هەتان بێت ،کۆمۆنیزم و سۆشیاڵیزم بناغەیەک بەرهەم دێنن کە شوێن شۆڕشی پیشەسازی بکەون،بۆیە ئەم ئایدیایە  سەرکەوتووبوو بۆیە کۆمۆنیزم و سۆشیاڵیزم بوونە مونەزیر بۆ ئایدۆلۆجییا نوێی ٢١ لەوروانگەوەی کەبناغەیان نا لەسەر ئابوری وتەکنەلۆجیا. کۆمۆنیزم یەکەم ئاینی تەکنەلۆجی دەبێت Techno religion  کەهەمان ئەو بەڵێنەمان پێ دەدات کە ئاینە نەریتیەکان پێیان داین وەک ئاشتی وبەهەشت وبوژانەوە،بەس لەسەرزەوی نەک  لەجیهانی دوای مردن بەبەکارهێنانی تەکنەلۆجیا لەم ژیانە لەلایەن دەسەڵاتی ئیلاهیەوە.ئەمە پێناسەی ئاینی تەکنەلۆجیایە 'کۆمۆنیزم یەکەمجار ئەمەی پیشان داین کە بەتەواوەتی گوتاری ئاینیمانی گۆڕی،لەپێشدا پەیوەندی نێوان مرۆڤ و ئیلاهەکان ئەوەبوە کە ئایا باوەڕت بەخوا هەیە؟خوا چیە؟باوەڕت بەرۆح هەیە؟کامە رۆح؟چی روودەدات دوای مردن؟ئەمە ئەوپرسیارانەیە لە موسوڵمان  بۆ مەسیحی لە شێعەوە بۆ سونە، بەڵام دوای کۆمۆنیزم شتەکان گۆڕان،ئەمڕۆ مرۆڤەکان بەدوای ئەوەدا دەگەڕێن پێناسەی خۆیان بکەن کە چۆن بیردەکەنەوە لە  تەکنەلۆجیاو ئابوری،لە ٣٠ ساڵی رابردوو خەڵک پرسیارەکانی ئەوەنەبوو کە خوا کێیە وچیە؟ بەڵکو پرسیارەکانی ئەوەبوو کە ئابوری چۆن رێک دەخرێت؟کۆمۆنیزم یاریەکەی گۆڕی،ئەگەر تەنانەت قبوڵیشت نەبیت مارکس چی وتوە،دەست دەکەیت بەوەی بەقسەکردن لەسەر هاوشێوەی ئەم پرسیارانە،ئاینە پێشوەکانی  وەک ئیسلام و مەسیح و جولەکە وهیندۆسی،ون نەبوون خەڵک باوەڕی پێیان ماوە،بەڵکو بەهاو  کاریگەریان کەم بوەتەوە،پەیوەندیان بەم گۆڕابکاریانەوە کەم بوەتەوە بەڵکو گوازرونەتەوە لە خولقاندنی هێز بۆ ئەکتیڤ کردنەوەی هێز. ئەمە چۆن؟لەسەدەی ناوەڕاست  زۆربەی  تەکنەلۆجیای نوێ  وئابوری  وسیاسەت هونەری بەرێوەبردن   لەکەنیسەی کاسۆلیکی  بوو ئیدارە دەکرا،باشترین هاوشێوەی 'سیلیکۆن ڤالی' لەسەدەی ١٣ بریتی بوو لە ڤاتیکان،ئەوێ باشترین شوێنی  ئایدیا بوو بۆ بەڕێوەبردن ،دەربارە ی پڕۆسەی زانیاری،یەکەم ئەرشیف و کتێبخانەو سیستمان بۆ ئەرشیفکردن و کەتەلۆک و زانیاریمان کە چۆن  رێک خەین ئەوێ بوو،کەنیسە باشترین شوێن بوو ئەمەی دەکرد،ئەگەر تۆ پاشابویتایە لەسەدەی ١٣ پێویست بەوەبوو کەسێک زانیاریت  فیرکات کەهاوکاریت بێت لەپاشایەتیەکەت دەگەڕایتەوە بۆ راهیبەو قەشەکان ،ئەوان شارەزابوون بەڵام دوای ٢٠٠ ساڵ کەم ئەم شوێنانە هێشتا ماون ،بەڵام  ئێستا پێویستیان بە داهێنان و بەهێزکردنەوە هەیە زانینی ئەوشتانە یە کەخەڵکی تر کردویەتی،زۆربەی ئەوشتانەی  ئەم کەنیسانە دەیکەن بریتیە لەوەی کە پەرچەکردای ئەوگۆڕانکاریانە بن کەڕووی داوە،بۆ نموونە بەرهەم هێنانی حەبی نەبوونی منداڵ کە پرۆسەی سێکسی هەمووی گۆڕی ،کەنیسە دەستی کرد  بەسەر خواردن ،ئایا چی بکەین لەگەڵ ئەمە؟ چۆن مامەڵەی لەگەڵ بکەین؟باشە یان خراپە؟یەکێ تر کۆمپییوتەر بەرهەم دێنێت ،جولەکە دەست دەکەن بەسەرخوراندن ئایا چی بکەین لەگەڵ ئەمە ؟چۆن بەکاریبهێنین ؟باشە یان خراپ؟نمونە تەکنەلۆجیا،بیری فیمینیزم، دوای هەزاران ساڵ سیسیتمی پیاوسالاری شۆڕشی فیمینیزمی  روویدا ،قەشەو ئایەتوڵاکان دێنە سەر خەت ئەرێ چیبکەین لەم بیرۆکەیە؟.دەبێت کاردانەوەمان هەبێت یان نا؟ واتە کاری کەنیسە لە شوێنی هێزو مەعریفەوە بوەتە کاردانەوەو دەستەوەسان بەدوای وەڵامی پرسیاری گۆڕانکاریە نوێیەکان و داهینانەکان .باشترین شت بۆ تیگەیشتن لەگۆرڕانی شوێنی ئەم ئاینانە،پێویستە دوو پرسیار لەخۆمان بکەین،یەکەم: باش و باشترین و یەکەم دۆزراوەی داهێنانی سەدەی  چیە ٢١،کە ئەم پرسیارێکی قورسە، بۆ ؟ چونکە ژمارەی زۆر شت هەیە ،نمونەلەوانەیە  ئەنتی بایۆتیک بێت ، لەوانەیە چەکی ئەتۆم بێت،لەوانەیە کۆمپیتەربێت،لەوانەیە ئایدیا بێت وەک ئایدیا فیمینیزمی،پرسیارێکی زۆر قورسە؟ نازانیت کامەیانە ئەوەندە زۆرن.پرسیاری دوەم :باشترین داهێنان کەلەلایەن ئاینەکانی و ەک ئیسلام ومەسیحی و ئاینە وە بەرهەم هاتبێت لە سەدەی ٢٠ لەروانگەی بەرهەم وتەکنەلۆجیاوە چی بووە؟ ،هیچ نابینیت،ئەم خەڵکانە چییان کردوە لەسەد ساڵ پێش ئێستا کە ژیانی ئێمەی گۆریبێت؟وەڵامت دەست ناکەوێت. بەڵام هێشتا هەندێک کاریگەریان هەیە لەرووی ئەوپەرچەکردارەی هەیان بۆ داهێنان کاری و نوێگەریەکان،بەڵام خۆیان چییان داهێناوە کە من وەک خۆم ناتوانم هیچ وەڵامم پێ بێت، کام ەلەمانە ئەنتی بایۆتیک؟تەکنەلۆجیا ؟ چەکی ئەتۆمی بەرهەم هێنا ؟ نازانم . بەڵام ئاڵنگاریەکانی بەردەم لیبراڵیزم  نە ئاینە رادیکاڵیەکانن نە سین نە نارەزایەتیەکانی کۆمەڵایەتی،چونکە ئەمانە ئەڵتەرناتیڤ نین بۆ پاکیجی لیبراڵی ،ئەمە مانای ئەوە نیە لیبراڵیزم سەلامەتە،بەڵکو ئێستا ئێمە لەقەراغی هەڵئاوسانی لیبراڵیزمین،لەبەر ئەوەنا کە ئێستا ئەو شتانە روودەدەن لە سوریا،عێراق وئەفغانستان ولیبیان،بەڵکو لەبەر ئەو شتانەی روودەدات لە 'سیلیکۆن ڤالی'.یان لەزانکۆی ستاندفۆر یان زانکۆی هیربۆ یان زانکۆی ئورشەلیم،ئەمە ئەوەستێت لەسەر ئەو ژیانە زانستیە ،گرفتە بنەڕەتیەکانی سەدەی  ی٢١ لیبراڵیزم،لەبەر ئەوەی کەزانست ئەمرۆشتێک بە ئێمە دەڵێت کە مانای نیە،جیاوازیەکی گەورە هەیە لەنێوان ئەوەی کە لیبراڵیزم پێمان دەڵێت لەگەڵ ئەوەی زانستی ئەمرۆ پێمان دەڵێت لەسەدەی ،٢١یان پێمان دەڵێن دەربارەی مرۆڤی عاقڵ   وجیهان ،لیبراڵیزم باوەڕی بە تاک گەراییە و لەناخماندا  دەنگێک هەیە،بەڵام ئەمرۆ زانست شتێترمان پێ دەڵیت، هەموو گیانەوەرێک بە مرۆڤیشەوە تاک نیە،رۆحیان نیە،هیچ جەوهەرێکی نیە،هیچ ناوکرۆکێکی ناوەکی نیە،بەڵکو لەبناغەدا کۆکراوەی بایۆکیمیکی ئەڵگۆریزم 'خەوارزمی' یە،هەموو ئەڵگۆریزمێک  کە مێشک و و مرۆڤ بونیات دەنین،زەرافە،فیل .. ئەوەی 'سیلیکۆن ڤالی' بەرهەمی دێنێت مرۆڤێکی 'ئەلەکترۆنی ئەڵگۆریزمە' نەک ئەو مرۆڤە عاقڵەی کە ' بایۆکیمیک ئەڵگۆریزمە' ئەم مرۆڤە هەستی نیە  دەنگە ناوەکیەکەی نیە لەناخیدا وە لیبراڵیزم دەیوت کەسەرچاوەی بڕیار و دەرک و هەستەکانی بێت  ووەڵامی پرسیارەکانی دەست کەوێت. مرۆڤی عاقڵ  بە هەستەکانی خۆی نەک بەژمارە  حسابات دەکات وەڵامی پرسیارەکانی وەردەگرێت، بۆنموونە مرۆڤێک برسیەتی و لەدورەوە دارمۆزێک دەبینێت  لەهەمان کاتدا لەتەنیشت دارمۆزەکەوە شێرێک  هەیە ،مرۆڤەکە بە پرۆسەیەکی ناوخۆیی بێ وەرقەو قەڵەمو کۆمپیتەرو حاسیبە ،دێت خوێندنەوە بۆ ئاستی برسیەتی خۆی کە ئایا ئەگەر ئەو مۆزە نەخوات دەمرێت لەبرسا یان نا، تا خۆی بخاتە ئەومەترسە؟ ئایا دەتوانێت سەرکەوێت بەدارەکەدا دەکەوێتە خوار یان نا؟ ئایا شێرەکە چەند دوورە لەدار مۆزەکە ،پەلاماری دەدات یان نا؟ ئایا وزەی پێیە بەشی ئەوە راکات ئەگەر شێرەکە هات بۆی ؟هەموو ئەمانە بە پرۆسەیەکی ناوخۆیی بەهۆی هەستی خۆی  دەکات  وبریاردەدات بڕوات بۆ دارمۆزەکە یان نا. بەڵام مرۆڤی زیرەکی د ەستکرد' ئەلەکترۆنیک ئەڵگۆریزم' لەم ژیانەی ئەم مرۆڤە دەستکردانە کە ئەمڕۆ ئیش دەکەن شتێک نیە بەناوی  ئازادی ،ئازادی ماناو بوونی نیە لەژیانی زانستی ئەمڕۆدا .ئەگەر لیبراڵیزم بەهەمووپرسەکانی سیاسی، ئابوری و ئەژماری بۆ بیرکردنەوەی مرۆڤ دەکرد،ئەمرۆ هەستکردن لە جیهانی  ئەڵگۆریزمە بەرهەم هێنراوەکان  بوونی نیە. ئەم بایۆلۆجیە ناوەکیە هاوکاربوە بۆ لیبراڵیزم چونکە لیبراڵیزم باوەری بەهەست ی مرۆڤە وەک سەرچاوەیەکی د ەسەڵات،من چۆن هەست دەکەم ئەمە سەرچاوەی سەرەکی دەسەڵات بوە لەم زەویە،لیبراڵیزم لەنێوان هەستی خۆت و بایبڵ بۆ بڕیاردانێک دەڵێت بگەرێرەوە بۆ هەستی خۆت،ئەمە رنگە بارودۆخێک بێت تا ئەمڕۆ خواردویەتی،ئەمڕۆ شتەکان گۆڕاون،ئەمرۆ ئەو هەستە نیە ،پرسیارەکە ئەوەیە  ئەمڕۆ ئەو ئەڵگۆریزمەی بەرهەمی دێنین باشتر لەمن بزانێت وەک لەخۆم لەخۆم باشتر لەمن تێبگات،لەهەستم زیاتر تێبگات وەک لەخۆم،ئەی چی بەسەر ئەودەسەڵاتەدێت کەمن جێگۆرکێی پێ دەکەم کە جێگۆڕکی دەکات لە هەستی ناوخۆیی خۆم بۆ ئەڵگۆریزمێک بۆ ئامێرێک کەخۆم لەخۆم باشتر دەخوێنیتەوە  لەدەرەوەی خۆم و کۆنترۆڵیشم دەکات ،بۆ هەست لە پێشودا باشترین سەنتەری دەسەڵات  بوو لەجیهان،ئیتر دەسەڵاتەکان دەڕوات  لەمرۆڤ خۆیەوە لەهەستی خۆیەوە کە سەنتەری بریارو ئازادی بوو بۆ ئامیرێک تەکنەلۆجیایەک لەدەرەوەی خۆی بریاری بۆدەدات کەواتە ئایدیای لیبراڵیزم لێرەدا دەکەوێتە قەیرانەوە.ئەگەر ئەم خوێندنەوەو بڕیارەی ئەمرۆ ئەڵگۆریزمە بەرهەم هاتوەکان مرۆڤە زیرەکیە دەستکردە بەرهەم هاتوەکان  هەمووی چوە بوارەکانی تری ژیان، ئیتر لیبراڵزیم هەڵەئاوسێت،نەک لەبەر توندوتیژی بەڵکو لەبەر ئەوی ئەوە بەسەر چوو هەستی مرۆڤ بڕیاربدات ،بەڵکو لەبەر ئەوە، د ەسەڵاتمان گواستەوە بۆ دەرەوەی خۆمان،گۆڕانی ئەم دەسەڵاتە لەپێشوشدا روی داوە لە سەدەی ناوەڕاست لەدەسەڵاتی کەنیسەوە چووبۆ هەستی مرۆڤ ،لیبراڵیزم گۆڕانی تیۆری نەبوو بەڵکو بریتی بوو لەوەی مرۆڤ چۆن بڕیار بدات لەبارەی ژیانی خۆی ،ئێستاش گۆڕانی دەسەڵاتە لەناخی مرۆڤ بۆ گۆگڵو ئەمازۆن ،ئیتر کەواتە سەرەتای  سەرهەڵدانی ئایدۆلۆژیایەکی ترە ئەویش 'ئایدۆلۆژیای  داتایە'، ئەوەی داتاکانی تۆی لابوو ئەوبڕیارت بۆ دەدات ووەڵامی پرسیارەکانت بۆ دەداتەوەو پێت دەڵیت کامە شت باشە بۆ تۆ کامە خراپە پێشتر کەنیسە  دواتریش مرۆڤ سەنتەری بریارەکان  بوو ئێستا داتا سەنتەری بریارو   دەسەڵاتەکانە .