«ئێمەی گەلی عێراق بە سەرجەم پێكهاتەكانیەوە بە تەواوی ویستی خۆمان بە ئازادانە و ئارەزوومەندانە بڕیاری یەكگرتنی ئارەزوومەندانەمان داوە و دەرس وەردەگرین لە ڕابردوومان بۆ داهاتوومان، و لە بەها باڵاكانی پەیامە ئاسمانییەكان و دۆزینەوە نوێیەكانی زانست و شارستانیەتی مرۆڤەوە ئەم دەستوورەمان دانا، پابەندبوون بەم دەستوورەش یەكێتیی ئازادانەی گەل و خاك و سەروەریی عێراق دەپارێزێت».

 

دوایین پەرەگرافی پێشدەستیی دەستووری عێراق 2005

 

 

 

 ماددەی 130ی دەستوور

نەوت و گاز ناكاتە دەسەڵاتی حەسری فیدڕاڵی

سەرۆك مسعود بارزانی لە ساڵی 2012 و دوای ئەوەی بەندەكانی ڕێككەوتنی هەولێر بۆ كابینەی دووەمی نووری مالیكی پێشێل كران، ڕاشكاوانە بە هەموو جیهانی ڕاگەیاند: «ئێمە بە ئازادانە و ئارەزوومەندانە بووینە بەشێك لە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی و فرەیی و دیموكراتی و پەرلەمانی و نابینەوە بە بەشێك لە سیستمێكی دیكتاتۆری.» ئەم قسەیەی سەرۆك بارزانی جەختكردنەوەیە لەسەر دوایین پەرەگرافی پێشدەستیی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق كە پابەندبوون پێیەوە یەكێتی خاك و سەروەریی عێراق دەپارێزێت، بەپێچەوانەوە هەر هەوڵێك بدرێت بۆ ئەوەی سیستمی سیاسیی عێراق لە فیدڕاڵییەوە بگێڕێتەوە بۆ سەنترالیزم و دیكتاتۆری ئەوە پێشێلكاریی دەستوورە و كە دەستوورەكەش پێشێل بكرێت، ئەوا دەرگا مەترسیدارەكە دەكرێتەوە، كە هەموو ئەگەرەكان بە باش و خراپەوە لە بەردەم ئایندەی عێراقدا واڵا دەبن و، ئاگرێك دەبێت كە هیچ لایەك ناتوانێت خۆی لە پریشكەكەی بپارێزێت. بەداخەوە دادگای بەناو «فیدڕاڵی»ی عێراق پشتی بە ماددەی 130 لە دەستووری 2005 بەستووە، بۆ ئەوەی نەوت و گاز بكاتەوە بە دەسەڵاتی حەسریی حكومەتی فیدڕاڵی، ئەمە لە كاتێكدا ئەندامانی ئەو دادگایە ئەو پرسیارەیان لە خۆیان نەكردووە، بۆچی بڕگەی «بیست و پێنج / ها» لە یاساكانی كاتی بۆ بەڕێوەبردنی عێراق لە قۆناغی ڕاگواستن / 2004 كە نەوت و گاز وەك دەسەڵاتی حەسریی حكومەتی عێراق دیاری كردووە، لە نووسینەوەی دەستووردا ئەم بڕگەیە لابرا و، نەوت و گاز نەخرایە ناو ئەو دەسەڵاتەی كە وەك دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵی بۆ حكومەتی عێراق دیاری كراوە.

هەر پشتبەستن بە ماددەی 130ی دەستووری عێراق كە دەڵێت: «یاسا كارپێكراوەكان كاریان پێ دەكرێت، ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە، یان هەموار نەكرابن بە گوێرەی حوكمەكانی ئەم دەستوورە»، دیسان دادگای فیدڕاڵی لە بڕیارەكەیدا دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، خۆی تێكەڵاوی كێشەیەكی سیاسیی ترسناك كردووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر یاسای نەوت و گازی ژمارەی 101ی ساڵی 1976 بەپێی ماددەكانی دەستوور كارپێكراو بوایە، ئەوە دەبوو:

1. ڕاشكاوانە بڕگەی «بیست و پێنج / ها» لە یاسای كاتیی بەڕێوەبردنی عێراق 2004 بگوازرایەتەوە بۆ ناو دەستوور، لە ناو دەسەڵاتە تایبەتەكانی فیدڕاڵی ڕاشكاوانە نەوت و گاز تۆمار بكرایە، بەڵام لە بەر ئەوەی لە نووسینەوەی دەستووردا، داڕێژەرانی دەستوورەكە ڕازی نەبوون نەوت و گاز یەكێك بێت لە دەسەڵاتە تایبەتەكانی فیدڕاڵی، مانای ئەوەیە ماددەی 130ی دەستووری عێراق بە شێوەیەكی زمنی كاركردن بە یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976 سڕ دەكات، تا ئەو كاتەی حكومەتی فیدڕاڵی پڕۆژە یاسایەكی تازەی نەوت و گاز ئامادە دەكات و دەینێرت بۆ پەرلەمان بۆ ئەوەی پەسەند بكرێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: ئایا هەوڵێك هەبووە بۆ ئەوەی یاسایەكی تازە بۆ نەوت و گازی عێراق دابڕێژدرێت؟ بێگومان بەڵی، لە ساڵی 2007 پێش ئەوەی پەرلەمانی كوردستان یاسای نەوت و گازی كوردستان دەربكات، هەوڵێكی هاوبەش لە نێوان حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدڕاڵی هەبوو، بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن لەسەر یاسای نەوت و گازی حكومەتی فیدڕاڵی، ئەم یاسایە وەك پڕۆژە ئامادە كرا و ڕەوانەی پەرلەمانی عێراقیش كرا، بەڵام لە پەرلەمان ناوەرۆكی فیدڕاڵیی یاساكەیان شێواند، بۆیە بە ناچاری یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976 بۆ ڕێكخستنی وەزارەتی نەوتی عێراق مایەوە، بەڵام دیسان دووبارەی دەكەینەوە، پێداگری لەسەر بەڕێوەبردنی وەزارتی نەوتی عێراق بە یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976، پێشێلكاریی دەستووری عێراقە و لەگەڵ ڕۆحی ئەو دەستوورە یەك ناگرێتەوە كە لە ئایاری 2005ـەوە پەسەند كراوە و كاری پێ دەكرێت، ئەم پێشێلكردنەش لە لایەن حكومەتی فیدڕاڵیی عێراقەوە ددانی پێدا نراوە و، لە هەموو دانوستاندنەكانیش بۆ پێكهێنانی حكومەتەكانی عێراق جەخت لەسەر ئەوە كراوەتەوە، كە دەبێت عێراق یاسایەكی فیدڕاڵی بۆ بەڕێوەبردنی نەوت و گازی هەبێت و، چیتر كار بە یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976 نەكرێت كە دروشمەكەی «نەوتی عەرەب بۆ عەرەب . نفط العرب للعرب» بوو، ئامانجیش لە یاساكە هەر ئەو دروشمە بوو، كە ئەو دروشمە لەگەڵ ماددەی 110ی دەستووری عێراق یەك ناگرێتەوە كە دەڵێت: «نەوت و غاز موڵكی سەرجەم خەڵكی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاكان».

2. لە یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976 لە بەر ئەوەی دەسەڵاتی نەوت و گاز تایبەتە بە حكومەتی سەنتڕاڵی، بە هیچ شێوەیەك باس لە كێڵگە نەوتی و گازییەكانی «ئێستا و داهاتوو» ناكات، بەڵام لە ماددەی 112ی دەستووردا كە باس لەوە دەكات «حكومەتی فیدڕاڵی لەگەڵ هەرێم و پارێزگا بەرهەمهێنەرەكانی نەوت و غازی بەرهەمهێنراوی كێڵگەكانی ئێستا بەڕێوە دەبات»، بێگومان «كێڵگەكانی ئێستا» لە دەستووردا مانای ئەو كێڵگە نەوتی و گازییانەی عێراقە كە هەتا 20ی ئایاری 2005 بوونیان هەبووە و، لەم بەروارەشدا هەرێمی كوردستان ‌خاوەنی كیڵگەی نەوت و گاز نەبووە، هەر بۆیە دەستوور جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە بۆ ئەو كێڵگە نەوتی و گازییانەی پاش ئەم بەروارە وەبەرهێنانیان تێدا دەكرێت، ئەوا بە یاسایەكی تازە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، كە ئەویش یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵییە كە ڕەشنووسەكەی ڕێككەوتنی لەسەر كراوە و، ئەقڵییەتی شۆڤێنی ڕێگری لێ كردووە بۆ ئەوەی نەبێتە یاسا، ئەمە ڕاشكاوانە ئەو ڕاستییەمان بۆ ئاشكرا دەكات، نەفەس و نییەتی دادگای فیدڕاڵی لە دەركردنی بڕیارەكەی دژی یاسای نەوت و گازی كوردستان، لە بنەڕەتدا نەفەس و نییەتێكی سیاسییانەی لە پشتە كە نایەوێت عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵی بێت.

3. دادگای فیدڕاڵی بە دەركردنی ئەم بڕیارەی دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، رۆحی دەستووری 2005 دەكوژێت، لە بەر ئەوەی پێكەوەژیانی «ئازادانە و ئارەزوومەندانە» دەگۆڕێت بۆ پێكەوەژیانی زۆرەملێ و ژێردەستەیی، هەروەها ناسنامەی هەرێمێكی فیدڕاڵی لە هەرێمی كوردستان وەردەگرێتەوە كە لە ماددەی «117/ یەكەم دەڵێت: «ئەم دەستوورە لە بەرواری پیادەكردنیەوە ددان بە هەرێمی كوردستان و ئەو دەسەڵاتانەی ئێستایدا دەنێت وەك هەرێمێكی فیدڕاڵی»، ئەم بڕگەیە وەك دەستوورزان و یاساناسان تەفسیریان كردووە،‌ «دەسەڵاتەكانی ئێستای هەرێم، واتە ئێستای دوای پیادەكردنی دەستوور و تەواوی ئەو مافە دەستوورییانە دەگرێتەوە كە لەو دەستوورەدا بۆ دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان دانراون»، یەكێك لەو دەسەڵاتانەشی كە بەپێی دەستوور بووەتە دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان و ئەو هەرێمانەشی لە ئایندە دروست دەبن، ئەو دەسەڵاتانەیە كە لە ماددەی « 121/ یەكەم» هاتووە و دەڵێت: «دەسەڵاتی هەرێمەكان مافی پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی یاسادانان و ڕاپەراندن و دادوەرییان هەیە بە گوێرەی ئەم دەستوورە جگە لەو دەسەڵاتانەی كە تایبەتن بە حكومەتی فیدڕاڵییەوە.»

ئەوجا لە بەر ئەوەی دەسەڵاتی نەوت و گاز بەپێی هەردوو ماددەی 112ی دەستوور كە دەسەڵاتی نەوت و گازی دابەش كردووە بۆ «كێڵگەكانی ئێستا و داهاتوو»، هەروەها ماددەی 115ی دەستوور كە دەسەڵاتی نەوت و گازی لە ناو دەسەڵاتە تایبەتەكانی فیدڕاڵی نەنووسیوە، مانای ئەوەیە بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی دژی هەرێمی كوردستان نەك هەر تەنیا پێشێلكردنی چەند ماددەیەكی دەستوورییە، بەڵكو كوشتنی ڕۆحی دەستوورەكەیە و گۆڕینی سیستمی فیدڕاڵییە بۆ سەنترالیزم.

لێرەوە دەگەینە ڕاستییەكی ترسناك و ئەو پرسیارە دەورووژێت، ئەگەر كاری دادگای فیدڕاڵی تەفسیری ماددەكانی دەستوور و پاراستنی دەستوور بێت، ئەوا ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی بە تەفسیركردنی بۆ ماددەی 130 بەوەی یاسای ژمارە 101ی ساڵی 1976 یاسایەكی كارپێكراوە و دەبێت بەو یاسایە وەزارەتی نەوتی حكومەتی فیدڕاڵی عێراق بەڕێوە بچێت، ئەوا ئەم تەفسیرە پێچەوانەی ڕۆحی دەستوورەكە و تێكدانی دەستوورەكەیە.

 گواستنەوەی ئەقڵییەتی دژە فیدڕاڵی و كوردستان لە سیاسییە شۆڤێنییەكانەوە بۆ ناو قازییەكانی دادگای فیدڕاڵی

13 ساڵ پێش ئەوەی دەستووری عێراقی 2005 بنووسرێتەوە و پەسەند بكرێت، پەرلەمانی كوردستان لە 6ی ئۆكتۆبەری 1992 بڕیارێكی مێژوویی و چارەنووسسازی دەركرد، ئەویش «بڕیاری فیدڕاڵی»بوو، ئەمەش بەو مانایەی كوردستان لەسەر بنەمای سیستمێكی فیدڕاڵی و بوونی كوردستان بە هەرێمێك لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقدا، وتووێژ و دانوستاندن لەسەر ئایندەی سیستمی سیاسیی عێراق دەكات و، ئەگەر نەتوانرا لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتە فیدڕاڵییەش پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵی ڕێك بخرێت، ئەوا پسپۆڕانی یاسایی و دەستووری بیریان لەوە كردبووەوە كە وەك بەدیل پەنا بۆ «فیدرەسی» ببرێت، ئەمەش بەو مانایەی هەرێمی كوردستان هەر بەشێك بێت لە عێراق و بە دەستوور پەیوەندییەكانیان ڕێكبخرێت، هەتا ئەگەر سیستمی سیاسیی كوردستان لەگەڵ سیستمی سیاسیی عێراق جیاوازیش بێت.

لە ماوەی ساڵانی 1992- 2003 كە چەندین كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە هەرێمی كوردستان و دەرەوەی عێراقیش گرێ دراوە، هیچ لایەنێكی سیاسی «عەرەبی شیعە و سوننە» نەیانویستووە ددان بەو ڕاستییەدا بنێن كە فیدڕاڵی واتە «یەكێتی – الاتحاد»، بەڵكو هەموو كات بەو جۆرە تەفسیری فیدڕاڵییان كردووە، كە مانای «جوداخوازی- الانفصال» دەدات، هەر بۆیە هیچ یاساناس و دەستوورزانێك گومانی لەوە نییە كە ئەوە دەستووری ساڵی 2005 نییە كە عێراقی كردووەتە دەوڵەتێكی فیدڕاڵی، بەڵكو ئەوە ئیرادەی گەلی كوردستانە كە لە ساڵی 1992ـەوە لە ناو پەرلەمانی كوردستانەوە بڕیاری «فیدڕاڵی» داوە.

سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بە گشتی و شەخسی سەرۆك مسعود بارزانی كە خۆی بە شەخسی بەشداریی هەموو كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی لە ناو هەرێمی كوردستان و دەرەوەی عێراقیش كردووە، هەموو كات لەو ڕاستییە بە ئاگا بووە كە ئەقڵییەت و نییەتێكی شۆڤێنییانە هەموو كات لە ناو بەشێك لە عەرەبی عێراق بە «شیعە و سوننە»وە بوونی هەیە و، ئەگەر دەرفەتیان بۆ بڕەخسێت، نەك هەر ڕێگە نادەن كوردستان هەرێمێكی فیدڕاڵی بێت، بەڵكو مافی «ئۆتۆنۆمی»شی پێ ڕەوا نابینن، هەر بۆیە لە داڕشتنی دەستووری 2005ی دەوڵەتی فیدڕاڵیی عێراقدا، سەرۆك مسعود بارزانی پێداگری لەسەر ئەو خاڵانە كردووەتەوە كە مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان لەناو ئەو دەستوورە بە زیندوویی دەهێڵنەوە وەك:

1. لە كاتی دانوستانەكان بۆ داڕشتنی دەستووری عێراق لەلایەن پۆل بریمەر حاكمی مەدەنیی عێراق هەوڵێكی زۆر درا، بۆ هەڵوەشانەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان و تا گەیشتە ئەوەی سەرۆك جۆرج دەبلیو بۆش هەوڵی دا بە تەلەفۆن ئەو داوایە لە سەرۆك بارزانی بكات، بەڵام سەرۆك بارزانی بە بریمەری گوتبوو: «من وەڵامی ئەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەی سەرۆك بۆش نادەمەوە، لەبەر ئەوەی زۆرم پێ باشترە سەرۆك بۆش گلەییم لێ بكات، نەك شەرمەزاری میللەتەكەی خۆم بم»، دەركەوت ئەم دووربینییەی سەرۆك بارزانی دوای 12 ساڵ لەو بەروارە و دوای خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر لە جێگەی خۆیدا بووە و ئەگەر هێزی پێشمەرگەی كوردستان نەبوایە شتێك بە ناوی هەرێمی كوردستان بوونی نەدەما و، ئەوكات پێداگری لەسەر دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان كرد و، بەمجۆرە لە ماددەی «121/ پێنجەم» چەسپاندنی كە دەڵێت: «هەرچی پەیوەندی بە بەڕێوەبردنی هەرێمەوە هەیە، لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمدایە، بەتایبەتی پێكهێنان و ڕێكخستنی هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆی هەرێم وەك پۆلیس و ئاسایش و پاسەوانی هەرێم»، دانانی وشەی «پاسەوانی هەرێم» واتە مانەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان وەك خۆی.

2. دانانی ماددەی 140 لە دەستووری عێراق بۆ گێڕانەوەی ناوچەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان، جیا لەوەی ئەم ماددە دەستوورییە دیكیۆمێنتێكی مێژووییە بۆ دیاریكردنی سنووری هەرێمی كوردستان لە هەمان كاتدا وردەكاریی جێبەجێكردنی ئەو ماددەیە دەسەڵاتی داوە بە پەرلەمانی كوردستان لە حاڵەتێكدا حكومەتی فیدڕاڵی ئامادە نەبوو، جێبەجێی بكات، ئەم بارودۆخە بە تەواوەتی لە ماوەی شەڕی داعش دابین كرا و، وەك هەنگاوی یەكەم بۆ جێبەجێكردنی ئەمری واقیعی ماددەی 140 ئاڵای كوردستان لەسەر قەڵای دێرینی شاری هەولێر هەڵكرا و بەپشتبەستن بە دەستوور و ئەو دەسەڵاتانەی لەو دەستووردا بۆ هەرێمی كوردستان دیاری كراون، زەمینەسازی بۆ جێبەجێكردنی تەواوی ماددەی 140 كرابوو.

3. بۆ مانەوەی ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان، سەرۆك بارزانی جەختی لەوە كردەوە كە هەمواركردنەوەی دەستوور پەیوەست بێت بە ڕێژەی دوو لەسەر سێی دانیشتووانی 3 پارێزگا، ئەگەر 3 پارێزگا ئەو هەمواركردنەی ڕەتكردەوە، ئەوا هەمواركردنەوەی ئەو دەستوورە پەسەند ناكرێت، ئەم دووربینییەی دیكەی سەرۆك بارزانی، لەبەرچاوگرتنی مەترسیی ئەو شۆڤێنییانە بوو كە هەموو كات ئامادەن بە ڕێگەی زۆرینە مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستان لە بەهاكانی خۆی بەتاڵ بكەنەوە و، بە دانانی ئەم مەرجەش هەموو كات ماف و دەسەڵاتەكانی هەرێمی كوردستان پارێزراو دەبن.

4. دەرهێنانی دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی سامانی نەوت و گاز لە ناو دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی و پێدانی دەسەڵاتی دەستووری بە پەرلەمانی كوردستان بۆ داڕشتنی یاسای نەوت و گازی كوردستان، هەنگاوێكی دیكەی دووربین و لۆژیكانە بوو بۆ ئەوەی بە هەرەشەی گەمارۆ و بڕینی مووچە هەرێمی كوردستان نەكەوێت، ئەم خاڵە لە سەرەتادا كە لای هەندێك سیاسەتمەدار جێگەی بایەخ نەبوو و بەوجۆرە بیریان دەكردەوە جارێكی دیكە حكومەتی عێراق پەنا بۆ گوشاری «سەربازی و دارایی» نابات بۆ سەر كوردستان، كەچی هەردووكیانمان بینی، بەڵام هەروەك چۆن لە داستانەكانی پردێ و مەحموودیە و سحێڵا كارتی گوشاری سەربازی پووچەڵ كرایەوە، ئێستا پەنایان بۆ دادگای فیدڕاڵی بردووە و دەیانەوێت لە ڕێگەی بڕیارەكانی ئەو دادگایەوە سەرچاوەی داهات و ئابووریی كوردستان وشك بكەن، ئەوا بە هەمان شێوە ئەم بڕیارەش پووچەڵ دەكرێتەوە، ئەگەرنا عێراقی پێش بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵی، عێراقی دوای ئەو بڕیارە نابێت.