باسكردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكان زۆر فراوانە، كە تەنیا لایەنە یاساییەكە ناگرێتەوە، بەڵكو لایەنە ئابووری و سیاسییەكەش دەگرێتەوە، بۆیە پەیوەندییە نێودەوڵەتی و هەرێمییەكان دەكەونە خانەی دیپلۆماسیەتەوە، هەروەها دەكەونە خانەی دەرەوە و میكانیزمەكانی ئابووری و بازرگانی بۆ ڕێكخستنی نێودەوڵەتی، تەنانەت هەندێ بابەتی فیكریش دەگرێتەوە، وەك بابەتەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و پێوەرەكانی دیموكراسی و چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان و سیستەمە سیاسییەكان. هەر چۆن بێت تێگەیشتن لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ئەوەیە كە ئەم بابەتە گرنگە بۆ جیهانی ئەمڕۆ بۆ قەوارەكانی سیاسی و دەستووری و نێودەوڵەتی و هەر قەوارەیەكیش ناتوانێت بە جیا لەگەڵ ئەم جیهانەدا بژی، واتا لەگەڵ ئەو كۆمەڵگە نێودەوڵەتییە كە خۆی لە (192)  دەوڵەت دەبینێتەوە، جگە لە چەندین قەوارەی دیكە كە واقیعی نێودەوڵەتیی دیفاكتۆیان هەیە، بۆیە دەبێ ئەم قەوارانە لەنێو ئەو كۆمەڵگەیانەدا بژین، میكانیزمەكانی ژیان خۆی لە ڕێكخستنی نێودەوڵەتی دەبینێتەوە، ئەم ڕێكخستنەش بە پلەی سەرەكی لە جیهانی ئەمڕۆدا بریتییە لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، واتا ئەم ڕێكخراوە كە ماوەیەكی درێژە هاتووەتە ئاراوە و لە دوای جەنگی دووەمی جیهان لە ساڵی 1945 دروست بووە، ئامانج و پرەنسیپ و ڕێكخستنی پەیكەریی هەیە، وەك كۆمەڵەی گشتی و ئەنجومەنی ئاسایش و ئەنجومەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و دادگای نێودەوڵەتی و ئەمیندارێتیی گشتی.

باسكردنی پەیوەندیی نێوان نەتەوە یەكگرتووەكان و ئاسایشی نەتەوەیی لەو ڕوانگەوەیە كە نەتەوە یەكگرتووەكان هەوڵ دەدات بۆ دابینكردنی ئاسایش و ئاشتیی نێودەوڵەتی، كە پرەنسیپە سەرەكییەكانیەتی، واتە قەدەغەكردنی جەنگ و پەلاماردان و ئەم شتانە، ئەمەش كاریگەریی هەیە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەو دەوڵەتانەی لەژێر چەتری ئەم ڕێكخراوە كاردەكەن، شتێكی دیكە هەیە كە پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە، ئەمەی دواییش دوو جۆرن، هەیانە ڕێكخراوی حكوومین كە پێیان دەڵێین ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی پسپۆری كە زۆربەیان سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانن، هەشیانە ناحكوومین، هەردووكیان ڕۆڵ دەبینن، ئەوانەی حكوومین بە پلەی سەرەكی ڕۆڵی ڕێكخستنی بوارەكانی ئابووری و زانستی و تەكنەلۆجی و بارزگانی دەبینن، ئەوانەی دووەمیش ڕۆڵیان هەیە لە بوارەكانی مافی مرۆڤ و چاودێریكردنی پێوەری شەرعییەتی سیستەمە سیاسییەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بە هەر حاڵ هەردوو جۆریان ڕۆڵی سەرەكی و گرنك و كاریگەریان هەیە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەو قەوارانەی كە لەگەڵ ئەم ڕێكخراوانەدا كار دەكەن. جیهانی ئەمڕۆش بریتییە لە كۆمەڵێك دیكیۆمێنتی نێودەوڵەتی كە بە یاسا ڕێكخراوە و پەیوەستە بە پەیوەندیی دیپلۆماسی و كونسوڵگەری و ئاو و ئاسمان و زۆر مەسەلەی دیكە، هەر چۆن بێت ئەو دیكیۆمێنتە نێودەوڵەتییانە و پەیوەندییە كونسوڵگەری و نێودەوڵەتییانە كاریگەرییان هەیە لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی قەوارەكان، بە تایبەتی كە لە بواری یاسای نێودەوڵەتی وای بۆ دەچن كە دەبێ جۆرە چارەسەرێكی هاوسەنگییانە هەبێت، لە نێوان مافی ئەو باڵیۆزخانە و كونسوڵگەرییانە لە كاركردن و مافی دەوڵەت لە پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی، چونكە زۆر لە گرفت و كێشە هاتوونەتە ئاراوە، ئەوەش لە ڕێككەوتننامەكانی ڤیەننای ساڵی 1963، كە دەربارەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ڕێكخراوە، سەبارەت بە كێشەكانی ئاو، ئەویش گرنگە لە ڕووی ڕووبار و كەناڵە نێودەوڵەتییەكان، ئەمەش لە ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی جنێڤی ساڵی 1958 ڕێكخراوە، دواتر كاراكاس ساڵی 1982، لەسەر ئەو ئاستەی هاوسەنگیی نێوان بەرژەوەندیی ئاسایشی نەتەوەیی ئەم دەوڵەتانە و بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.

ئەگەر بێینە سەر جۆری دووەمی پەیوەندییەكان، كە پەیوەندیی هەرێمین، زۆر پێوەر هەن بۆ دەستنیشانكردنی ئەم پەیوەندییانە، ئایا دراوسێتیی جوگرافییە؟ ئایا پێكهاتەیەكی هاوبەش لە ئایین و نەتەوە و زمانە، یان پەیوەندیی هاوبەشن؟ پێوەر زۆرن، كە بەم پێوەرانە ئەم قەوارانە حەز دەكەن بچنە ناو ئەو پەیوەندییە هەرێمییانەوە، كە بەم هۆیەوە ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان دەپارێزن، نموونەی ئەمانە زۆرن، یەكێتیی ئەوروپا و كۆمكاری عەرەبی و ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو نموونەی دیارو بەرچاون، لە ئەمریكای لاتین و شوێنەكانی دیكەش لەم ڕووە هەن.

هەڵبەتە پەیوەندییە هەرێمییەكان دەكەونە خانەی لایەنەكانی ئابووری و ئەمنی و سەربازی بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەو قەوارانەی كە دەچنە ژێر باڵی ئەو وڵاتە، واتا هیچ هاودژییەك نییە لەنێوان هاوپەیمانی هەرێمی و هاوپەیمانی نێودەوڵەتی، بە پێچەوانەوە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان زۆر پاڵپشتیی هاوپەیمانی و پەیوەندییە هەرێمییەكان دەكات، چونكە باری سووك دەكات لە بواری پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی و هەرێمی، لە هەمان كاتدا پێویستە ئاماژە بە پەیوەندییە دوو قۆڵییەكان بكەین لە نێوان دوو قەوارە و پەیوەندییەكانیان، چونكە زۆرجار دەكەوێتە خانەی سەربازی و ئەمنی و ئابووری و هاوكاریی نێوان یەكدی و بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، ئەویش گرنگە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی قەوارەكان، بەڵام ئەوەی زیاتر ڕۆڵ دەبینێت هەرێمییەكە و نێودەوڵەتییەكەیە.

لە دەرئەنجامدا دەگەینە ئەوەی كە پەیوەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتی و دوو قۆڵیی هەیە و میكانیزمی ڕێكخستنی ئەم پەیوەندییانە دیپلۆماسییەت و سیاسەتی دەرەوەی قەوارەكانە بۆ ئەم مەسەلەیە، واتا هەر قەوارەیەك لە ڕوانگەی بەرژەوەندییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیەوە كە زیندوون، مامەڵە لەگەڵ ئەو پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتی و دوو قۆڵییەدا دەكات.

دێینە سەر هەرێمی كوردستان، ئێمە بە نموونە ڕۆڵ و دیپلۆماسییەتی سەرۆك بارزانی لەم بوارەدا وەردەگرین، لە ڕاستیدا لە ڕوانگەی ئەزموونی پەنجا ساڵەی سەرۆك بارزانی لە بواری دیپلۆماسیەت و پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا، دەتوانین دەستنیشانی هەندێ بابەت لەم بوارەوە بكەین، بەتایبەتی دوای ڕێككەوتننامە شوومەكەی جەزائیر لە ساڵی 1975، شۆڕشی كورد هەستی بەوە كرد كە پلانە نێودەوڵەتییەكە پێویست بەوە دەكات، كار بكرێت لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، جگە لە شۆڕشی چەكداری، دیپلۆماسیەتی شۆڕشی هەرێمی و نێودەوڵەتی هاتە كایەوە، بەتایبەتی ئەگەر بزانین كە كوردستان جوگرافیای سیاسی و پێگەی جیۆپۆلێتیكی هەمەجۆر لەگەڵ ئەم دەوڵەتانە ڕۆڵیان لەم مەسەلەیەدا هەیە، بۆیە هەر لەو كاتەوە سەرۆك بارزانی بە جموجووڵێك كاری لەسەر ئەم مەسەلەیە كرد، كە ئاسەواری پۆزەتیڤی هەبوو لە پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتانی ئەسكەندناڤی، لە خوێندنەوەی جارێكی دیكە لەگەڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و دەوڵەتانی بلۆكی سۆسیالیستیی ئەو كات یەكێتیی سۆڤییەت و دەوڵەتە سۆشیالیستییەكان، تەنانەت لەگەڵ دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی و هەندێك لە دەوڵەتانی جیهانی سێیەم، ئەو كات دیپلۆماسیەت پێی دەگوترا دیپلۆماسیەتی شۆڕش، سەرۆك بارزانی پەنای بۆ برد و وەك بزاڤێكی ڕزگاریخوازی نەتەوەیی كورد مافی شەرعیی خۆیەتی كە بەرگری لە بوونی نەتەوەیی و مافەكانی خۆی بكات بە هەموو ئامرازەكان، جگە لە ئامرازی چەكداری، ئامرازی خەباتی سیاسی و دیپلۆماسی، ئەم پەیوەندییانە لەسەر ئاستی ئەوە بوو كە جۆرە هاوسەنگییەك هەبێت لەم مەسەلانە، جگە لەمەش ڕەوەندە كوردییەكانیش لە دەرەوە ڕۆڵیان بینی، گەیشتە ئەوەی كە لۆبی كوردی پەیدا بێت بۆ پەیوەندیی نێودەوڵەتی، هەروەها لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمیدا، پەیوەندیی بزاڤی ڕزگاریخوازی كورد لەگەڵ حزبە شۆڕشگێڕەكان و ئەوانەی باوەڕیان بە مافی گەلان هەیە، بەتایبەتی لە جیهانی سێیەم، كە زۆر لەو حزبانە پاڵپشتیی شۆڕشیان لەم بوارانەدا دەكرد.

جگە لەمە، دیپلۆماسیەتی شۆڕش ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتیشی بە نموونە وەرگرت بۆ ئەم مەسەلەیە و لەسەر ئەم ئاستەش توانرا شت بۆ ئەم بوارە بكرێت، تا گەیشتە ڕووداوەكانی كەنداو، بەڵام پێش ئەوە سیاسەتەكانی شۆڤینیی ڕژێمە سیاسییەكانی عێراق، بەتایبەتی لە هەشتاكان، لە ئەنفال و جینۆساید كە دەرفەتێك بوو بۆ ئەوەی دیپلۆماسیەتی كورد جارێكی دیكە چالاك بێت، بەتایبەتی لەگەڵ دەوڵەتانی ڕۆژئاوا و ئەمریكا و بەریتانیا و فەرەنسا، گەیشتە ئاستی ئەوەی كە كۆنگرەی نێودەوڵەتی لە پاریس لە ساڵی 1989 بەسترا دەربارەی كەیسی كورد، زۆر لە دیدارەكانی دایالۆگی عەرەبی و كوردی كرا لە قاهیرە دەربارەی ئەم بابەتە.

ڕووداوەكانی دوای داگیركردنی كوێت و جەنگی دووەمی كەنداو و بڕیاری 688 و هاتنەكایەوەی ئەم ئەزموونە، بۆیە فاكتەری دەرەوە و نێودەوڵەتی ڕۆڵی لەم مەسەلەیەدا هەبوو، بۆ نموونە ڕۆڵی ئەمریكا و فەرەنسا و بەریتانیا، تەنانەت ڕۆڵی دەوڵەتانی دراوسێ وەك ئێران و توركیا كە ئەوان مەترسیی ئەوەیان هەبوو، كە كۆڕەوەكە دەستی پێكرد، كاریگەریی هەبێت بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەوان و، ناوچەكە جۆرێك گرژی بەخۆیەوە ببینێت، لەسەر ئەم بنەمایە كە بڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان ژمارە 688 لە ساڵی 1991 دەرچوو، ڕەهەندی نێودەوڵەتی هەبوو بە ماندووبوونی نێودەوڵەتی و هەرێمیی ئەو دەوڵەتانە و بە پاڵپشتیی بەرەی كوردستانیی ئەوكات.

هاتنەكایەوەی ئەم ئەزموونە و دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 و هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و دامەزراندنی كابینەكانی حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی هەرێمی كوردستان و دامەزراوەكانی دیكە، دەرگای دی كردەوە بۆ جۆرە پەیوەندیی دیپلۆماسی و كونسوڵگەری و هەرێمی، بە تایبەتی كردنەوەی نوێنەرایەتیی حكومەتی هەرێم لە وڵاتان و بەتایبەتیش لەو دەوڵەتانەی ئەندامی هەمیشەیین لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و زۆر لە دەوڵەتانی دیكە، جگە لەوەش دەرگای بازرگانیی نێودەوڵەتی بۆ هەرێم كرایەوە، چونكە ئابڵوقەی لەسەر بوو، نەتەوە یەكگرتووەكان و توركیا و ئێران هەر یەكەیان بە شێوەیەك مامەڵەیان لەگەڵ هەرێم كرد، ئەوەی گرنكە دوای گۆڕانكارییەكانی ساڵی 2003و ڕووخانی ڕژێمی پێشوو، دیپلۆماسیەتی عێراق كەوتە دەست بەڕێزێكی كورد كە ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە ڕێكخستنەوەی ئەم دیپلۆماسییەتە، ئەویش كاك هۆشیار زێباری بوو، كە ماوەیەكی زۆر نزیكەی 10 بۆ 11 ساڵ وەزیری دەرەوە بوو، كە پێشتر كاركردنی دیپلۆماسیەت بۆ نەتەوەی كورد قەدەغە بوو لەو باڵیۆزخانە و كونسوڵگەرییانە، هەروەها دەستووری عێراقیش ئەمەی ڕێكخستەوە، هەر چۆن بێت ئاسۆیەكی تازە هاتە كایەوە، بەڵام ئەوەی گرنگە كردنەوەی نزیكەی چل كونسوڵگەرییە لە هەرێمی كوردستان، ئەمەش دەرگایەكی بۆ پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان كردەوە، بۆیە ئەم وڵاتانە پەیوەندیی باش و دیداری گرنگیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیە.

سەرەنجام دیپلۆماسیەتی سەرۆك بارزانی لە سوودوەرگرتن لە ڕێككەوتننامەكە شوومەكەی جەزائیر و كاركردن لە دیپلۆماسیەتی شۆڕش لە دەرەوە، دوای ئەو پەیوەندیی لەگەڵ ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و ڕاگەیاندنی نێودەوڵەتی، دواتر جەنگی دووەمی كەنداو، سەرۆك بارزانی ڕۆڵی گرنگی هەبوو لە كۆنگرەكانی ئۆپۆزسیۆن لە ئەمریكا و بەریتانیا و زۆر شوێنی دیكە، هەروەها دیالۆگ و دیدار لەگەڵ ئەم دەوڵەتانە، بەو ناوەی كە بەڕێزیان سەرۆكی هەرێمی كوردستان بوون، زۆر دیداری دووقۆڵی لەگەڵ بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتانە ئەنجام دا، هەروەها لەگەڵ ئیتاڵیا و دەوڵەتانی ئەسكەندناڤی بەتایبەتی نەمسا. ئەوانەی تەواوكەری ڕۆڵی سەرۆك بارزانین لە دیپلۆماسیەتدا بەڕێزان نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ئێستای هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەڕێز مسرور بارزانی، كە دەبینین ئێستا ڕۆڵی هەیە لە پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان بەتایبەتی دەوڵەتانی كەنداو، وەك ئیمارات و سعودیە و قەتەر، هەروەها ئوردن و زۆر دەوڵەتی دیكە، كەواتە دەتوانین بڵێین ڕۆڵی سەرۆك بارزانی لە پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتیەكان ڕوون و گرنگە لەسەر بنەمای هاوسەنگی نێوان بەرژەوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و ئەم دەوڵەتانە و دەستوەرنەدان لە كاروباری ناوخۆیی، تەنانەت ئەو دەوڵەتانەی كە كێشەی كوردیان هەیە، داوای سەرۆك بارزانی بۆیان ئەوەیە كە بە ئاشتییانە كێشەكان چارەسەر بكەن، هەڵبەتە ڕۆڵی دیپلۆماسیەتی سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی حكومەت لە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتانی كەنداو لەسەر بنەمای دیپلۆماسیەتی وزەیە، كە ئاسایشی زۆر گرنگە لەو مەسەلەیەدا، كە ئێستا سەدا حەفتا تەحەككوم بە وزەی جیهان دەكات، بۆیە ئەم پەیوەندییانە لەگەڵ دەوڵەتانی كەنداو ڕۆڵی گرنگییان هەیە، جگە لەمەش پەیوەندییەكان لەگەڵ وڵاتی چین و ئەمریكا، كە لەگەڵ ئەمریكا لەسەر بنەمای هاوپەیمانیی سەربازی دژ بە داعش، هەرێمی كوردستان دیپلۆماسیەتی دژە تیرۆریشی لەم مەسەلەیەدا بەكارهێنا، ئەم بابەتە زیاتر پێویستی بە خوێندنەوە و توێژینەوە هەیە، بە تایبەتی دیپلۆماسیەتی سەرۆك بارزانی، لە قەوارەی بوونی قوتابخانەیەكی تایبەتی دیپلۆماسیەتی كوردی لەگەڵ پەیوەندییە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكان.