پڕۆفیسۆر لاری دایمۆند بیرمەند و توێژەری ناسراوی جیهانی لە بواری دیموكراتی و چاودێریكردنی سیستمە دیموكراتییەكان، لە دوای ساڵی 2003 و پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، كرایە ڕاوێژكاری پۆل بریمەر بۆ چۆنیەتیی چەسپاندنی پرۆسەی دیموكراتی لە عێراقدا، لە ماوەی مانەوەی ئەو چەند مانگەی لە عێراق بوو، كۆڕێكیان لە زانكۆی “كووفە” بۆ گرێ دا، لەو كۆڕەدا دایمۆند گەیشتە ئەو قەناعەتەی لە عێراقدا لە بری دیموكراسی “شەڕی ناوخۆی مەزهەبی” دروست دەبێت، هەر بۆیە پۆستەكەی بەجێهێشت و گەڕایەوە بۆ ئەمریكا، هەر ئەم بیرمەندە لە توێژینەوەیەكیدا كە تایبەتە بە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، پرسیارێكی زۆر گرنگ دەورووژێنێت: “بۆچی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی و ڕووخانی دیواری بەرلین نەبوونە هۆكاریك بۆ ئەوەی باهۆزی دیموكراتی ڕوو لە جیهانی عەرەبی بە تایبەتی و جیهانی ئیسلامی (بێجگە لە یەك دوو دەوڵەت) بە گشتی بكات؟” وەڵامی دایمۆند بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە كە “دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی ژێرخانێكی پتەوی حوكمڕانییان نەبووە و بەردەوام بۆ حوكمڕانی پشتیان بە لایەنی دەرەكی بەستووە و حكومەتەكانیش دیكتاتۆری و میلیتاری و پادشایەتیی ڕەها بوون.”

ئەم وەڵامەی دایمۆند دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی دوو دەیە پێش ئێستا و ئەو سەردەمەش‌ وەڵامێكی پەسەند بووە، لە بەر ئەوەی وەك فۆكۆیاما باسی دەكات، مەترسییە جیهانییەكان هەتا ساڵی 2019 هاریكاری و هەماهەنگی و دیالۆگی جیهانیی لێ دەكەوتەوە، هەر بۆ نموونە لە دوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی تیرۆر دروست بوو، دوای تەنگژە ئابوورییەكەی 2008، گرووپی 20Gی لێكەوتەوە، لە دوای سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعشیش، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش دروست بوو، بەڵام هەر لەگەڵ ڕاگەیاندنی “شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیی” لە ساڵی 2016 لە مینبەری كۆڕبەندی داڤوسەوە، یەكەمین دوو دیاردە دەركەوتنی “ترەمپ و دەرچوونی بەریتانیا بوو لە یەكێتیی ئەوروپا” و لەگەڵ هاتنی پەتای كۆڤید 19ش ئیدی پەرتەوازەیی لەسەر ئاستی جیهان هاتە ئاراوە، ئەگەر ئەم دەرەنجامەی فۆكۆیاما گرێ بدەینەوە بە بۆچوونەكانی هەراری-یەوە، ئەوا دەگەینە ئەو قەناعەتەی كە جیهان لە دوای 2016وە دەستەوەستانە لەسەر دروستكرنی چیرۆكێك كە ببێتە ئەلتەرناتیڤ بۆ چیرۆكی لیبڕاڵی.

لە سەر ئەم بنەمایە ئەگەر جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بخەینە ناو چوارچێوەی هەر چوار شۆڕشە زانستییەكەی جیهان، دەبینین جیهانی عەرەبی و ئیسلامی لە دەرەوەی ئەم چوار شۆڕشەن و هیچ كاریگەرییەكی لەسەریان دروست نەكردووە و، لێرەدا بە چەند خاڵ ئاماژەیان پێ دەكەین:

1- شۆڕشی یەكەمی زانستیی كە هاوكاتە لەگەڵ ئەوپەڕی هێزی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا و محەمەدی فاتیح كەنیسەی “ئایا سۆفیا”ی داگیر كرد و كردی بە مزگەوت، لە ئەوروپای ڕۆژئاوا و لە بەر ڕۆشنایی ڕاستییەكانی ئەو شۆڕشە زانستییە تەفسیرێكی جیاواز بۆ گەردوون هاتە ئاراوە، كە جیاواز بوو لە تەفسیری كەنیسە بۆ گەردوون، بەمەش كەنیسە و دەوڵەت لێك جیاكرانەوە، بەڵام لە ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ئەم گۆڕانكاریە ڕووی نەدا و نەیانتوانی خۆیان لەگەڵ ڕاستییە زانستییەكانی شۆڕشی یەكەمی زانستی بگونجێنن، بەمەش بەجێمان و سەرەنجامیش ڕووخان و خەلافەت لە بەریەك هەڵوەشایەوە.

2- لە دوای شەڕی یەكەمی جیهان و دەستپێكی شۆڕشی دووەمی زانستی، وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە سەر سێ بەرەدا دابەش بوون:

ا- وڵاتانی عەرەبی بە شێوەی ماندێت لەلایەن ئیمپریالیزمی ئەوروپا “بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا...” حوكمڕانی دەكران و، هەر یەك لەو هێزە ئیمپریالیزمانە دەیانویست بە شێوازی خۆیان دەوڵەتەكە بونیاد بنێنن، ئەو دەوڵەتەش لە داهاتوودا وەك پاشكۆی خۆیان بمێنێتەوە، بەمەش كەلتوورێكی حوكمڕانیی نامۆیان لەناو دەوڵەتێكی دروستكراودا بە سەردا سەپاندن، كە لەگەڵ گەوهەری دیموكراتی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نیشتمانی یەك ناگرێتەوە.

ب‌- لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، مستەفا كەمال “ئەتا تورك” توانی كۆماری توركیا دابمەزرێنێت و، بۆ پاراستنی ئەم دەوڵەتەش بەو جۆرە لەگەڵ ڕۆژئاوا ڕێككەوت لەسەر شێوازی سكۆلاریزمی ڕۆژئاوا “سكۆلاریزمی كوێرانەی دەوڵەتی قووڵ‌“ كۆماری توركیا دابمەزرێنێتەوە و دەمامكێكی ڕۆژئاوای لەسەر سەری توركیا دانا و، لە بری هەنگاوهەڵگرتن بۆ بونیادی دەوڵەتێكی نیشتمانیی مۆزایك، بووە دەوڵەتێكی ڕەگەزپەرستی تورك و دەسەڵاتی میلیتاری، بەمەش تۆی ماف و ئەركی دیموكراتی لە توركیا شین نەبوو، وەك ئێستاش دەبینین خەونی ئێستای كۆماری توركیا دووبارە لەوەدا چڕبووەتەوە كە جارێكی دیكە سەرۆككۆماری توركیا ببێتەوە بە سوڵتان محەمەدی فاتیح و ئایا سۆفیا بكاتەوە بە مزگەوتێكی گەورە، هەروەك كردووشیەتی.

ج- هەرچی ئیسلامی شیعەیە و مەرجەعییەتیان شاری “نەجەف” و زۆرینەی هەر دوو دەوڵەتی “ئێران و عێراق “ پێك دەهێنن، هەتا حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو بڕوایان بەوە نەبوو كە تێكەڵاوی دەسەڵات بن، هەر بۆیە لە عێراق و ئێرانیش لە دەسەڵات دوور بوون، بۆیە هیچ مودێلیكی ئیسلامی سیاسیی شیعە بۆ حوكمڕانی بوونی نەبووە.

3- لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو كە هاوكاتە لەگەڵ دەركەوتنی شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی و دەستپێكی شۆڕشی سێیەمی زانستی، باهۆزی دیموكراتی لە جیهاندا بەرەو هەڵكشان چوو و، سەرەتای كۆتایی حوكمڕانیی كۆمۆنیستی دەركەوتن، بەڵام لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا بە دوو شیوازی جیاواز هەڵكشانی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی دەركەوت، لەسەر ئاستی ئیسلامی سیاسیی سوننە، ئیخوان و سەلەفی بەرەو هەڵكشان چوون، سەرەنجامیش دوای داگیركردنی ئەفغانستان لە لایەن سۆڤیەتەوە پشتگیرییەكی گەورەی نێودەوڵەتیشی بۆ دروست بوو، ئاكامەكەشی ئەوە بوو، ڕەوتەكە بووە هۆی دروستبوونی “ڕێكخراوی تیرۆریستیی قاعیدە، بزووتنەوەی تاڵیبان و ئێستا تیرۆریستانی داعش”، لەسەر ئاستی ئیسلامی سیاسیی شیعەش، چەمكی گرتنەدەستی دەسەڵات لە چوارچێوەی “ویلایەتی فەقیه” بەرەو هەڵكشان چوو، هەتا لە ساڵی 1979 و كۆماری ئیسلامیی ئێران دامەزرا، ئەم كۆمارەش هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە ئەوەی ڕاگەیاندووە “لا شرقیة و لا غربیة”، بۆیە ئەمیش لە بری ئەوەی مودێلیكی تازەی حوكمڕانیی دەوڵەت بخاتەڕوو، چەمكی “هەناردەكردنی شۆڕش بۆ دەرەوە”ی هێنایە ئاراوە.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان پێ دەڵێت، چۆن ئیسلامی سیاسیی سوننە كەوتە دەرەوەی هەر سێ شۆڕشە زانستییەكەی مرۆڤایەتی و هیچ سوودێكی لێ وەرنەگرت، بە هەمان شێوە لەگەڵ دەركەوتنی ئیسلامی سیاسیی شیعەش كە هاوكات لەگەڵ سەرەتاكانی شۆڕشی زانستی سەریهەڵدا، لەناو هەناوی ئەو شۆڕشە دروست نەبوو، بەڵكو ئەمیشیان لە دەرەوەی شۆڕشە زانستییەكان و لە میانەی تەفسیری شەرعی بۆ چەمكی حاكمییەت لەناو هەناوی ئیسلامی سیاسیی شیعە هاتە دەرەوە، ئەمەش بەو مانایەی چۆن ئیسلامی سیاسی سوننە مافی خۆیەتی خەلافەتی هەبێت و ئیستاش هەوڵ بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی خەلافەت دەدات، ئەوا ئیسلامی سیاسیی شیعەش ئەو مافەی هەیە كە حاكمییەتی “ویلایەتی فەقیه”ی هەبێت، ئەمەش وای كرد كە هەر دوو باڵی ئیسلامی سیاسی “شیعە و سوننە” هەر لە دەرەوەی شۆڕشە زانستییەكانی مرۆڤایەتی بمێننەوە، ئێستاش كە شۆڕشی چوارەمی زانستی “پیشەسازی” دەستی پێ كردووە و، ئامانجیەتی كە دەسەڵات لە ئیرادەی ئازادی مرۆڤەوە بگوازێتەوە بۆ دیكتاتۆریەتیی “زیرەكی دەستكرد و ئەلگۆریزم”، دیسان جیهانی عەرەبی و ئیسلامی “شیعە و سوننە”، پشتیان لە مەترسییەكانی جیهان كردووە و خۆیان خستووەتە پەراوێزەوە و بەرەو گۆشەگیریی ئەبەدی هەنگاو هەڵدەگرن.

 سیۆكراسیەتی ئیسلامی سیاسیی شیعە و ئایندەی حوكمڕانی لە عێراقدا

ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئۆكتۆبەری 2021 ئەوەمان پیشان دەدات كە خەریكە نێوماڵی كوردستان و عەرەبی سوننە خۆیان لە ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسی دادەماڵن، یان ئەگەر بوونیشیان هەبێت، هێندە لاواز بوون كە بە هیچ جۆرێك كاریگەرییان لەسەر بڕیاری سیاسی نابێت و، وردە وردەش زیاتر دەكەونە پەراوێزەوە و بەرەو گۆشەگیریی زیاتر دەچن.

هەر ئاكامی ئەو هەڵبژاردنانە لەسەر نێوماڵی شیعەش ئەوەمان پێ دەڵێت، كە ئیسلامی سیاسیی شیعەش “تەیار و ئیتار” لە داشكانێكی گەورەدان و ئەگەر وەك خۆیان بانگەشەی بۆ دەكەن، كە ژمارەی دانیشتووانی عێراق نزیكەی 40 ملیۆنە و ئەم 40 ملیۆنەش دابەش بكەین بە سەر 329 كورسیی پەرلەماندا، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت، هەر كورسییەكی پەرلەمان نوێنەرایەتیی نزیكەی 122 هەزار كەس دەكات، ئەوا ئەگەر ژمارەی كورسییەكانی كورد و عەرەبی سوننە لە كۆی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەران دەربكەین كە دەكاتە نزیكەی 140 كورسی “ 63 كورد، 67 عەزم و تەقدوم، 8-10 ئەلعەزم” مانای ئەوەیە نزیكەی 190 كورسی لە پەرلەماندا پشكی شیعەیە “تەیار 73، ئیتار 88، ئەوی دیكەی سەربەخۆكان”، ئەوجا ئەگەر ئەم 190 كورسییە لەگەڵ ژمارەی دانیشتووان بەراورد بكەین، ئەوە پێمان دەڵێت، ژمارەی دانیشتووانی شیعە لەو 40 ملیۆنە مەزندەكراوەی دانیشتووانی عێراق نزیكەی 23-24 ملیۆن كەس، لەم ژمارەیەش ئەگەر تەنیا 45% مافی دەنگدانیان هەبێت، ئەوا دەبێت نزیكەی 11ملیۆن هاووڵاتی شیعە مافی دەنگدانی هەبێت، ئەوجا وەك هەر دوو بەرەی “ئیتار و تەیار” خۆیان بانگەشە بۆ دەنگەكانی خۆیان دەكەن، بە هەردوو لایان زۆر كەمتر لە سێ ملیۆن دەنگیان هێناوە، ئەم ئامارەش ئەوەمان پێ دەڵێت، كە كەمتر لە 25% دەنگی بە هەر دوو بەرەكەی ئیسلامی سیاسیی شیعە داوە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە دەرەوەی هەر دوو بەرەكە بە هاوشێوەی كورد و عەرەبی سوننە نییە كە لە چوارچێوەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی نوێنەرایەتیی كۆمەڵگەی شیعەی عێراق بكات، بۆیە ئێستاش وەك دەبینین كۆمباسی ئاراستەكردنی پرۆسەی سیاسی و پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق هەر لە دەستی ئیسلامی سیاسیی شیعەدایە و، لەگەڵ ئەوەی زۆر باس لە جیاوازییەكانی هەر دوو بەرەی “ئیتار و تەیار” دەكرێت، بەڵام وەك تێڕوانین بۆ دەوڵەت و حوكمڕانی هەردوولایان یەك ئاراستەیان هەیە، كە ئەویش ئاراستەی سیوكراسیەتی ئیسلامی سیاسیی شیعەیە لە عێراقدا، لە ئێستادا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەفغانستانی تەسلیمی ئاراستەی سیۆكراسیەتی تاڵیبان كردووە، بۆیە ئاساییە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سیۆكراسیەتی ئیسلامی سیاسیی شیعەش ڕازی بێت، بەڵام لە بەر ئەوەی سەردەمی سیۆكراسیەت لە سەدەی بیست و یەكەمدا جێگەی نابێتەوە، ئەوا جارێكی دیكە هیچ كامیان “عێراق و ئەفغانستان” لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بیر لە دەستێوەردانیان ناكرێتەوە، بەڵام لە ناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشدا دەكەونە پەراوێزەوە.