كاتێك دۆناڵد ترەمپ لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی 2016 بۆ سەرۆكایەتیی ئەمریكا، ڕاشكاوانە ڕایگەیاند: “چی دیكە پاراستنی بنەماكانی مافی مرۆڤ و دەستێواردان و بونیادنانەوەی دەوڵەتان و وەرگرتنی پەنابەران كاری ئەمریكا نییە”، باراك ئۆباما-ی سەرۆكی پێشتووتری ئەمریكا كە هاوكاریی هەڵمەتی بانگەشەكانی هیلاری كلینتۆنی دەكرد، دەستوورەكەی ئەمریكای دابووە دەست ئەم كابرایە و دەیگوت: “قسەكانی ترەمپ دژی دەستووری ئەمریكایە، لەبەر ئەوەی ئەم هاووڵاتییە بە پێی ئەم دەستوورە هاووڵاتیەكی ئەمریكییە و هەر ئەم دەستوورەش ئەو مافەی پێ داوە، كە كوڕەكەی ببێتە سەربازی ئەمریكا و لە پێناوی بەها بەرزەكانی ئەم دەستوورە بەشداریی شەڕی عێراق بكات و لەو شەڕەشدا بكوژرێت.”

باراك ئۆباما لەو بانگەشەیە مەبەستی بوو بڵێت:

1- لەگەڵ ئەوەی پارتی دیموكراتی ئەمریكا لەگەڵ شەڕی ئەمریكا نەبوو لە عێراقدا، بەڵام بۆ پاریزگاریكردن لەم دەستوورە پارتی دیموكراتی لە ساڵی 2007 پشتگیریی ڕاپۆرتەكەی “بیكەر- هاملتۆن”ی كرد بۆ ناردنی بەپەلەی هێز “surge” بۆ عێراق، لە پێناوی ئەوەی تیرۆریستانی ئەلقاعیدە قەڵاچۆ بكرێن و بنەماكانی جاری گەردوونیی مافەكانی مرۆڤ بپارێزێت.

2- هاووڵاتیانی ئەمریكا چ ئەوانەی بە بنەچە ئەمریكین و چ ئەوانەشی بە پەنابەری هاتوونەتە ئەم وڵاتە و بوونەتە هاووڵاتی، هەموویان پێكەوە بەرگری لە لائیحەی ئەو مافانە دەكەن كە لەم دەستوورەدا هاتوون و هەمووشیان ئامادەن لە پێناوی پاراستنی ئەو بەهایانە گیانی خۆیان ببەخشن.

3- ئۆباما مەبەستی بوو بڵێت، ئەمریكا بە هۆی دەستێوەردانەكانی لە “شەڕی یەكەمی جیهان و دامەزراندنی كۆمەڵەی گەلان و، شەڕی دووەمی جیهان و دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان، سەركردایەتیكردنی شەڕی سارد و دامەزراندن و پاراستنی سیستمی لیبڕاڵیی نیودەوڵەتی و “شەڕ لە پێناوی بنبڕكردنی شەڕ” بووەتە سۆپەر پاوەری جیهان، هەر بۆیە كاتێك ترەمپ بانگەشە بۆ ئەوە دەكات، دەستێوەردان و پاراستنی بنەماكانی جاڕی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤ، چیتر كاری ئەمریكا نییە، ئەوا بە تەواوەتی بنەماكانی ئەم دستوورە پێشێل دەكات.

لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2020ی ئەمریكادا، جارێكی دیكە ترەمپ وەك كاندیدی پارتی كۆماری لەسەر دروشمەكانی ساڵی 2016 بەردەوام بوو، بەڵام بە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید 19 و خۆپیشاندانی ڕەشپێستەكانی ئەمریكا و لە سەرووی هەمووشیانەوە تەواونەبوونی دروستكردنی ڤاكسین بۆ ئیحتواكردنی كۆڤید 19، ئەوە بوو ترەمپ هەڵبژاردنەكانی دۆڕاند، بایدن-یش گەلی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی ترانس ئەتلەنتیكی دڵنیا كردەوە كە هەموو شتێك دەگێڕێتەوە بۆ پێش سەرۆكایەتیی ترەمپ، بەڵام با بزانین لە ماوەی ئەم 14 مانگەی بایدن وەك سەرۆكی ئەمریكا لە “كۆشی سپی”یە، توانیویەتی كام لەو هەنگاوانەی ترەمپ پێچەوانە بكاتەوە:

1- ترەمپ ددانانی نا بە “بەرزاییەكانی جۆلان” وەك بەشێك لە خاكی ئیسرائیل، لە كاتێكدا بەرزاییەكانی جۆلان خاكی سووریایە و لە ساڵی 1967 ئیسرائیل داگیری كردووە، هەروەها ترەمپ ددانانی نا بە قودس وەك پایتەختی ئیسرائیل، ئەم بڕیارەی ترەمپ لە ئیدارەی بایدن-یش گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە.

2- ترەمپ یەك لایەنە لە ڕێككەوتنی ئەتۆمیی وڵاتانی (1+5) لەگەڵ ئێران هاتەدەرەوە و، یەكەم كاری ئیدارەی بایدن ئەوە بوو بگەڕێتەوە ناو ئەم ڕێككەوتنە، بەڵام هەتا ئێستاش ئاسۆیەكی ئەوتۆ دیار نییە كە ئەم ئیدارەیە لەگەڵ ئێران بگەنە ڕێككەوتن.

3- ترەمپ لەگەڵ حكومەتی ئەفغانستان ڕێككەوت كە لە ساڵی 2021 هێزەكانی ئەمریكا لە ئەفغانستان دەكشێتەوە، ئیدارەی بایدن وەك خۆی ئەم ڕێككەوتنەی ترەمپی جێبەجێ كرد و، لەسەر سینییەكی زێڕ ئەفغانستانی تەسلیمی تالیبان كردەوە، كە تەنیا ئەمریكا زیاتر لە سێ ترلیۆن دۆلار و دەیان هەزار سەربازی (بە كوژارو و بریندارەوە) لەو شەڕەدا لە دەست داوە، ئەمە بێجگە لە زیانەكانی دەوڵەتانی ئەندام لە هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی.

4- سەبارەت بە گێڕانەوەی شكۆ بۆ هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی و سەركردایەتیی ئەمریكای ڕاستەوخۆ بۆ ئەو هاوپەیمانییە، ئێستا وەك هەموو لایەك دەیبینین، ڕووسیا لە هەموو كاتێك زیاتر تەحەددای ناتۆ دەكات و، جیا لەوەی داوای دیكۆمێنیتی فەرمی لە ئەمریكا دەكات بەوەی “نە ئێستا و نە لە داهاتووشدا نابێت ئۆكرانیا ببێتە ئەندامی ناتۆ”، لە هەمانكاتدا داوای ئەوە دەكات كە دەبێت بڵاوەپێكردنی هێزەكانی ناتۆ بكشێتەوە بۆ ساڵی 1997.

ئەم بەراوردكردنەمان بۆ ئەوە نییە كە بڵێین: “ترەمپ لە بایدن باشتر بوو، یان بەپێچەوانەوە”، هەروەها بۆ ئەوەشمان نییە كە بڵێین “ترەمپ پابەندی بەڵێنەكانی خۆی بوو، بەڵام بایدن نەیتوانیوە بەڵینەكانی خۆی جێبەجێ بكات”، بەڵكو لەم بەراوردكارییە مەبەستمانە بڵێین: ئەگەر لە ساڵی 2020 جارێكی دیكە ترەمپ ببوایەتەوە بە سەرۆكی ئەمریكا، ئەوا لەوانە بوو بارودۆخەكە لەمەی ئێستای سەردەمی ئیدارەی بایدن خراپتر بێت، ئەمەش لەبەر ئەوەی بایدن و پارتی كۆماری لەو قەناعەتەدا بوون، كە ئەمریكا بەبێ هاریكاری و هەماهەنگی و هاوپەیمانەكانی نە دەتوانێت سۆپەر پاوەر بێت، نە دەشتوانێت سەركردایەتیی جیهان بكات، ئەم پرانسیپەی دیموكراتەكان لە ڕووی تیۆریی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی سەردەمانی شەڕی سارد، تیۆریكی ڕاست بووە و سەركەوتنی گەورەشی بە دەست هێناوە، بەڵام لە ئێستادا كە میكانیزمی هاریكاری و هەماهەنگی لەسەر ئاستی جیهان لەبار چووە و، توانای دەوڵەتمەدار و دیپلۆماتەكان لەسەر ئاستی جیهان لە ئاستی مەترسییە جیهانیەكاندا لەوە لاوازترە كە بتوانێت دووبارە هەمانگی و هاوكاری لەسەر ئاستی دەوڵەتانی جیهان دروست بكاتەوە، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە نەك “ترەمپ و بایدن” بەڵكو ئەگەر هەموو باوكانی دامەزرێنەری ئەمریكا زیندوو ببنەوە و سەركردایەتیی ئەم قۆناغەیان پێ بسپێردرێتەوە، ئەوا ئەوانیش ناتوانن لە ناو ئەو چوارچێوە كۆنە، شكۆ بۆ ئەمریكا و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی بگێڕنەوە، وەك بیرمەندانیش ڕۆژانە جەختی لەسەر دەكەنەوە، چیرۆكی لیبڕاڵی كۆتایی هات و هێشتا چیرۆكێكی دیكەش دروست نەبووە كە جیهان لە دەوری كۆببێتەوە.

 

  ئیحراجیی كۆڕبەندی داڤوس و كۆنفرانسی میونشن لە پاراستنی دیموكراتی و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتیدا

كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی – داڤۆس، لە ساڵی 1971ـەوە بۆ ڕێگرتن و دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو كێشانە دامەزراوە كە ڕووبەڕووی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕ دەبێتەوە و، تەوەرەی سەرەكیی ڕاپۆرت و پەنێڵە سەرەكییەكانیشی هەر بۆ ئەو مەترسییانە تەرخان دەكران، بەڵام ئەمساڵ 2022 بۆ یەكەمین جار بوو، ڕاپۆرتی كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی ڕاستەوخۆ خاڵە سەرەكییەكانی ڕاپۆرتەكەی و پەنێڵە سەرەكییەكانی تایبەت بە “مەترسییەكان لەسەر سیستمی دیموكراتی، مەترسییەكان لەسەر ئابووریی بازاڕ، مەترسییەكان لەسەر سیستمی نوێی جیهان” نەبوون، بە پێچەوانەوە ئەو خاڵە سەرەكییانەی ڕاپۆرتی “مەترسییە جیهانییەكان –داڤۆس 2022 “ لە خۆی گرتبوو، بریتی بوون لە:

1- لێدانی ڤاكسین و سەلامەتیی تاك و دووبارە بووژاندنەوەی ئابووری بەو مەرجەی ئەو جیاوازییەی ئێستا لە پێدانی ڤاكسین لەسەر ئاستی دەوڵەتان بوونی هەیە، نەبێتە هۆكاری بووژانەوەی جیاواز و دروستبوونی نادادپەوەریی زیاتر لەسەر ئاستی جیهان.

2- مەترسیی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا.

3- مەترسییەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و هەڕەشەكانی فەزای سایبەر.

4- نەبوونی سیستمێكی بەڕێوەبردن بۆ گەشتەكانی فەزا و مەترسیی بەریەككەوتن لە فەزای دەرەوەی هەسارەی زەویدا.

ئەوەی جێگەی هەڵوەستەكردن بوو لەسەر كۆڕبەندی داڤوس ئەوە بوو، جیا لەوەی ساڵی پار 2021 بە هۆی بڵاوبوونەوەی پەتای كۆڤید 19 نەتوانرا ئەم كۆڕبەندە گرێ بدرێت، ئەمساڵیش بە هۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی “ئۆمیكرۆن”، كۆڕبەندەكە تەنیا بە ئۆنڵاین بەڕێوەچوو، ئەمە لە كاتێكدا یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی ئەم كۆڕبەندە باسی بووژانەوەی ئابووری بوو دوای قۆناخی پەتای كۆڤید 19، بەڵام خودی كۆڕبەندەكە لە ترسی پەتای كۆڤید 19 و ئۆمیكرۆن بە ئۆنڵاین بەڕێوە چوو.

هەر سەبارەت بەم پرسە و بۆ پاراستنی “سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی” لە دوای تەنگژەی “كەنداوی بەرزان -كوبا” خەریك بوو لە ساڵی 1962 شەڕێكی ئەتۆمی لە نێوان ئەمریكا و یەكێتیی سۆڤیەت بێتە ئاراوە، لە ساڵی 1963 یەكەمین كۆنفرانسی میونشن – ئەڵمانیا گرێ درا، لەو كاتەوە هەتا ئێستا هەموو ساڵێك ئەم كۆنفرانسە گرێ دەدرێت، كۆنفراسی ئەمساڵ كە پەنجاو هەشتەمین كۆنفرانسە بڕیارە ڕۆژی 19ی شوبات بە هۆی مەترسیی “كۆڤید 19 و ئۆمیكرۆن” بە ئامادەبوونی ژمارەیەكی دیاریكراوی ئامادەبووان بەڕێوە بچێت، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی تا نووسینی ئەم دێڕانە ڕاپۆرتی كۆنفرانسەكە بڵاو نەكراوەتەوە، بەڵام وەك واڵفانگ شنایدەر سەرۆكی كۆنفرانسی میونشن بۆ ئاسایشی جیهان لە پەیامێكدا بۆ كۆنفرانسی ئەمساڵ ئاماژەی پێ كردووە و دەڵێت: “جیهانەكەمان لە ژێر مەترسیدایە، دڵنیایی نەریتی لەبەریەك هەڵوەشاوە، هەڕەشە و خاڵە لاوازەكان تا دێت زیاتر دەبن، ئەو سیستمەی لەسەر بنەمایەكی پتەو دامەزرابوو، زیاتر كەوتووەتە ژێر هێرشەوە، هەر بۆیە ئەوەندەی لەم سەردەمە پێویستییەكی گەورەمان بە دیالۆگ هەیە، لە هیچ سەردەمێك هێندە پێویستمان نەبووە”. ئەوجا ئەگەر بە وردی سەرنج لەم پەیامەی شنایدەر بدەین، كە پێشان لە هەر كۆنفراسێكدا دەیگوت: سیستەمەكەمان “سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی” لە ژێر مەترسیدایە، ئەوا ئەمجارە دەڵێت: “جیهانەكەمان لە مەترسیدایە”، ئەمە مانای ئەوەیە ڕاپۆرت و پەنێڵە سەرەكییەكانی كۆنفرانسی میونشن-یش جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ ئەو مەترسییانە نابێت كە ڕاپۆرتی ئەمساڵی كۆڕبەندی ئابووریی جیهان ئاماژەی پێ كردوون. شنایدەر بە هاوشێوەی قسەكانی ئۆلاف شۆلتز ڕاوێژكاری تازەی ئەڵمانیا لە كۆڕبەندی ئۆنلاینی داڤوس، هەموو كێشەكانی بەستووەتەوە بە هاوكاری و هەماهەنگی و دیالۆگ لە نێوان كۆی دەوڵەتانی جیهاندا. بەڵام پرسیار ئەوەیە ئایا ئەم خۆزگە و ئاواتەی مرۆڤی ئاقڵ “sapiens” دێتەدی كە لە بەرامبەریدا ئەقڵێكی بەهێزتر هەیە، كە ئەویش ئەقڵی “زیرەكی دەستكرد”ـە؟ ئەگەر بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پەنا بەرینە بەر خانمی زانا “پڕۆفیسۆر فی فی لی” بە ڕەچەڵەك چینی و بەڕێوەبەری ئامۆژگای ستانفۆرد بۆ “زیرەكی دەستكرد”، ئەوا وەك لە پەنێڵێكدا ئاماژەی پێ كرد، ئەم كێشەیە “پێویستی بە دیالۆگ و هاریكاری و هەماهەنگیی نێوان “زانایانی زانستی كۆمپیوتەر، بایۆلۆژی و فیزیا و ئەندازیارانی ئای تی و كۆمپانیاكان و سیاسەتمەداران” هەیە بۆ ئەوەی ڕێگەچارەی زانستییانە بۆ بەرژەوەندیی مرۆڤایەتی لە مەترسیی زیانەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا وگۆڕانكاریەكانی كەشوهەوا، ڕێگرتن لە بێكاری و دروستبوونی “چینێكی بێ كەڵك، و تەواوی كێشەكانی دیكە” بدۆزرێتەوە. بەڵام لەسەر ئەم وەڵامەی “فی فی لی”، بیرمەندانی بواری مێژوو و سیاسەت ڕەشبینن بەوەی لە ئێستادا “زانا و ئەندازیاران” بتوانن وەڵامی پرسیارە فیكرییەكانی فەیلەسووفانەی سەدەكانی پێشوو بدەنەوە، بۆیە زۆر زەحمەتە هاوكاری و هەمانگیی پێویست لە نێوان هەموو لایەنەكاندا بێتە ئاراوە.. هەر ئەم ڕەشبینییەش كۆی فیكری سیاسەتمەدار و دیپلۆماتكارانی بە شێوەیەك ئاڵۆز كردووە، كە نەتوانن چارەسەری گونجاو بۆ كێشەكان بدۆزنەوە، یان وەك پێویست مەزندەیان بۆ مەترسییەكانی ئایندە هەبێت.

 

  حوكمڕانیی سیۆكراسی

لە سەدەی 21 بەهای نابێت

پڕۆفیسۆر لاری دایمۆند بیرمەند و توێژەری ناسراوی جیهانی لە بواری دیموكراتی و چاودێریكردنی سیستمە دیموكراتییەكان، لە دوای ساڵی 2003 و پرۆسەی ئازادكردنی عێراق، كرایە ڕاوێژكاری پۆل بریمەر بۆ چۆنیەتیی چەسپاندنی پرۆسەی دیموكراتی لە عێراقدا، لە ماوەی مانەوەی ئەو چەند مانگەی لە عێراق بوو، كۆڕێكیان لە زانكۆی “كووفە” بۆ گرێ دا، لەو كۆڕەدا دایمۆند گەیشتە ئەو قەناعەتەی لە عێراقدا لە بری دیموكراسی “شەڕی ناوخۆی مەزهەبی” دروست دەبێت، هەر بۆیە پۆستەكەی بەجێهێشت و گەڕایەوە بۆ ئەمریكا، هەر ئەم بیرمەندە لە توێژینەوەیەكیدا كە تایبەتە بە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، پرسیارێكی زۆر گرنگ دەورووژێنێت: “بۆچی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی و ڕووخانی دیواری بەرلین نەبوونە هۆكاریك بۆ ئەوەی باهۆزی دیموكراتی ڕوو لە جیهانی عەرەبی بە تایبەتی و جیهانی ئیسلامی (بێجگە لە یەك دوو دەوڵەت) بە گشتی بكات؟” وەڵامی دایمۆند بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە كە “دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی ژێرخانێكی پتەوی حوكمڕانییان نەبووە و بەردەوام بۆ حوكمڕانی پشتیان بە لایەنی دەرەكی بەستووە و حكومەتەكانیش دیكتاتۆری و میلیتاری و پادشایەتیی ڕەها بوون.”

ئەم وەڵامەی دایمۆند دەگەڕێتەوە بۆ نزیكەی دوو دەیە پێش ئێستا و ئەو سەردەمەش‌ وەڵامێكی پەسەند بووە، لە بەر ئەوەی وەك فۆكۆیاما باسی دەكات، مەترسییە جیهانییەكان هەتا ساڵی 2019 هاریكاری و هەماهەنگی و دیالۆگی جیهانیی لێ دەكەوتەوە، هەر بۆ نموونە لە دوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی لە دژی تیرۆر دروست بوو، دوای تەنگژە ئابوورییەكەی 2008، گرووپی 20Gی لێكەوتەوە، لە دوای سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعشیش، هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش دروست بوو، بەڵام هەر لەگەڵ ڕاگەیاندنی “شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیی” لە ساڵی 2016 لە مینبەری كۆڕبەندی داڤوسەوە، یەكەمین دوو دیاردە دەركەوتنی “ترەمپ و دەرچوونی بەریتانیا بوو لە یەكێتیی ئەوروپا” و لەگەڵ هاتنی پەتای كۆڤید 19ش ئیدی پەرتەوازەیی لەسەر ئاستی جیهان هاتە ئاراوە، ئەگەر ئەم دەرەنجامەی فۆكۆیاما گرێ بدەینەوە بە بۆچوونەكانی هەراری-یەوە، ئەوا دەگەینە ئەو قەناعەتەی كە جیهان لە دوای 2016وە دەستەوەستانە لەسەر دروستكرنی چیرۆكێك كە ببێتە ئەلتەرناتیڤ بۆ چیرۆكی لیبڕاڵی.

لە سەر ئەم بنەمایە ئەگەر جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بخەینە ناو چوارچێوەی هەر چوار شۆڕشە زانستییەكەی جیهان، دەبینین جیهانی عەرەبی و ئیسلامی لە دەرەوەی ئەم چوار شۆڕشەن و هیچ كاریگەرییەكی لەسەریان دروست نەكردووە و، لێرەدا بە چەند خاڵ ئاماژەیان پێ دەكەین:

1- شۆڕشی یەكەمی زانستیی كە هاوكاتە لەگەڵ ئەوپەڕی هێزی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا و محەمەدی فاتیح كەنیسەی “ئایا سۆفیا”ی داگیر كرد و كردی بە مزگەوت، لە ئەوروپای ڕۆژئاوا و لە بەر ڕۆشنایی ڕاستییەكانی ئەو شۆڕشە زانستییە تەفسیرێكی جیاواز بۆ گەردوون هاتە ئاراوە، كە جیاواز بوو لە تەفسیری كەنیسە بۆ گەردوون، بەمەش كەنیسە و دەوڵەت لێك جیاكرانەوە، بەڵام لە ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا ئەم گۆڕانكاریە ڕووی نەدا و نەیانتوانی خۆیان لەگەڵ ڕاستییە زانستییەكانی شۆڕشی یەكەمی زانستی بگونجێنن، بەمەش بەجێمان و سەرەنجامیش ڕووخان و خەلافەت لە بەریەك هەڵوەشایەوە.

2- لە دوای شەڕی یەكەمی جیهان و دەستپێكی شۆڕشی دووەمی زانستی، وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بە سەر سێ بەرەدا دابەش بوون:

ا- وڵاتانی عەرەبی بە شێوەی ماندێت لەلایەن ئیمپریالیزمی ئەوروپا “بەریتانیا، فەرەنسا، ئیتالیا...” حوكمڕانی دەكران و، هەر یەك لەو هێزە ئیمپریالیزمانە دەیانویست بە شێوازی خۆیان دەوڵەتەكە بونیاد بنێنن، ئەو دەوڵەتەش لە داهاتوودا وەك پاشكۆی خۆیان بمێنێتەوە، بەمەش كەلتوورێكی حوكمڕانیی نامۆیان لەناو دەوڵەتێكی دروستكراودا بە سەردا سەپاندن، كە لەگەڵ گەوهەری دیموكراتی لە چوارچێوەی دەوڵەتی نیشتمانی یەك ناگرێتەوە.

ب‌- لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، مستەفا كەمال “ئەتا تورك” توانی كۆماری توركیا دابمەزرێنێت و، بۆ پاراستنی ئەم دەوڵەتەش بەو جۆرە لەگەڵ ڕۆژئاوا ڕێككەوت لەسەر شێوازی سكۆلاریزمی ڕۆژئاوا “سكۆلاریزمی كوێرانەی دەوڵەتی قووڵ‌“ كۆماری توركیا دابمەزرێنێتەوە و دەمامكێكی ڕۆژئاوای لەسەر سەری توركیا دانا و، لە بری هەنگاوهەڵگرتن بۆ بونیادی دەوڵەتێكی نیشتمانیی مۆزایك، بووە دەوڵەتێكی ڕەگەزپەرستی تورك و دەسەڵاتی میلیتاری، بەمەش تۆی ماف و ئەركی دیموكراتی لە توركیا شین نەبوو، وەك ئێستاش دەبینین خەونی ئێستای كۆماری توركیا دووبارە لەوەدا چڕبووەتەوە كە جارێكی دیكە سەرۆككۆماری توركیا ببێتەوە بە سوڵتان محەمەدی فاتیح و ئایا سۆفیا بكاتەوە بە مزگەوتێكی گەورە، هەروەك كردووشیەتی.

ج- هەرچی ئیسلامی شیعەیە و مەرجەعییەتیان شاری “نەجەف” و زۆرینەی هەر دوو دەوڵەتی “ئێران و عێراق “ پێك دەهێنن، هەتا حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو بڕوایان بەوە نەبوو كە تێكەڵاوی دەسەڵات بن، هەر بۆیە لە عێراق و ئێرانیش لە دەسەڵات دوور بوون، بۆیە هیچ مودێلیكی ئیسلامی سیاسیی شیعە بۆ حوكمڕانی بوونی نەبووە.

3- لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو كە هاوكاتە لەگەڵ دەركەوتنی شەپۆلی سێهەمی دیموكراتی و دەستپێكی شۆڕشی سێیەمی زانستی، باهۆزی دیموكراتی لە جیهاندا بەرەو هەڵكشان چوو و، سەرەتای كۆتایی حوكمڕانیی كۆمۆنیستی دەركەوتن، بەڵام لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا بە دوو شیوازی جیاواز هەڵكشانی ڕەوتی ئیسلامی سیاسی دەركەوت، لەسەر ئاستی ئیسلامی سیاسیی سوننە، ئیخوان و سەلەفی بەرەو هەڵكشان چوون، سەرەنجامیش دوای داگیركردنی ئەفغانستان لە لایەن سۆڤیەتەوە پشتگیرییەكی گەورەی نێودەوڵەتیشی بۆ دروست بوو، ئاكامەكەشی ئەوە بوو، ڕەوتەكە بووە هۆی دروستبوونی “ڕێكخراوی تیرۆریستیی قاعیدە، بزووتنەوەی تاڵیبان و ئێستا تیرۆریستانی داعش”، لەسەر ئاستی ئیسلامی سیاسیی شیعەش، چەمكی گرتنەدەستی دەسەڵات لە چوارچێوەی “ویلایەتی فەقیه” بەرەو هەڵكشان چوو، هەتا لە ساڵی 1979 و كۆماری ئیسلامیی ئێران دامەزرا، ئەم كۆمارەش هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە ئەوەی ڕاگەیاندووە “لا شرقیة و لا غربیة”، بۆیە ئەمیش لە بری ئەوەی مودێلیكی تازەی حوكمڕانیی دەوڵەت بخاتەڕوو، چەمكی “هەناردەكردنی شۆڕش بۆ دەرەوە”ی هێنایە ئاراوە.

ئەم ئاراستەیە ئەوەمان پێ دەڵێت، چۆن ئیسلامی سیاسیی سوننە كەوتە دەرەوەی هەر سێ شۆڕشە زانستییەكەی مرۆڤایەتی و هیچ سوودێكی لێ وەرنەگرت، بە هەمان شێوە لەگەڵ دەركەوتنی ئیسلامی سیاسیی شیعەش كە هاوكات لەگەڵ سەرەتاكانی شۆڕشی زانستی سەریهەڵدا، لەناو هەناوی ئەو شۆڕشە دروست نەبوو، بەڵكو ئەمیشیان لە دەرەوەی شۆڕشە زانستییەكان و لە میانەی تەفسیری شەرعی بۆ چەمكی حاكمییەت لەناو هەناوی ئیسلامی سیاسیی شیعە هاتە دەرەوە، ئەمەش بەو مانایەی چۆن ئیسلامی سیاسی سوننە مافی خۆیەتی خەلافەتی هەبێت و ئیستاش هەوڵ بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی خەلافەت دەدات، ئەوا ئیسلامی سیاسیی شیعەش ئەو مافەی هەیە كە حاكمییەتی “ویلایەتی فەقیه”ی هەبێت، ئەمەش وای كرد كە هەر دوو باڵی ئیسلامی سیاسی “شیعە و سوننە” هەر لە دەرەوەی شۆڕشە زانستییەكانی مرۆڤایەتی بمێننەوە، ئێستاش كە شۆڕشی چوارەمی زانستی “پیشەسازی” دەستی پێ كردووە و، ئامانجیەتی كە دەسەڵات لە ئیرادەی ئازادی مرۆڤەوە بگوازێتەوە بۆ دیكتاتۆریەتیی “زیرەكی دەستكرد و ئەلگۆریزم”، دیسان جیهانی عەرەبی و ئیسلامی “شیعە و سوننە”، پشتیان لە مەترسییەكانی جیهان كردووە و خۆیان خستووەتە پەراوێزەوە و بەرەو گۆشەگیریی ئەبەدی هەنگاو هەڵدەگرن.