ڕاجەوی ئەسەد پڕۆفیسۆری كاروباری گشتییە لە سكووڵی هوبێرت هەمفرەی لە زانكۆی مینێسۆتا، تایبەتمەند و توێژەری كاروباری وڵاتە تازە گەشەكردووەكانە، بە تایبەتی وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا و، تایبەتتریش ئەوەی پەیوەست بێت بە ئابووری و سیاسەت لەم ناوچەیەدا. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرە سەرەكییەكانی تایبەت بوون بە دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كارلێكی نێوان ئاراستە ئابوورییەكان و پەرەسەندنە سیاسییەكان و، چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* هەروەك دەزانین ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكە كە پشێوی و ناسەقامگیری باڵی بەسەردا كێشاوە و، بەدەست چەندین قەیرانەوە گرفتارە، خوێندنەوە و شرۆڤەی ئێوە بۆ دۆخی ئێستای ئەم ناوچەیە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بەو شەڕ و ناكۆكییە بەردەوامانە بكەین كە لە وڵاتانی یەمەن و سووریا و تا ڕاددەیەكی كەمتر لیبیا لە ئارادان، بە هەمان شێوە ئەو ناسەقامگیرییە لە وڵاتی سوودان بەدی دەكرێت، دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە خاڵی هاوبەشی نێوان ئەم وڵاتانە بریتییە لە بوونی ئەندازەیەكی زۆر ناسەقامگیریی سیاسی، كە چاوەڕوانی ئەوەش ناكرێت بەم نزیكانە ئەم كێشە و ناكۆكی و شەڕانە چارەسەر بكرێن و یەكلا ببنەوە، بە پێچەوانەوە بارودۆخەكە بەرەو ناهەمواری و نالەباریی زیاتر دەڕوات، ئەوەتا داعش دەستی داوەتەوە چالاكییەكانی و هەڕەشە لە دانیشتووانی سووریا و عێراق دەكات، كەواتە هەموو ئەمانە چەند پەرەسەندنێكن كە پێویستە ئاوڕی بەپەلە و جددییان لێ بدرێتەوە، چونكە مایەی زۆرترین نیگەرانی و هەڕەشەن.

* باشە بە دیدی ئێوە هۆكارە ڕیشەییەكان چین كە بوونەتە هۆی ئەوەی ئەم ناوچەیە هێندە ئاڵۆز و پڕ لە قەیران و كێشە بێت؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی پەیوەندیی بە هۆكارە ڕیشەییەكانەوە هەبێت، ئەوا دەكرێت ئاماژە بە بوونی سیستمە شمولییەكان بكرێت، كە لە زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە دەسەڵاتدا بوون، بەڵام دواتر ئەم سیستمانە بە بنبەست گەیشتن، لەبەر ئەوەی نەیانتوانی چاوەڕوانییەكانی گەلەكانیان بەدی بهێنن و لە ئاست خواست و ویستی خەڵكەكەدا بن، بە گوێرەی ئەو گرێبەستە كۆمەڵایەتییەی لەگەڵ كۆمەڵگەكانیاندا هەیانبوو. لە دەرئەنجامی ئەمەشدا گەلانی ئەم ناوچەیە ڕاپەڕین و شۆڕشیان كرد، بەڵام ئەوەی جێی داخە ئومێد و ئاواتی خەڵكەكە بەدی نەهات و حوكمڕانییەكی دیموكراتی نەهاتە ئاراوە، كەواتە ئەگەر تێڕوانینی خۆم لە بارەی بارودۆخەكە پوخت بكەمەوە، دەڵێم هێشتا ئێمە لە قۆناغی ڕاگوزەریدان لە تێپەڕاندنی ڕژێمە شمولییەكان، بەڵام كێشەكە ئەوەیە نازانین بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا هەنگاو هەڵدەگرین و ڕێگامان گرتووەتەبەر و، نازانین چ شێوە و فۆرمێك وەردەگرێت، كە لەم نێوانەشدا ئەو پشێوییە بەدی دەكەین كە باڵی بە سەر هەلومەرجەكەدا كێشاوە.

* ئێوە باستان لە ڕاپەڕین و ناڕەزایەتییەكانی سەروەختی بەهاری عەرەبی كرد، كە لە دەرئەنجامدا حوكمڕانییەكی دیموكراتیی لێ نەكەوتەوە، بەڵكو هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێ كرد، نادڵنیایی و پشێوییەكی گەورەیان بە دوای خۆیاندا هێنا، ئایا ئێوە گەشبینن كە ئەم دۆخەكە بەرەو باشتر بڕوات، یان هیچ بەدیلێك هەیە بۆ ئەوەی گەلانی ئەم ناوچەیە بیگرنەبەر بۆ هێنانەدی خواستەكانیان؟

- لە ڕاستیدا من ناتوانم بڵێم گەشبینم، چونكە زۆرێك لە شۆڕشەكان دەرئەنجامێكی باش و خوازراویان لێ نەكەوتەوە، لە سەرەتادا وا دەركەوت كە ئەزموونی وڵاتی تونس مژدەهێن بێت، بەڵام دواتر ئەوەی بەدیمان كرد، ئەوە بوو كە ئەم ئەزموونەش ڕووبەڕووی چەندین دژواری و تەحەددیی سیاسی بووەوە، لە وڵاتی جەزائیریشدا كە جووڵە و ناڕەزاییەتییەكان درەنگتر دەستیان پێ كرد، پەرەسەندنەكان نەیانتوانی سیستمە شمولییەكە تێپەڕێنن، بە هەمان شێوە وڵاتی سوودانیش. كەواتە ئێمە هێشتا لە پرۆسەی ئەوەداین كە فێر ببین چۆن قۆناغی ڕژێمە شمولییەكان تێپەڕێنین، هەرچەندە ئەمە بەو مانا نییە كە بڵێم مانەوەی ڕژێمە شمولییەكان چارەسەرە، بە پێچەوانەوە من ئەم ڕژێمانە بە كێشە دەزانم، بەڵكو ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە زۆر زەحمەتە بتوانین بە شێوازێكی ڕێكخراو ئەم قۆناغە تێبپەڕێنین و جێی بهێڵین، بە چەشنێك بتوانین هەنگاو بەرەو سەقامگیری هەڵبگرین.

* پێت وانییە هەموو ئەو دەرئەنجامانەی ئێوە ئاماژەتان پێ كرد، لە هەڵوەشانەوەی گرێبەستی كۆمەڵایەتیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە و باڵادەستبوونی ڕژێمە شمولییەكاندا هۆكارەكەی شكستهێنان بێت، لەوەی كە پێی دەڵێن پرۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت و بنیاتنانی نەتەوە، بە تایبەتی كە ئێستا ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ئەمریكا چیتر پەرۆش نییە بۆ ئەوەی هەوڵەكانی لەم ناوچەیەدا بەم ئاراستەیەدا بخاتەگەڕ؟

- تێڕوانینی من ئەوەیە كە هێزە دەرەكییەكان ناتوانن بە شێوەیەكی بنیاتنەر دەست بدەنە پرۆسەی بنیاتنانی نەتەوە لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا، لەبەرچی؟ لەبەر ئەوەی ئەمە پرسێكە كە دەبێت خودی گەلانی ئەم ناوچەیە سەرچاوەكانی خۆیانی بۆ تەرخان بكەن و، لەم ڕووەوە شێواز و ڕێگەیەك بدۆزنەوە و بیگرنەبەر لە پێناو گەیشتن بە ئامانجەكانیان. لەبەر ئەوە پێم وانییە پرۆسەی بنیاتنانی نەتەوە لە لایەن هێزێكی دەرەكی، یان لە دەرەوە بە گشتی بەرهەمدار و سوودبەخش بێت، بگرە بە باوەڕی من دەرئەنجامی دژ و پێچەوانەشی لێ دەكەوێتەوە، چونكە پەرچەكردار و كاردانەوەی لێ دەكەوێتەوە لە ئاست ئەو كارانەی كە هێزێكی دەرەكی دەیەوێت ئەنجامی بدات.

* ئێوە لە توێژینەوەكانتاندا بایەخێكی زۆرتان بە سیستمی پەروەردە و بازاڕی كار داوە، ئایا چۆن لە سیستمی پەروەردە و سیاسەتی ئابووریی وڵاتانی ئەم ناوچەیە دەڕوانن، بە تایبەتی لە ڕوانگەی دەرئەنجام و دەرهاویشتە سیاسییەكانیانەوە؟

- من پێم وایە سیستمی پەروەردە- بە چەشنی كەرتی گشتی- بەكارهێنرابێت بۆ ڕازیكردن و بەدیهێنانی خواستەكانی چینی ناوەڕاست، كە ئەم چینەش داواكارییەكی هەڵكشاویان هەیە بۆ بەدیهێنانی پەروەردە، بەڵام ئەوەی جێی داخە سیستمی پەروەردە لەم وڵاتانەدا كواڵیتییەكی بەرزی نییە، لە لایەكی دیكەوە هەر كاتێك خوێندن تەواو كرا، ئەوا ئەو چینەی خوێندنەكەی تەواو كردووە، خواست و چاوەڕوانییەكی زیاتری بۆ دروست دەبێت، بۆ ئەوەی پەیوەندی بە چینی ناوەڕاستەوە بكات و چاوەڕوانی ئەوە دەكات لە كەرتی گشتی دابمەزرێت و، هەموو ئەو دەستكەوتانەی دیكە كە دەكرێت بە هۆی تەواوكردنی خوێندنەوە بەدەست بهێنرێن، ئەوە بوو -هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد- ڕژێمە شمولییەكان نەیانتوانی ئەم خواستە بەدی بهێنن و لە ئاست ئەم چاوەڕوانییەدا بن، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیەكە كە چەندین گەنجی ناڕازی لەم وڵاتانەدا هەن، كە بەشداری لە خۆپیشاندانە سیاسییەكاندا دەكەن.

* باشە ئەگەر بایەخنەدانی پێویست بە بواری پەروەردە ئەم دەرئەنجامە خراپە سیاسییەی لێ بكەوێتەوە، بۆچی ئەم ڕژێمانە بە ئاراستەی باشتركردنی سیستمی خوێندن و پەروەردە، وەبەرهێنانێكی زۆر ناكەن؟

- بە تێڕوانینی من هۆكارەكەی ئەوەیە كە بوونی سیستمێكی خوێندن و پەروەردەی كواڵیتی بەرز دەبێتە هۆی ئەوەی كە ئەو كەسانەی ئەم خوێندنە تەواو دەكەن، دەبنە تەحەددی بۆ حكومەتە شمولییەكان، هۆكارێكی دیكەی نزمیی كواڵیتی سیستمی پەروەردە ئەوەیە كە كاتێ حكومەت دەیەوێت ژمارەیەكی زۆری لاوەكان لە سیستمی خوێندن وەربگرێت- بە تایبەتی لەم وڵاتانەدا كە لاوان ڕێژەیەكی گەورەی كۆمەڵگەكان پێك دەهێنن- بەم شێوەیە هێندەی تەركیزی لە سەر چەندایەتی دەبێت، ئەوەندە تەركیزی لە سەر چۆنایەتی نابێت، واتە خەمی ئەوەیەتی چەند كەس وەردەگیرێن، نەك ئەوەی چی فێر دەبن. ئومێدەكەی من ئەوەیە هەر كاتێك دژوارییە دیموگرافییەكە كەمتر بووەوە، ئەوا ئەم وڵاتانەش كار بە ئاراستەی باشتركردنی كواڵیتی پەروەردە بكەن.

* ئێمە تا ئێستا باسی پێشهاتی خراپ و نەرێنیمان كردووە لەم ناوچەیەدا، بەڵام هەندێ لە شرۆڤەكاران ئاماژ بە پەرەسەندنی ئەرێنییش دەكەن لەم ناوچەیەدا، بۆ نموونە ئاساییبونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێت وایە ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی ئەم ناوچەیە بەرەو ئاوێتەبوونێكی ئابووری و سەقامگیریی سیاسیی زیاتر بچێت؟

- نەخێر، من پێم وانییە ئەم دەرئەنجامەیان لێ بكەوێتەوە، چونكە ئەم ڕێككەوتنانە لە لایەن هێزە دەرەكییەكانەوە بە پێچەوانەی خواستی فەڵەستینییەكانەوە سەپێندراون و، تا ئێستا نەبوونەتە هۆی چارەسەركردنی كێشە بنەڕەتییەكان لە پەیوەندی بە ناكۆكیی عەرەب و ئیسرائیلەوە، بە بێ چارەسەركردنی ئەم كێشە بنەڕەتییانەش ناكرێت ئەم ڕێككەوتنانە سوودێكی درێژخایەن و دوورمەودایان لێ بكەوێتەوە.

* بەڵام باس لەوە دەكرێت ئەم ڕێككەوتنانە بەرجەستەبوونی ئاشتییەكی گەرمن، بەو واتایە تەنیا لە چوارچێوە سیاسییەكەدا نەماونەتەوە، بەڵكو ئاڵوگۆڕ و ئاوێتەبوونی ئابوورییشیان بە دوای خۆیاندا هێناوە، بە تایبەتی لە نێوان هەردوو وڵاتی ئیسرائیل و ئیماراتدا، خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- ئەوە ڕاستە كە بووەتە هۆی بەرفراوانیی بواری بازرگانی لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، بەڵام پێم وانییە ببێتە هۆی ئەوەی ئاشتییەكی بەرفراوان لە نێوان ئیسرائیل و جیهانی عەرەب، یان گەلانی عەرەبدا بەدی بهێنێت.

* دواپرســــــــیارمـــــان پـــەیــــــــوەستـــــــە بە پێشبینییەكانتانەوە بۆ داهاتووی ئەم ناوچەیە، لە ڕووی باشترین و خراپترین سیناریۆوە كە ئەگەری ئەوە هەبێت بێنەئاراوە؟

- من دڵنیام گۆڕانكاری دێتە ئاراوە، بەڵام ڕەنگە نەتوانین دەەقاودەق ساتەوەختەكەی دەستنیشان بكەین، بەڵام هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، گەلانی ئەم ناوچەیە سەرقاڵن بەوەی بەدیلێك بدۆزنەوە بۆ ئەو گرێبەستەی كە لە نێوان ئەم كۆمەڵگایەنە و ڕژێمە عەرەبە خۆسەپێنەرەكاندا لە دوای بەدەستهێنانی سەربەخۆییەوە هەبوو، لەم ڕووەوە بۆیان دەركەوت كە هێنانەئارای گرێبەستێكی دیكەی نوێی كۆمەڵایەتی، كارێكی سەخت و دژوارە و سەری كێشا بۆ ناسەقامگیرییەكی زۆر.