مەنسوور موعەدەل پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسی لە زانكۆی ماریلاند بۆ گوڵان: گۆڕانكاریی بەرچاو لە تێڕوانین و بەهاكانی گەلان و كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوویان داوە
مەنسوور موعەدەل پڕۆفیسۆری كۆمەڵناسی لە زانكۆی ماریلاند، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك ئایین، ئایدیۆلۆژیا، ناكۆكیی سیاسی، شۆڕش و گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی، تیرۆریزم و توندوتیژیی سیاسی، ئایین و سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا. لە ئێستادا سەرقاڵی دیراسەتكردنی هۆكار و دەرئەنجامەكانی بەها مرۆییەكانە و لەم ڕووەوە چەندین ڕووماڵی ئەنجام داوە لە وڵاتانی میسر، ئێران، عێراق، ئەردەن، لوبنان، مەغریب، پاكستان، سعودیە و چەند وڵاتێكی دیكە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پتر پەیوەست بوون بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە.
* سەرەتا دەمانەوێت بزانین هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن لە ئاست ناوچەیەكی گرنگ و ستراتیژی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە ئاشكرایە هەرچەندە ئەمریكا بیەوێت خۆی لەم ناوچەیە بەدوور بگرێت، ئەوا ناتوانێت بە تەواوەتی پشتی تێ بكات و فەرامۆشی بكات؟
- لە ڕاستیدا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە ئەم ئیدارەیە سیاسەتێكی تەواو ڕوونی نییە لە ئاست ئەم ناوچەیەدا كە ڕەهەند و ڕواڵەتەكانی دیار بن، واتە پێناچێت سیاسەتێكی ڕوونی هەبێت كە پەیوەست بێت بە برەودان بە بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكان و ئایدیای دیموكراسی و پەرەپێدان بە سەروەریی یاساوە. هەروەها كشانەوە پڕ لە پشێوییەكەی لە ئەفغانستان مایەی كارەسات بوو، هەڵەیەكی جددی و مەترسیدار بوو، بەڵگەی ئەوە بوو كە سەرۆك جۆ بایدن ڕاسپاردەی ڕاوێژكارەكانی بە هەند وەرنەگرت و فەرامۆشی كردن. تەنانەت گوێی بە ڕاسپاردە و ڕاوێژی هاوپەیمانەكانی لە ئەوروپاش نەدا، بە تایبەتی بەریتانیا كە دژی ئەم كشانەوە خێرایە بوو.
* بەڵام لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە ئەم ئیدارەیە چەند بڕیار و هەڵوێستێكی گرتەبەر كە وا دەردەكەوێت بە تەواوەتی دژ و پێچەوانەی سیاسەتەكانی ئیدارەی پێش خۆی بێت كە بە سەرۆكایەتی ترەمپ بوو. بۆ نموونە دووبارە و دەستبەجێ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان لە بارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران، هەروەها دەرهێنانی حوسییەكان لە لیستی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان، لەم ڕووەوە تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە سیاسەتی ئەم ئیدارەیەوە لە ئاست حوسییەكاندا، ئەوا سیاسەتێك، یان هەڵوێستێكی دژبەیەكی گرتەبەر لەم ڕووەوە، ئەوە بوو لە سەرەتادا ئەم بزووتنەوەیەی لە لیستی ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان دەرهێنا، بەڵام ئەم بزووتنەوەیە هێرشیان كردە سەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، ئێستاش پێدەچێت ئەمریكا لە سەروبەندی ئەوەدا بێت، هەڵوێستی خۆی لە ئاستیاندا بگۆڕێت. لە پەیوەندی بە سیاسەت و مامەڵەی ئیدارەی سەرۆك بایدن لەگەڵ ئێران و بە دیاریكراوی پڕۆگرامە ناوكییەكەی ئەم وڵاتە- كە ئیدارەی پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ لێی كشایەوە-، ئەوا بە تێڕوانینی من مامەڵەیەكی واقیعبینانە نییە و لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە واقیعی دەسەڵات و حوكمڕانیی تاران بنیات نەنراوە، هەروەها ئەوەی جێی هەڵوەستەكردنە ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتدارانی تاران و گەلەكەی و مامەڵە و سیاسەتی حكومەتی ئێرانی لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ و دەوروبەردا نادیدە گرتووە، هەموو ئەمانە لە پێناو گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی تەكنیكی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا. ئەگەر پوختی بكەمەوە ئەوا سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك بایدن لە ئاست ئێراندا لە باشترین حاڵەتدا ساویلكانەیە و لە خراپترین حاڵەتیشدا نابەرپرسیارانەیە.
* باشە بە شێوەیەكی گشتی پێت وایە ئەم جۆە سیاسەت و ڕێچكەیەی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چ دەرئەنجام و ئاكامێكی لێ دەكەوێتەوە، یان با بڵێین تێكڕای ناوچەكە بەرەو چ ئاقار و چارەنووسێك دەبات؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بەوەی ئایا پەرەسەندن و پێشهاتەكان بە چ ئاقار و ئاڕاستەیەكدا دەڕۆن لە چەند مانگ یان ساڵی داهاتوودا، ئەوا من پێم وایە ئێران بەردەوام دەبێت لە برەودان و پەرەپێدانی دەستڕۆیشتوویی خۆی لە وڵاتانی دەوروبەر و ناوچەكەدا، ئەمەش كاردانەوە و پەرچەكرداری زیاتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت لە ڕووی پتەوكردنی هاوپەیمانێتی نێوان وڵاتە عەرەبییەكان و ئیسرائیلەوە. بەڵام ئەگەر باسی داهاتووی تێكڕای ناوچەكە بە گشتی بكەین، ئەوا ئەگەر ئیدارەی سەرۆك بایدن ڕێچكە و ڕێگاچارەیەكی گشتگیرتر و واقیعبینانەتر بگرێتەبەر، ئەوا ڕەنگە هەلومەرجی ناوچەكە بە ئاراستەیەكی دیكەدا بڕوات.
* لە ناو ئەو هەموو كێشە و تەنگژانەی ناوچەكەدا چ شتێك زیاتر ئێوەی نیگەران كردووە، كە پێتان وایە پێویستە ئاوڕی جددی و بەپەلەی لێ بدرێتەوە و بكرێتە ئەولەوییەت؟
- دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بە پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران بكەین، بە هەمان شێوە بوونی ئەو گرووپە چەكدارانەی كە لایەنگری و وەلائیان بۆ ئێران هەیە، هەر لە حوسییەكانەوە لە یەمەن، تاوەكو هەندێ لە گرووپەكانی نزیك لە ئێران لە عێراق، تاوەكو حزبوڵا لە لوبنان.
* ئێوە لە وەڵامی پرسیاری یەكەمدا باسی ئەوەتان كرد لەگەڵ بەرفراونبوون و گەورەبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێران لە ناوچەكەدا، ئەوا وڵاتە عەرەبییەكان و ئیسرائیلیش زیاتر لە یەكتری نزیك دەبنەوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئێوە چۆن لەم ڕێككەوتن و ئاساییبونەوەی پەیوەندییانە دەڕوانن و پێتان وایە دەكرێت لە مەودای دووردا خزمەت بە ئاشتی و سەقامگیری لە تەواوی ناوچەكەدا بكات؟
- سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە سەرجەم وڵاتانی ناوچەكە كێشەیان هەیە لەگەڵ میللەتەكانی خۆیاندا، ئەوەتا وڵاتی عەرەبستانی سعودیە كێشەی هەیە لەگەڵ گەلی سعودیەدا، بە هەمان شێوە لە میسر بزووتنەوەی بە دیموكراتیكردن لەو وڵاتەدا سەركەوتوو نەبوو، لە دەرئەنجامدا دەسەڵات و حوكمڕانییەكی سەربازی جڵەوەكەی گرتەوەدەست، لە هەردوو وڵاتی سووریا و عێراقدا كێشەی پەیوەست بە سەقامگیرییەوە هەیە. واتە هەموو ئەم وڵاتانە كێشەی خۆیان هەیە و سەرقاڵن بە تەنگژە و ناكۆكییە ناوخۆییەكانیانەوە، لەم ڕوانگەیەوە دەكرێت بڵێین كە حكومەت و گەلانی ئەم ناوچەیە چیتر توانا و خواستی ئەوەیان نەماوە بایەخ و گرنگی بە كێشە و ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل بدەین. ئەوە بوو لە دەرئەنجامد بینیمان ئەم ڕێككەوتنانەی ئاشتی و ئاساییبوونەوەی پەیوەندییانە هاتنەئاراوە. دواتر من پێم وایە ئەگەر حەماس و جیهادی ئیسلامی لە فەلەستین و لەو شوێنانە كە لە ژێر دەسەڵاتیاندایە و كۆنترۆڵیان كردووە، پەنایان نەبردایەتەبەر گرتنەبەری توندوتیژیی سیاسی و ڕێچكە و ڕێبازێكی میانڕەوتر و ئاشتیخوازانەیان بگرتایەتەبەر، ئەوا بۆی هەبوو بەشێكی زۆری ڕای گشتی ئیسرائیل پشتیوان و هاوسۆزییان بۆ ئەم ڕێكخراوانە بۆ دروست بووایە، كەواتە شێوازی سیاسەتكردن و هەڵوێستوەرگرتن و هەڵسوكەوتكردنی حەماس و جیهادی ئیسلامی لە چەند ساڵی ڕابردودا بوونە هۆی ئەوەی كە باڵی ڕاستڕەوی توندڕەو لە ئیسرائیلدا جڵەوی دەسەڵات بگرنەدەست.
* ئێوە وەك كەسێكی كۆمەڵناس و شارەزای بەها و بیروباوەڕە كۆمەڵایەتییەكان، چ گۆڕانكاری و پەرەسەندنێك لە بەها و تێڕوانینی كۆمەڵگە و گەلانی ئەم ناوچەیەدا ڕووی داوە كە بكرێت وەك خاڵێكی وەرچەرخانی ئەرێنی لێی بڕوانرێت و لێك بدرێتەوە كە ببێتە مایەی ئەوەی ئەم ناوچەیە بەرەو ئایندەیەكی باشتر هەنگاو هەڵبگرێت؟
- لە ڕاستیدا و لە ڕوانگەی ئەوەی پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، ئەوا ئومێدی من ئەوەیە كە تێكڕای حكومەت و گەلانی ناوچەكە بەرەو گرتنەبەری سیاسەتێكی عەلمانی و لیبڕاڵی و دیموكراتی هەنگاو هەڵبگرن كە ئەمەش ڕووی داوە و بەدی كراوە، كە ئێمە لە عێراق و میسر و تونسدا گۆڕانكاریمان لە بەهاكانی گەلان و كۆمەڵگەكاندا بەدی كردووە بە ئاراستەی لێبوردەیی ئایینی، جیاكردنەوەی ئایین و سیاسەت و پێكهێنانی حكومەتێك لە سەر شێواز و مۆدێلی ڕۆژئاوایی. كەواتە ئایدیۆلۆژیای توندڕەو و ئوسووڵگەرایی بەرەو داكشان و پاشەكشە چووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ڕێكخراو لە ئارادا ماون كە پشتیوانی لە بیروباوەڕە توندڕەوەكان و گوتاری ئوسووڵگەرایی دەكەن. بە شێوەیەكی گشتی و بە تێڕوانینی من پێم وایە ئایندەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە كە گەلانی ئەم ناوچەیە پتر بەرەو گرتنەبەری ڕێچكەیەكی میانڕەو و پێكەوەژیانی ئاشتییانە هەنگاو بنێن.
* ئەی پێت وا نییە بوونی هەندێ لە گرووپە توندڕەو و توندوتیژەكان كێشە و ئاستەنگ دروست بكەن بۆ ئەو پێكەوە ژیان و ڕێچكە میانڕەوەی ئێوە ئاماژەیان پێ دەكەن؟
- من پێم وایە لە ئێستادا هەندێ لە گرووپە توندڕەوەكان و بگرە هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكە لە نائومێدییەوە ڕەفتار دەكەن، ئەویش لەبەر ئەوەی چیتر پشتیوانی و هاوسۆزیی گەل و جەماوەرەكەیان لەگەڵدا نییە، بۆ نموونە چەند ساڵێك پێش ئێستا حزبوڵا پشتیوانی و هاوسۆزییەكی زۆری هەبوو لە نێو گەلانی ناوچەكەدا، بەڵام ئێستا ئەمە حاڵەتەكە نییە.
