جەیكۆپ شاپیرۆ خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی سیاسیدا، كە لە زانكۆی ستانفۆرد بەدەستی هێناوە و لە ئێستادا پڕۆفیسۆری سیاسەت و كاروباری نێودەوڵەتییە لە سكوڵی كاروبارە گشتی و نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی پرینستۆن، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك ناكۆكی و سیاسەتی ئەمنی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆی بایدن لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، بە تایبەتی سیاسەت و مامەڵەی ئەم ئیدارەیە لە ئاست ئێران و پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئەو وڵاتە و، ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق.

 

* هەروەك ئاشكرایە هیچ كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نەیتوانیوە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشتگوێ بخات، یان بایەخی پێ نەدات و، بگرە ئەمریكا بە چەندین شێوە دەستێوەردانی لەم ناوچەیەدا كردووە، بە دەستێوەردانی سەربازیشەوە، هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ مامەڵە و سیاسەتی ئیدارەی ئێستای ئەم وڵاتە لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەوەی تا ئێستا بەرچاو دەكەوێت و دەتوانرێت سەرنج بدرێت، ئەوەیە كە ئەم ئیدارەیەی ئەمریكا خواست و پەرۆشییەكی بەرچاوی نییە بۆ ئەوەی خۆی لە كێشە و قەیرانەكانی ئەم ناوچەیە تێوە بگلێنێت، واتە دەیەوێت گرنگی و بایەخێكی كەمتر بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدات، چونكە دەبێت بزانین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەیەوێت و هەوڵ و تەركیزەكانی چڕ بكاتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو تەحەددییانەی كە هێزە جیهانییە مەزنەكان دروستیان كردووە، وەك وڵاتی چین، هەرچۆنێك بێت، ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە ئەم ئیدارەیە بە تەواوەتی دەستبەرداری ئەم ناوچەیە بووبێت، ئەوەتا دەبینین لە هەوڵ و گفتوگۆدایە لەبارەی دۆسیە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، كە چۆنیەتی مامەڵەی ئەم ئیدارەیەش لەم ڕووەوە هەندێ ناڕەزایەتی و نیگەرانی لای هەندێك لە وڵاتانی ناوچەكە دروست كردووە.

* ئەی تێڕوانینی ئێوە چییە بۆ ئەو هەلومەرجەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگوزەرێت، بە تایبەتی كە دەبینین ئەم ناوچەیە مەحكوومە بە شەڕ و پشێوی و قەیرانی گەورە، كە سەریان كێشاوە بۆ دروستبوونی ناسەقامگیری و ڕاكێشانی دەستێوەردانی دەرەكی؟

- ئەگەر ئێمە لە ڕوانگەی كێشە و قەیرانە ئابوورییەكانەوە لە دۆخی هەندێك لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەوە بڕوانین، ئەوا دەبینین ئەم قەیرانە سەخت و قووڵانە بوونەتە هۆی ئەوەی دەوڵەتەكان بەرەو لێكترازان و لەبەریەكهەڵوەشاندنەوە بڕۆن، كە ئەمەش هێندەی دیكەی دۆخەكە ناهەموار دەكات و، كێشەكانیش بە ئاقارێكی ئاڵۆزتردا دەبات، هەروەها دەبێت ئەوەش لە یاد نەكەین كە هێشتا هەندێك لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە لە بارودۆخی شەڕدان، بۆ نموونە، سووریا و یەمەن و، چەند وڵاتێكی دیكەش هەن كە كەوتوونەتە ژێر گوشاری باری سەختی ئابوورییەوە، ئەگەر بێت و ژمارەیەكی زیاتری وڵاتانی ئەم ناوچەیە بەرەو داڕووخان بچن، ئەوا دەبێت چاوەڕوانی ناسەقامگیری و پشێوی و پاشاگەردانییەكی زیاتر بین.

* ئەی چ جیاوازی و گۆڕانكارییەك بەدی دەكەیت لە ئاست ڕێگەچارە و مامەڵەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێراندا، بە تایبەتی كە ئەگەری ئەوە هەبوو ئەم ئیدارەیە دووبارە بگەڕێتەوە بۆ نێو ڕێككەوتنەكە، بەڵام تا ئێستا گفتوگۆكان دەرئەنجامێكی ئەوتۆیان لێ نەكەوتووەتەوە كە لایەنەكان پێی ڕازی بن؟

- ئەوەی لە ڕواڵەتەدا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە پێناچێت ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆك جۆ بایدنیشەوە زۆر پەرۆش بێت بۆ ئەوەی دووبارە بگەڕێتەوە بۆ نێو ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، یان بۆ هێنانەئارا، یانیش گەیشتن بە ڕێككەوتنێكی نوێ، كە من هەر لە سەرەتاشەوە ئەم پێشبینییەم كردبوو، بەڵام بۆ ئەوەی ڕاشكاو بم لەگەڵتاندا، من نازانم بە نهێنی، یان لە گفتوگۆ تایبەتەكاندا چی ڕوودەدات لە نێوانیاندا، واتە ڕەنگە و ئەگەری ئەوە هەبێت كە هەوڵێكی چڕوپڕ خرابێتەگەڕ بەم ئاراستەیە، بەڵام ئێمە زانیاریمان لە بارەیەوە نییە.

* هەر لە پەیوەندی بە پرسی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، ئەوا ئاشكرایە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا- لە سەردەمی ئیدارە جیاوازەكاندا- پتر پەنای بردووەتە بەر گوشار و سزای ئابووری و دارایی، بۆ ئەوەی ئێران ناچار بە گۆڕینی هەڵوێست و سیاسەتەكانی بكات، یان ناچار بە سازشكردنی بكات، هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ كارایی ئەم گوشارانە چییە؟

- من پێم وایە لە ڕابردوودا ئەم سزا و گوشارانە بوونەتە هۆی ئەوەی ئێران ناچار بە سازشكردن بكرێت، كاتێك ئێران گەیشتووەتە ئەو قەناعەتەی كە جگە لە سازشكردن ڕێگاچارە و دەروازەیەكی دیكە شك نابات، من پێم وایە یەكێك لەو دەرئەنجامانەی پێی گەیشتووە لە دوای كشانەوە لە ڕێككەوتنەكە لەلایەن ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و دووبارە هەوڵدانەوەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بۆ گەڕانەوە بۆ ڕێككەوتنەكە، ئەوەیە كە هیچ ڕێگەچارەیەكی ڕوونی لە بەردەمدا نییە، ئەگەر بێت و ڕێگەیەكی ڕوونت لە بەردەمدا نەبێت و سزا و گوشارێكی زۆریشت بەسەردا بسەپێندرێت، ئەوا چەندین هۆكار دێنە ئاراوە بۆ ئەوەی سازش بكەیت.

* هەروەك دەزانن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژە كە لە عێراقدایە، بە تایبەتی لە دوای دەستێوەردانە سەربازییەكەی لە ساڵی 2003 و ڕووخاندنی دەسەڵاتی ئەو كاتەی ئەم وڵاتە، كە دواتر كشایەوە و پاشان هەندێ هێزی گەڕاندەوە بۆ شەڕی داعش و، ئێستاش هێزە شەڕكەرەكانی لەم وڵاتە دەكشێنێتەوە، ئێوە چۆن لەم پەرەسەندنانە و لە ئایندەی پەیوەندییەكانی عێراق و ئەمریكا دەڕوانن؟

- من پێم وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەردەوام دەبێت لە پشتیوانیكردنی حكومەتی عێراق، هەروەها درێژە بە هاوپەیمانێتییەكەی دەدات لەگەڵ عێراقدا، بە تایبەتی لە پێناو ئیدارەدان، یان بەرەنگاربوونەوەی نیگەرانییە ئەمنییە هاوبەشەكانیان لە ناوچەكەدا.

* هەندێ جار باس لەوە دەكرێت كە لەم ناوچەیەدا پەرەسەندن و پێشهاتی ئەرێنی هاتوونەتە ئاراوە، بە تایبەتی ئاماژە بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتە عەرەبییەكان دەكرێت، تێڕوانینی ئێوە چییە لەم ڕووەوە و، ئایا پێتان وایە ئەم ڕێككەوتنانە دەبنەهۆی ئەوەی سەقامگیری و ئارامی و گەشەكردنی زیاتر لەم ناوچەیەدا بێتەئاراوە؟

- ئێمە سەرەتا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە ئەم ڕێككەوتنانەی ئاشتی و ئەم ئاساییبوونەوانەی پەیوەندیی نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتە عەرەبییەكان، بەرجەستەبوون و ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنێكە لە تێڕوانین و خواستی بەشێك لە وڵاتە عەرەبییەكان، مەبەستم ئەوەیە ئەو وڵاتانەی ڕێككەوتنی ئاشتییان لەگەڵ ئیسرائیلدا كرد، دەیانەوێت زیاتر گرنگی بە بەدیهێنان و پەرەپێدانی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی خۆیان بدەن و، لەم ڕووەوە بەلایانەوە گرنگ نییە ئەگەر ئەمە بەو واتایەش بێت كە دەبێت پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی بكەنەوە و، بگرە هاوكاریشی لەگەڵدا بكەن، هەر لەم ڕوانگەیەوە من پێم وایە دەكرێت ئەمە وا لێك بدرێتەوە كە گۆشەگیریی ئیسرائیل لەم ناوچەیەدا كۆتایی هاتووە و چیتر ناتوانین باس لە ناكۆكییەك بكەین لە نێوانی ئیسرائیل و سەرجەم وڵاتانی عەرەبیدا، هەرچەندە ئەمە بەو مانایەش نایەت كە تەواوی جیهانی عەرەبی كێشەی فەڵەستینیان فەرامۆش كردبێت و چیتر بایەخی پێ نەدەن.

* لەم ڕۆژانەدا ئیدارەی جۆ بایدن لووتكەی دیموكراسیی ڕێك خست، ئایا پێت وایە ئەمە ئاماژەیەكە بەوەی ئەم ئیدارەیە دەستدەداتە هەڵمەتێك بۆ برەودان بە دیموكراسی و بە مافەكانی مرۆڤ لە جیهان و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟

- نەخێر، من پێم وایە زەحمەتە ئەوە بەدی بكەین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا فشار بكات لە بارەی باشتركردنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤەوە لەم ناوچەیەدا، چونكە هێشتا پرسی ڕاگرتنی هاوسەنگی لە نێوان ئاسایش و مافەكانی مرۆڤدا بەردەوامە، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر ئەمریكا بیەوێت فشار لەسەر میسر، یان سعودیە بكات لە بارەی دیموكراسییەوە، ئەوا بەرژەوەندییە ئەمنییەكانی خۆی دەكاتە قوربانی، لەبەر ئەوە ناكرێت پێشبینیی ئەوە بكەین ئەمە ڕوو بدات، دواتر من پێم وایە ئەمریكا هێندە كێشەی هەیە لە ناوخۆدا كە بەسن بۆ ئەوەی سەرقاڵی بكەن بە بەرگریكردن لە دیموكراسییەوە لە ناوخۆی وڵاتەكەیدا، ڕاستە ئەمریكا خوازیاری پەرەپێدانی دیموكراسییە لە جیهاندا، بەڵام دوای هەوڵی كودەتاكەی ئەمریكا، ئەوا ڕەنگە ئەو پرسیارە دروست ببێت، ئایا ئەمریكا چی هەیە لەبارەی دیموكراسییەوە تا گەلانی دیكەی پێ فێربكات؟