نادر هاشمی بەڕێوبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی دەنڤەر: ڕۆژگارێكی ڕەش باڵی بە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوە
نادر هاشمی بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سكوڵی جۆزێف كۆربۆڵ بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی دەنڤەر، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك: سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، تیوری سیاسی، سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سیاسەتی بەراوردكاری. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵ تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی هاتنەئارا و تەشەنەسەندنی گرووپە توندڕەوەكان لەم ناوچەیە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* هەروەك دەزانن كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین پەرەسەندن و پێشهاتی نالەبارەوە گرفتارە، لە ئێستادا چ شتێك زیاتر ئێوەی نیگەران كردووە؟
- لە ڕاستیدا زۆر شت من نیگەران دەكەن، یەكەمیان ئەگەری هەڵگیرسان و بەرپابوونی شەڕە لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل لەگەڵ ئێراندا، بە هۆی پرسی بەرنامە ئەتۆمییەكەوە. خاڵی دووەم كە منی بە قووڵی نیگەران كردووە، بریتییە لە ڕەوشی كارەساتباری مافەكانی مرۆڤ لە زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكەدا، لە میسرەوە بۆ ئیسرائیل و فەلەستین و سووریا و چەندین وڵاتانی دیكەی ناوچەكە، هەروەها هاوپەیمانیی نێوانی ئیسرائیل و چەند دەوڵەتێكی دەسەڵاتخوازی عەرەبی كە بەرجەستە بووە لە ڕێككەوتنەكانی ئەبراهام، هەروەها دووبارە بەهێزبوونەوەی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد لە وڵاتی سووریا منی نیگەران كردووە، بە تایبەت كە لە سەروبەندی ئەوەدایە شەرعییەت لە هەندێ لە دەوڵەتانی دیكەی ناوچەكەوە وەربگرێت. بابەتێكی دیكە كە زۆر منی نیگەران كردووە، بریتییە لە كاریگەریی تێكشكێنەر و كاولكاری گۆڕانی ژینگە لە سەر كۆمەڵگەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كە دەبێت بزانین لەم ڕووەوە بە هۆی ئەم گۆڕانی كەش و هەوایە چەندین ناكۆكی و خۆپیشاندان و شڵەژان هاتوونەتەئاراوە و دێنەئاراوە. من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت ڕۆژگارێكی ڕەشە و باڵی كێشاوە بە سەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، واتە لە ئێستادا هۆكارێكی كەم هەیە بۆ ئەوەی ئێمە گەشبین بین لە ئاست چارەنووس و ئایندەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* باشە بۆچی كێشەكانی ئەم ناوچەیە هێندە سەخت و دژوارن و وا دەردەكەوێت كە نەتوانرێت چارەسەر بكرێن و بۆچی كێشەكان بە بەردەوامی دووبارە دەبنەوە؟
- لە ڕاستیدا تاكە هۆكارێك نییە بۆ ئەو دۆخەی ئێوە ئاماژەتان پێ كرد، بەڵام لە سەرووی هەموویانەوە من ئاماژە دەكەم بە سیاسەتی تێكشكێنەری زۆرێك لە ڕژێمە دەسەڵاتخوازەكانی ناوچەكە كە بۆ چەندین دەیەیە لە حوكمڕانیدان. مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە سیاسەتی حكومەتەكانی وڵاتانی ناوچەكە بە ڕاددەیەكی گەورە هۆكار بوون بۆ ئەو كێشە و پشێوییانەی لە ناوچەكەدا سەریان هەڵداوە و هاتوونەتە ئاراوە، واتە ئۆباڵەكە لە ئەستۆی ئەوانە. دواتر دەبێت ئێمە بزانین كە ئەم حكومەتانە نەیاتوانیوە بە پشتبەستن بە خۆیان دروست ببن و بەردەوامی بە خۆیان بدەن، بەڵكو بوونی ئەم حكومەتانە گرێ دراوە بە هێزێكی دەرەكییەوە. ئەوەتا جیهانی ڕۆژئاوا بە زۆری هاوكاریی سعودیە و میسر و ئیسرائیل و.. هتد دەكات. ڕووسیاش پشتیوانی لە بەشار ئەسەد دەكات. واتە دەبێت فاكتەری دەرەكییش لە هاوكێشەكەدا لە بەرچاو بگرین. ئێمە دەزانین كە هێزە گەورەكانیش لە خەمی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و حوكمڕانیی باشدا نین، بەڵكو تەركیزی ئەوان لەسەر بابەتە بەرتەسكەكانە، وەك ئەوەی پێی دەڵێن بەرژەوەندیی ئەمنی و ئابووری و.. هتد. فاكتەرێكی دیكە، كە فاكتەرێكی بنەڕەتی و بنچینەییشە، بریتییە لە گەشەی دانیشتووانی ئەم وڵاتانە، هاوشان بە نەبوونی كار و حوكمڕانیی باش و دابەزینی ئاستی ژیان و گوزەران، قەیرانەكانی ژینگە و سەرجەم ئەو كێشانەی لە وڵاتانی تازەگەشەكردوودا بوونیان هەیە، لە وڵاتانی ئەفریقا و ئاسیا، واتە ئەم كێشانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا بوونیان هەیە. بەڵام پێم وایە هۆكاری سەرەكی بریتییە لە نوخبەی حوكمڕان، واتە حكومەت و ئەو سیاسەتمەدارانەی لە دەسەڵاتدان، كە هەندێ جار بە دەیان ساڵە لە دەسەڵاتدان، بۆ نموونە سوپا لە میسردا نزیكەی 60 بۆ 65 ساڵە جڵەوی حوكمڕانی لەدەستدایە.
* دەرئەنجامێكی مەترسیدار و كاولكاری كێشەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە دروستبوون و سەرهەڵدانی گرووپە توندڕەو و تیرۆریستییەكان، كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان لەم ناوچەیەدا بەرپا كردووە، ئێوە چۆن لە هۆكارەكانی سەرهەڵدان و تەشەنەكردنی ئەم گرووپانە دەڕوانن و ئایا باشترین ڕێگاچارە بۆ چارەسەركردنی هۆكارە ڕیشەییەكانیان چییە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە ئەو هەلومەرجە كۆمەڵایەتییەی بوونەتە هۆی بەرهەمهێنان و سەرهەڵدانی ئەم گرووپە توندڕەوانە هێشتا لە ئارادان، لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین: ئەم گرووپانە دووبارە دێنەوە ئاراوە و دروست دەبنەوە، چونكە ئەوان بە یەكجاری كۆتاییان پێ نەهێنراوە، گرووپە توندڕەوەكان سوودمەندی سەرەكین لە سیاسەتە گەندەڵەكانی دەسەڵاتە خۆسەپێنەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. تێڕوانینی من ئەوەیە كە دروستبوونی گرووپەكانی وەك داعش و ئەلقاعیدە بریتین لە نیشانە و ئاماژە بە كێشەی حوكمڕانیی خراپ. من پێش پێنج ساڵ دیراسەتێكم نووسی لە بارەی سەرهەڵدانی داعشەوە، ئاماژەم بەوە كرد كە یەكگرتنی دوو تەوژمی ئیقلیمی كە بۆ دەیان ساڵە بوونەتە هۆی گەندەڵكردنی سیاسەت لە كۆمەڵگەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، یەكەمیان بریتییە لە میراتی گەندەڵكاریی دەیان ساڵەی دەسەڵات و حوكمڕانیی خۆسەپێن و دیكتاتۆری، دووەمیان بریتی بوو لە داڕووخان و لە بەریەك هەڵوەشانەوەی دەوڵەت، واتە كاتێك ئەم دوو پەرەسەندنە هاوشان بە یەكتر دێنەئاراوە، ئەوا بۆشاییەك دروست دەكەن و، دەرفەت بۆ ئەم گرووپە توندڕەوانە دروست دەكەن، بۆ ئەوەی سەرهەڵبدەن. كەواتە ئەگەر ئێمە لە هەر دوو وڵاتی عێراق و سووریا بڕوانین و پرسیاری ئەوە بكەین: ئایا خاڵی هاوبەشی نێوان ئەم دوو وڵاتە چییە؟ ئەوا ئەوەی بەدی دەكەین، ئەوەیە كە هەردووكیان لەژێر كاریگەریی قورس و ڕاستەوخۆی دەسەڵاتی دیكتاتۆری و خۆسەپێنیدا بوون، كە حزبی بەعسی ئەم دوو كۆمەڵگەیەی وێران كرد، دواتریش لە ئەنجامی شەڕ و ناكۆكییەوە دەوڵەتەكانیان داڕووخان. ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا لە ساڵی 2003دا و بە هۆی دەستێوەردانی دەرەكییەوە و خراپ ئیدارەدانی دوای ئەو دەستێوەردانە دەوڵەت لە بەریەك هەڵوەشایەوە، لە سووریاش دوای سەرهەڵدانی ڕاپەڕینەكان لە ساڵی 2011 دەوڵەت دووچاری تێكشكان بووەوە و بۆشایی و دەرفەتی بۆ داعش دروست كرد، بۆ ئەوەی دروست ببێن. كەواتە من دروستبوون و هاتنەئارای ئەم گرووپانە بە دەرئەنجام و بە نیشانە و ڕەنگدانەوەی دەسەڵاتی خۆسەپێنی و دیكتاتۆری دەزانم. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە هەندێ جار ئاماژە بەوە دەكرێن كە پاڵنەری ئەم گرووپانە پاڵنەرێكی ئایدیۆلۆژییە و پەیوەندی بە هەلومەرجەكەوە نییە، بەڵام من پێم وایە ئایدیۆلۆژیا بەشێكە لە كێشەكە و لە ڕاستیدا دەبێت لەوەش بڕوانین بۆچی ئەم ئایدیۆلۆژیایانە تەشەنە دەكەن؟ كە من پێم وایە هۆكارەكەی ئەوەیە كە دەسەڵاتەكانی ئەم ناوچەیە ڕێگەیان لە بەدیلی دیموكراسی گرتووە و هیچ دەرفەتێكیان بۆ بەشداری نەهێشتووەتەوە.
* كێشەكەی دیكەی وڵاتانی ئەم ناوچەیە، هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێ كرد، بریتییە لە دەستێوەردانی هێزە جیهانییەكان و هەندێ لە دەوڵەتە ئیقلیمییە بەهێزەكان لە كاروباری ناوخۆیی وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا، ئێوە چۆن لەم پرسە و لە كاریگەری و دەرئەنجامەكانی دەڕوانن؟
- ئەوە ڕاستە كە وڵاتی ئیقلیمی هەن كە دەستێوەردان و كاریگەری و دەستڕۆیشتووییان هەیە و، پاڵپشتی و هاوكاری بۆ هەندێ لە گرووپە وەكیلەكانیان دەستەبەر دەكەن، بە تایبەتی لە عێراق و سووریا و بوونەتە هۆی بنكۆڵكردن و لاوازكردنی دەسەڵات و دامەزراوەكانی دەوڵەت، كەواتە زۆرێك لەو لێدوانانەی ڕۆژئاوا دەربارەی دەستێوەردان و كاریگەریی ناسەقامگیركاری هەندێ لە وڵاتانی ئیقلیمی لە سەر ناوچەكە بە شێوەیەكی گشتی ڕاستن و پێكاویانە. بەڵام لێرەدا كێشەكە ئەوەیە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چاوپۆشی لە دەستڕۆیشتوویی و ڕەفتاری ناسەقامگیركاری هەندێ لەو وڵاتانە دەكات، چونكە بەرژەوەندیی لەگەڵیاندا هەیە، بۆیە پشتیوانییان دەكات.
* هەندێ لە شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن كە هەندێ گۆڕانكاری و پەرەسەندنی ئەرێنی لەم ناوچەیەدا ڕوویان داوە، بە تایبەتی كە ئاماژە بە ڕێككەوتنەكانی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتی عەرەبییەكان دەكەن، سەرەڕای ئەوەی كە ناكۆكیی نێوان فەلەستین و ئیسرائیلیش چارەسەر نەكراوە، ئایا لە تێڕوانینی ئێوەدا ئەم ڕێككەوتنانە زەمینە بۆ ئاشتی و سەقامگیریی زیاتر دەسازێنن، یان ئەمە تەنیا یەكگرتنێكی كاتیی بەرژەوەندییەكانە؟
- سەرەتا من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە كێشە و ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل هێندە قورس و ئاڵۆز نییە كە نەتوانرێت چارەسەر بكرێت، بەڵكو كێشەكە لە بەرهەڵستی و هەڵوێستی ئیسرائیل و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادایە كە نایانەوێت ئەم كێشەیە بە شێوەیەكی دادپەروەرانە چارەسەر بكرێت، لەسەر بنەمای یاسای نێودەوڵەتی و بڕیارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئاشتی و دادپەروەری بۆ فەلەستینی و ئیسرائیلییەكان پێكەوە. سەبارەت بە ڕێككەوتنەكانی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی عەرەبی كە وا خراونەتەڕوو، وەك ئەوەی دەرفەتێكی زۆر باش بن بۆ ئاشتی و سەقامگیری، بەڵام ئەمە لێكدانەوەیەكی دروست نییە، ئەمە ڕێككەوتنی ئاشتیی نێوان ئیسرائیلییەكان و عەرەبەكان نییە، ئەمە تەنیا ڕێككەوتنی نێوان دەوڵەتەكانە و گەلانی ئەم ناوچەیەش هیچ دەرفەتێكیان نییە بۆ گوزارشتكردن لە تێڕوانین و لە بۆچوون و لە دەنگی خۆیان. دواتر ئەگەر لەم ڕێككەوتنانە بڕوانین، ئەوا ئەندازیاری سەرەكیی ئەم ڕێككەوتنانە بریتی بوو لە جارێد كۆشنەر كە زاوای دۆناڵد ترەمپ بوو، كەسێكی زۆر گەندەڵیش بوو، ئەم ڕێككەوتنەش لەسەر حیسابی مافە بنەڕەتییەكانی فەلەستینییەكان بوو. لەبەر ئەوە پێم وایە ئەمە ڕێككەوتنێكی ڕاستەقینە نییە و كاتییە و تەنیا دەبێتە هۆی زیادكردنی تووڕەیی گەلانی ناوچەكە لە ئاست ئیسرائیل و ئەو وڵاتە عەرەبییانەی واژوویان كردووە. هەر لە بەر ئەمەیەی كە من زۆر بە گومانەوە لەم ڕێككەوتنانە دەڕوانم.
