جۆزێف ئۆڵمەرت پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی، پێشتریش پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە زانكۆكانی (تەل ئەبیب، بار ئیلان لە ئیسرائیل) هەروەها وانەبێژ بووە لە زانكۆی كۆرنێل لە ئەمریكا و زانكۆی یۆرك لە كەنەدا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە مێژووی هاوچەرخی لوبنان و سووریا، كەمینەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پرۆسەی ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، سیاسەتی ئیسرائیل دەدات. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە ڕەوشی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا.

 

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت و، ئەو كێشە و پەرەسەندنانە چین كە بوونەتە سیما و خەسڵەتی ئەم ناوچەیە و ئایا پێت وایە ئەم ناوچەیە بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا دەڕوات؟

- لە ئێستادا سێ تەوژمی گرنگی پەرەسەندن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت، یەكەمیان بریتییە لە هەڵكشانی تەوژمی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەبی، تەنانەت ئەم ئاساییكردنەوەیە گەیشتووەتە واژۆكردنی ڕێككەوتنی ئاشتی، ئەم تەوژمەش، یان ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان، زیاتر بەرجەستە دەبێت لە دەستپێكردن و هاتنەئارای هاوكارییەكی قووڵی ئابووری و تەنانەت سەربازی و هەواڵگرییش لە نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبیی وەك (میسر، بەحرەین، ئیمارات) و بەم دواییە تەناتەت مەغریبیش، ئەم تەوژمەش ئەوە پیشان دەدات كە عەرەب كەمتر بایەخ بە كێشەی فەلەستین دەدات، هەروەها گوزارشتە لە هەڵكشانی خواستی بەشێك لە وڵاتە عەرەبییەكان بۆ گرنگیدان بە كێشە و پرس و بەرژەوەندییەكانی خۆیان، تەنانەت ئەگەر ئەمە بە مانای بەدەستهێنانی هاوكاری بێت لە وڵاتی ئیسرائیل، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە سەرجەم وڵاتە عەرەبییەكان هاوهەڵوێستن، یان بەو واتایە نایەت كە جیهانی عەرەبی بە چەشنێكی فەرمی و بە ئاشكرا دەستبەرداری فەلەستینیەكان بووبێت، بەڵكو ئەوە پیشان دەدات كە بایكۆتكردنی تەواوەتی لەگەڵ ئیسرائیل كۆتایی هاتووە، هەروەها لە ڕووی واقیعییەوە چیتر ناتوانین باس لە كێشەی عەرەب-ئیسرائیل بكەین، بەڵكو دەبێت باس لەوە بكەین كە كێشە و ناكۆكی لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی عەرەبیدا هەیە، ئیسرائیل چیتر تەنە نامۆكە نییە، چیتر دێوەزمەی سیاسەتی عەرەبی نییە، بەڵكو بووەتە كاراكتەرێك لە تێكڕای سیستمی پەیوەندییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. تەوژمی دووەم، كە بە دڵنیاییەوە گرێ دراوە بە تەوژمی یەكەمەوە، بریتییە لە ترس و نیگەرانیی عەرەب لە ئاست ئێراندا و، لە ئاست ئاراستە توندەكانی ئێران نەك تەنیا لە دژی ئیسرائیل، بەڵكو لە دژی زۆرێك لە وڵاتانی كەنداو، بە تایبەتی عەرەبستانی سعودیە، مەسەلەكە تەنیا پڕۆگرامە ئەتۆمییەكە نییە، بەڵكو دۆخی یەمەن، سووریا و لوبنان و هەروەها عێراقیشە، لە ئێستادا ئێران بووەتە سەرچاوەی نیگەرانی بۆ زۆرێك لە وڵاتە عەرەبییەكان، ئەویش بەهۆی ئەو تەحەددییانەی دروستی كردووە لە سەر زۆرێك لە ئاستەكاندا، بە تایبەتی تەحەدی ئایینی بەرجەستەبوو لە مەزهەبی شیعەدا لە دژی هەستی تەقلیدیی باڵادەستیی سوننە، هەرچۆنێك بێت، عەرەبستانی سعودیە لە سەروبەندی ئەوەدایە ئایا دەتوانێت ئاشتەوایی بكات لەگەڵ ئێرانییەكاندا، هەرچەندە من خۆم باوەڕم نییە بتوانرێت، بەڵام هیچ شتێكیش لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مەحاڵ نییە. تەوژمی سێیەم بریتییە لە داڕووخانی ژمارەیەكی زیاتری دەوڵەتان بە هۆی كێشە و قەیرانی ئابوورییەوە، لوبنان نموونەیەكە لەم ڕووەوە، هەروەها هێشتا سووریا لە شەڕ دەربازی نەبووە، شا عەبدوڵای ئەردەن لە ژێر گوشارێكی زۆردایە، بە هۆی دۆخی ئابووری لە وڵاتەكەیدا، ئێمە دەبێت تەركیز لەسەر ئەردەن بكەین، چونكە داڕووخانی دەوڵەت تێیدا كاریگەریی كاولكاریی لێ دەكەوێتەوە لە سەر سەقامگیریی تێكڕای ناوچەكە، بەڵام ئەمە ڕوونادات، هۆكارە سەرەكییەكەش ئەوەیە كە ئیسرائیل ئەو پشتیوانییە دەستەبەر دەكات بۆ ئەردەن كە پێویستی پێیەتی، بەڵام دۆخی ئەو وڵاتە لەرزۆكە. هەروەها عێراق كێشەی گەورەی هەیە لە پەیوەندی بە دۆخی خراپی ڕووباری دیجلەوە، لیبیا لە پشێوییەكی گەورەدایە، هەروەها هەلومەرجی غەززە و دەسەڵاتی فەلەستینی ناسەقامگیرە، لە نێو دەسەڵاتی فەلەستینیدا، ڕژێمەكەی عەباس لاوازە و، دۆخی تەندروستیی خۆی باش نییە، لە پشت پەردەوە شەڕی جێگرتنەوەی دەستی پێ كردووە.

* چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن دەڕوانیت و، ئایا پایە بنەڕەتییەكانی ئەم سیاسەتە چین لە ئاست ئەم ناوچەیەدا و، ئایا پێت وایە لە باشتركردنی دۆخی ئەم ناوچەیەدا هاوكار بووە؟

-ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن خوازیاری ئەوە نییە مامەڵە لەگەڵ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكات، ئەوەی لە ئێستادا بووەتە ئەولەوییەتی سەرەكیی ئەم ئیدارەیە، بریتییە لە مامەڵەكردن لەگەڵ چین و ڕووسیا، بەڵام بە چەشنێك لە ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێراندا مامەڵە دەكات، كە نیگەرانیی گەورەی دروست كردووە، هەم بۆ ئیسرائیل و هەم بۆ عەرەبستانی سعودیە، پێدەچێت بەرپرسانی نێو ئیدارەكەی بایدن بیانەوێت لەگەڵ ئێراندا بگەنە چارەسەرێكی خێرا، ئیسرائیلیش خوازیاری ئەمە نییە، كە ئەمە بارگرژی لەگەڵ ئیسرائیلدا دروست كردووە، هاوشان بە گوشاری ئەمریكا لەسەر حكومەتەكەی بێنێت بۆ كردنەوەی كونسوڵگەریی ئەمریكا لە قودس. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا فشاری دروست كردووە لەسەر میسر و عەرەبستانی سعودیە لە بارەی ڕەوشی مافەكانی مرۆڤەوە، لە كاتێكدا كە ئەم كارە بە نییەتێكی باشەوە دەكات، بەڵام لە هەمان كاتدا ڕژێمەكانی ئەم وڵاتانە لاواز دەكات، بە تێكڕا پێدەچێت ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن سیاسەتێكی ڕوون و جێگیری نەبێت لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەمەش وەك نیشانەیەكی لاوازی لێك دەدرێتەوە لە ناوچەكەدا.

* بەهاری عەرەبی ئومێد و چاوەڕوانییەكی زۆری لەگەڵ خۆیدا هێنا، بەڵام هەروەك دەزانین كێشەكانی ئەم ناوچەیە پتر ئاڵۆز بوون و كەمترین شتێك كە بگوترێت ئەوەیە كە خەونی بەدیهێنانی دیموكراسی لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا بەدی نەهات، ئایا لە ئێستادا بەدیهاتنی دیموكراسی بووەتە ئەگەری دوور و لاواز؟

- بەڵێ، ئەگەری بەدیهاتنی دیموكراسی لاوازە، ماوەیەكی زۆر بە سەر بەهاری عەرەبیدا تێپەڕیوە و، كودەتاكەی سوودان و ناسەقامگیرییەكانی تونس ئاماژەن بە دژواری و سەختییەكان، ئەمە سەرباری ئەوەی لوبنان لە لێواری داڕووخاندایە و سووریاش سەرقاڵی هەڵبژاردنێكی ڕواڵەتی بووە، عێراقیش بەدەست ناسەقامگیرییەوە گرفتارە، من بە هیچ شێوەیەك گەشبین نیم.

* بە تێڕوانینی ئێوە بۆچی هەموو هەوڵ و دەستێپشخەرییەكانی پەیوەست بە چارەسەركردنی كێشە و ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیە بە شكست و نائومێدی كۆتاییان دێت؟

- لە ڕاستیدا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە هەندێ لە كێشە و ناكۆكییەكان چارەسەر بوون، بڕوانە میسر و ئیسرائیل و تەوژمی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسرائیلدا، كە ئاماژەم پێ كرد، بەڵام لە زۆرێك لە وڵاتەكاندا گوشارێكی ئیتنی و ئایینی و دیموگرافیی گەورە هەن، بۆ نموونە، ئەو ڕاستییە تراژیدییەی كە نەتەوەی بوێری كورد هێشتا بە ئازادیی نەتەوەیی شایستەی خۆی شاد نەبووە.

* یەكێك لە كێشە گەورە و درێژخایەنەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لە كێشەی تایفەگەری، بە تایبەتی شیعە و سوننە، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- كێشەی تایفەگەری كێشەیەكی كۆن و درێژخایەنە و ڕیشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 1400 ساڵ لەمەوبەر، كەواتە چۆن دەكرێت كەسێك باوەڕی وابێت لە ئێستادا، یان لە داهاتوویەكی نزیكدا دەتوانرێت چارەسەر بكرێت؟ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هەمان ئەو پرۆسە ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتوورییانەی كە سەریان كێشا بۆ كۆتاییهاتنی شەڕە ئایینییەكان لە ئەوروپا و تەنانەت توركیاش، كە وا پێدەچوو بووبێتە نموونەیەك بۆ شۆڕشێكی عەلمانیی سەركەوتوو لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵام لە ئێستادا وا دەردەكەوێت بەرەو تەوژمێكی ئیسلامی بچێت لە سایەی دەسەڵاتی ئەردۆغاندا.

* ئاشكرایە كە یەكێك لە كێشە درێژخایەن و ئاڵۆزەكانی ئەم ناوچەیە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیلە، ئێوە چۆن لە ئایندەی ئەم كێشەیە دەڕوانن؟

- چیتر كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل بریتی نییە لە كێشەی سەرەكیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی لەگەڵ بەرفراوانبوونی بازنەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و ژمارەیەكی زیاتری وڵاتانی عەرەبی، هەروەها لە سەروبەندی ئەوەدا نییە، بەم نزیكانە چارەسەر بكرێت، ئەگەر واقیعبین بین، ئەوا دەبێت ئیحتیوا بكرێت، بەڵام بە بێ وەبەرهێنانێكی گەورەی دارایی لە غەززە و كەناری ڕۆژئاوا و بەشداریی زیاتری میسر و ئەردەن، ئەوا ناتوانین باس لە هەنگاوەكان بكەین بۆ ئەوەی ئاستی بارگرژی كەم بكرێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هیچ شتێك لە ئارادا نییە كە وەك چارەسەرێكی ستراتیژی دەر بكەوێت.

* چۆن لە ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەمریكا و عێراق دەڕوانن؟

- ئەگەر پێشبینییەك بكەم، ئەوا من دەڵێم ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانییەكی بنەڕەتی بۆ عێراق دەستەبەر ناكات، ڕەنگە هەندێ لە عێراقییەكان خوازیاری ئەمە بن، بەڵام متمانەیان پێ مەكەن، هەروەها متمانەیان پێ مەكەن بۆ پشتیوانیكردن لە خەونە نەتەوەییەكانی كوردیش، من هەمیشە هاوسۆزم لەگەڵ كورد و بژی پێشمەرگەی قارەمان.