یانیس ستیڤاچتیس بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی تەقەنی ڤێرجینیا بۆ گوڵان: ئەمریكا كەمتر بایەخ بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات
یانیس ستیڤاچتیس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و سەرۆك بەش و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی تەقەنی ڤێرجینیا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ و گرنگی بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك: پەیوەندییە دەرەكییەكان، سیاسەتە ناوخۆییەكان، سیستمی جیهانی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و ئاسایشی نێودەوڵەتی و كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد لە بارەی بارودۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ئەم ناوچەیە و سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا.
* هەروەك دەزانن وەك هەمیشە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دۆخێكی دژوار و پڕ لە قەیراندا تێدەپەڕێت، بە تێڕوانینی ئێوە گرنگترین و سەرەكیترین ئەو پێشهاتانە چین كە لە ئێستادا مایەی زۆرترین نیگەرانین و پێویستیان بە ئاوڕدانەوەی بە پەلە و جددی هەیە؟
- لە ڕاستیدا گرنگترین پەرەسەندنێك كە لە ئێستادا لە ئارادایە و بتوانین ئاماژەی پێ بكەین، بریتیە لە بڕیاری ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی جۆ بایدن بۆ ئەوەی وەك پێویست گرنگی و بایەخ نەدات بە پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، و گواستنەوەی تەركیز و هەوڵەكانی بۆ ناوچەی زەریای هێمن و زەریانی ئەتڵەسی، بەم شێوەیە بوار و دەرفەتی ڕەخساندووە بۆ هێزە گەورە و مەزنەكانی دیكە بۆ ئەوەی ڕۆڵێكی گرنگتر لەم ناوچەیەدا بگێڕن. ئەوەتا ئێستا ئەوەی بەدی دەكرێت، بریتییە لە ڕۆڵێكی زیاتری ڕووسیا و توركیا، بە تایبەتی توركیا كە ئێمە دەزانین پشتیوانیی ناوخۆیی بۆ سەرۆك ئەردۆغان بە چەشنی ڕابردوو نییە، بۆیە دیەوێت دەستكەوتێكی دەرەكی بەدەست بهێنێت، بۆ ئەوەی بتوانێت بەكاری بهێنێت بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی ناوخۆیی، بە تایبەتی تێوەگلانی لە بارودۆخی سووریاوە. واتە ئەمە مەسەلەیەكە كە دەبێت ئێمە بایەخی پێ بدەین و بەدواداچوونی بۆ بكەین. چونكە ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە هەندێ جار توركیا هاوكاری لەگەڵ ڕووسیا دەكات لە بارەی سووریاوە و هەندێ جاری دەكەونە ناكۆكی و كێشەوە لەگەڵ یەكتردا. هەروەها لە دەرئەنجامی كشانەوە، یان ئەوەی وا دەردەكەوێت كشانەوەی ئەمریكا بێت، ئەوا لە ئێستادا فەڕەنسا ڕۆڵێكی زیاتری هەیە لە ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاست، بە ڕێژەیەكی كەمتریش بەریتانیا، لەم ڕووەوە هاوكاری لە نێوان ئەم وڵاتانە لەگەڵ یۆنان و میسر و سعودیە و ئیمارات و ئیسرائیل دروست بووە، لە بەرامبەر بەرەیەكی دیكەدا كە بریتییە لە ڕووسیا و توركیا، واتە ئەمەش پێشهاتێكی دیكەیە كە دەبێت ببێتە جێی سەرنجمان. مەسەلەیەكی دیكە بریتییە لە پرسی كۆچبەران، یان قەیرانی كۆچبەران كە چۆن توركیا كردوویەتیە چەكێك، بەڵام بەداخەوە ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا بایەخی پێویستیان پێ نەدا لە سەرەتاوە، كاتێكیش یۆنان پێش 18 مانگ سكاڵای كرد لەم بارەیەوە، هیچ وەڵامدانەوەیەك نەبوو بۆ ئەم داواكارییەی یۆنان، ئێستاش توركیا و بیلاڕووسیا دەیانەوێت لە ڕێی كۆچبەرانەوە كێشە بۆ ئەوروپا بخولقێنن. هەروەها دەبێت ئێمە ئەوە لە یاد نەكەین، كە كێشەی كوردیش كێشەیەكی گەورە و گرنگە و ئێمە نازانین توركیا چۆن مامەڵەی لەگەڵ دەكات، مەبەستم ئەوەیە كە یەكێك لە ڕەهەند و كاریگەرییەكانی تێوەگلانی توركیا لە سووریادا بریتییە لە كێشەی كورد، كە ئێمە دەزانین ئەم كێشەیە تەنیا پەیوەست نییە بە كوردی سووریاوە، بەڵكو كوردی عێراقیش لەخۆ دەگرێت. بە تێڕوانین و بۆچوونی من ئەمانە كێشە و پێشهاتە سەرەكی و گەورەكانن، ئەگەرچی چەندین پەرەسەندن و ڕووداوی دیكەش لەم ناوچەیەدا ڕوودەدەن.
* ئێوە توێژینەوەیەكی زۆرتان كردووە لە بارەی پەیوەندیی نێوان كۆمەڵگە و دەوڵەت لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ناكارایی سیستمە سیاسییەكانی ئەم وڵاتانە هۆكاری دروستبوونی ئەو پشێوی و كێشانەیە كە ئەم ناوچەیە و وڵاتەكانی بەدەستیانەوە گرفتارن، یان دەبێت ئێمە بۆ هۆكاری دیكەی بگەڕێین لەم ڕووەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە. سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە ناكرێت ئەو پەیوەندییە شێواوەی هاتووەتەئاراوە لە نێوان كۆمەڵگە و دەوڵەت لەم وڵاتانەی ناوچەكەدا لە شەو و ڕۆژێكدا چاك بكرێت، هەرچەندە ئێمە لێرەدا بە شێوەیەكی گشتی ئەم وەسفە دەكەین، چونكە نابێت ئەو ڕاستییە نادیدە بگرین كە لە هەندێ دۆخ و حاڵەتدا بەرەوپێشچوون و گەشەكردنێك بەدی هاتووە لە نێوان كۆمەڵگە و دەوڵەتدا، بەڵام لە هەندێ بارودۆخ و هەلومەرجی دیكەدا ئەم پەیوەندییە شێواوە، یان پاشەكشەی كردووە. واتە لە هەندێ حاڵەتدا وا دەردەكەوێت كە پەیوەندییەكەی نێوانیان سەقامگیری دروست كردبێت، بەڵام لە ناواخندا بوونەتە هۆی ئەوەی تێكدانی هارمۆنییەتی نێوان كۆمەڵگە و دامودەزگاكانی دەوڵەت. كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا دژوار و تەنگژەیەكی دروست كردووە، مەبەستم ئەوەیە چۆن دەكرێت هاوسەنگییەك بەدی بهێنرێت لە نێوان پێداویستییەكانی هێنانەئارای سەقامگیری و ئارامی و پەرەپێدانی پرۆسەی بەدیموكراتیكردن و دەرفەت خوڵقاندن بۆ ئەوەی برەو بە خۆیان بدەن. هەروەها ناكرێت لەم ڕووەوە گلەیی لە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بكرێت، چونكە ئەوەی لەم وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگوزەرێت، بریتیە لە پرسی پەرەسەندنی سیاسی، هەرچەندە دەكرێت لەم ڕووەوە پەرەسەندنەكان بە ڕەوتێكی خاو و لەسەرخۆ بە ئاراستە و ئاقارێكی باش و ئیجابیدا بڕۆن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چەندین پرس و كێشەی گرنگ و گەورە هەن كە دەبێت لەبەرچاویان بگرین، بۆ نموونە: دەبێت دەوڵەت شەرعییەتی خۆی لە خەڵكەوە بەدەست بهێنێت، واتە خەڵك ببێتە سەرچاوەی شەرعییەتی دەوڵەت، ئەویش لە ڕێی ڕازیكردن و قەناعەتپێكردنەوە، نەك لە ڕێی ترساندن و خۆسەپاندنەوە.
* هەندێ لە شرۆڤەكاران و چاودێران ئاماژە بە هەندێ لە پەرەسەندنی ئەرێنی دەكەن و، لەم ڕووەوە باس لە ڕێككەوتنی ئاشتی، یان ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی عەرەبی دەكەن، ئایا پێت وایە ئەمە كاریگەریی باشی دەبێت لە سەر كەمكردنەوەی بارگرژییەكانی ناوچەكە و خوڵقاندنی دەرفەتی زیاتری ئاشتی و هاوكاریكردن كە لە كۆتاییدا بە قازانجی گەلانی ئەم ناوچەیە بشكێتەوە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە لە ساتەوەختێكی مێژووییدا بەرژەوەندییەكانی وڵاتە پەیوەندیدارەكان بەم ڕێككەوتنانەی ئاشتی، یان ئاساییكردنەوەی پەیوەندییانە یەكیان گرتەوە، مەبەستم ئەوەیە كە ئەوە بەرژەوەندییەكانی ئەم دەوڵەتانە بوو كە هۆكار و پاڵنەری پشت ئەم ڕێككەوتنانە بوو. كەواتە ئەوەی دەمەوێت لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم، ئەوەیە كە هەر كاتێك بەرژەوەندییەكانی وڵاتان یەكیان گرت، ئەوا كۆمەڵێك پرسی دیكە فەرامۆش دەكرێن، تەنانەت ئەگەر ناكۆكی و دژایەتی و دوژمنایەتیی ڕابردووش بێت. هەروەها ڕەنگە ئەمە دەرئەنجامی ئەو قەناعەتەش بێت كە لای ئەم وڵاتانە گەڵاڵە بووبێت، كە ئاشتی و پێكەوەكاركردن و هاوكاریكردنی یەكتری پتر لە بەرژەوەندیی ئەوانە، نەك ناكۆكی و دژایەتی. كەواتە دەكرێت ئەمانە پەرەسەندنی ئەرێنی بێت و، بكرێت بە بەرەوپێشچوونێكی باش لێكیان بدەینەوە، بەڵام هەروەك ئاماژەم پێ كرد، هۆكار و پاڵنەر و بنەڕەتی ئەم ڕێككەوتنانە بەرژەوەندییەكانی دەوڵەتەكانی بوون، كە دەكرێت لەگەڵ گۆڕانی ئەم بەرژەوەندییانەشدا دووبارە ئەم وڵاتانە بگەڕێنەوە بۆ باری ڕكابەری و دژایەتی.
* پرسێكی دیكەی مەترسیدار لەم ناوچەیەدا كە ئێوەش توێژینەوەیەكی زۆرتان لە بارەوە كردووە، بریتییە لە كێشەی تیرۆر و گرووپە توندڕەوەكان كە كاولكاری و كوشتارێكی زۆریان لەم ناوچەیەدا كردووە و دەكەن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هۆكارە ڕیشەییەكانی بەردەوام سەرهەڵدانەوەی ئەم گرووپانە چییە و چۆن دەكرێت كار لەسەر نەهێشتنی ئەو هۆكارانە بكرێت؟
- ئەوەی بە كاراكتەرە غەیرە دەوڵەتییەكان ناویان دەبەین، دەكرێت بە دوو جۆر لێیان بڕوانین، واتە دەكرێت هەندێكیان ئەو گرووپانە بن كە دەوڵەت خۆی هاوكاری و پاڵپشتییان دەكات و بواری كاركردن و هەڵسووڕانیان بۆ دەڕەخسێنێت، لەلایەكی دیكەوە دەستێوەدرانی دەرەكی و هێزە دەرەكییەكان، بۆ نموونە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە چەشنێك كار دەكەن و بە شێوەیەك پاڵپشتی و هاوكاری بۆ ئەم گرووپانە دەستەبەر دەكەن، كە توانای ئەوەیان هەبێت كارا و كاریگەر بن.
* باشە ئێوە باس لە دەستێوەردان و كاریگەریی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەكەن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە بوونەتە هۆی بەهێزكردنی ئەم گرووپە نادەوڵەتییانە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن دەكرێت ئەمریكا دەستێوەردانێكی بنیاتنەر و ئەرێنیی هەبێت لەم ناوچەیەدا و ئایا ئیدارەی ئێستای ئەمریكا بەو ئاراستەیەدا هەنگاوی هەڵگرتووە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە بیرۆكەی بایەخدانی كەمتر بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گرنگیدانی زیاتر بە ناوچەی زەریای هێمن لە سەروەختی ئیدارەی باراك ئۆبامادا هێنرایە ئاراوە و كاری لەسەر كرا، ئەوە بوو جگە لە تێوەگلانی لە شەڕی دژ بە داعشدا- كە دواتر ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپیش درێژەی پێ دا- ئەمریكا كار و كۆششێكی ئەوتۆی نەكردووە لەم ناوچەیەدا. دواتر من نامەوێت بڵێم ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تەواوەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكشێتەوە، بەڵام بە ئاست و ئەندازەیەكی كەمتر دەستێوەردان دەكات، ڕەنگە لەم ڕووەوە ئەمریكا بەرپرسیارێتیی زیاتر دابەش بكات، یان هاوبەشی پێ بكات لەگەڵ وڵاتانی دیكەی ناوچەكەدا. من پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، كە هاوپەیمانێكی ستراتیژی دروست بووە لە نێوان فەڕەنسا، یۆنان، ئیسرائیل و سعودیە و ئیمارات و ڕەنگە ئەمەش بەم مانایە بێت كە ئەم وڵاتانە ڕۆڵێكی زیاتر لەم ناوچەیەدا بگێڕن.
