ئاكامی هەڵبژاردنەكانی ئەمجارەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئەوەی پیشان داین كە سیستمی هەڵبژاردن كاریگەریی گەورەی لەسەر ئاكامەكانی هەڵبژاردنەكان هەیە، ئەمەش واتە سیستمەكە چۆن بێت، ئاكامەكەش هەر بەو شێوەیە دەبێت، هەر بۆ نموونە: هەڵبژاردنەكانی 2018 لە چوارچێوەی سیستمی هەر پارێزگایەك و بازنەیەك ئاكامێكی هەبوو، ئەمجارەش لە چوارچێوەی سیستمی هەر پارێزگایەك و چەند بازنەیە ئاكامێكی دیكەی پیشان داین، هەر بۆیە ئەم سیستمە تازەیە ئاكامێكی نوێی ئەوتۆی هێنایە ئاراوە كە نەخشەیەكی سیاسیی نوێیش لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا دروست بێت، ئەم ئاكامە نوێیە جۆرێك لە پەرتەوازەیی لەناو ماڵی شیعە دروست كرد كە ماوەی 10 ساڵە ئەمریكا و دەوڵەتانی عەرەبی هەوڵدەدەن ئەو پەرتەوازەییە دروست بكەن و بۆیان نەكرا، بەڵام ئاكامی ئەم هەڵبژاردنە ئەوەی دروست كرد، بۆیە هەتا ئەگەر بڵێین پەرتەوازەییەكە بەو شێوەیەش نییە، بەڵام لایەنەكانی شیعە لەناو خۆیاندا تووشی كێشە و ململانێی گەورە كردووە. پرسیار ئەوەیە بۆچی ئاكامەكانی هەڵبژاردن توانی ئەم پەرتەوازەییە دروست بكات؟ بێگومان لەبەر دوو هۆكاری سەرەكی:

1- كوتلەی شیعە كە حكومەت و وەزارەتەكانیان لە دەستدا بووە، لە جێبەجێكردنی خواستی هاووڵاتیاندا شكستیان هێناوە.

2- هەژموونی ئێرانی لە سەر پرۆسەی سیاسیی عێراق شتێكی بەرچاو بووە، ئەمەش نیگەرانی لای هاووڵاتیان دروست كردووە.

كەواتە ئەو دەستەبژێرەی ئەمجارە بوونەتە ئەندامی پەرلەمان، دەستەبژێرێكن بە كاریگەریی سیستمی هەڵبژاردن و كاریگەریی هەوڵەكانی لەبەریەكهەڵوەشانی ماڵی شیعە و هێزی حزبەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردن هەڵبژێردراون، بۆیە پرسیار لێرەدا دەبێتە ئەوەی ئایا ئەم دەستەبژێرە، دەستەبژێرێكی لێهاتوون، یان تەنیا دەستەبژێرێكن بە دەنگی حزبەكانیان هەڵبژێردراون؟ لەسەر ئەم پرسە لەسەر كاندیدی هەموو لایەنەكان (بە لایەنە كوردستانییەكانیشەوە) تێبینی زۆرن و، بەشی زۆریان بەو ئاستە لێهاتوو نین، كە ئومێدیان لەسەر هەڵبچنرێت.

لایەنیكی دیكە وێڕای تیبینییەكان لەسەر ئەو دەستەبژێرەی دەبنە ئەندامانی داهاتووی پەرلەمانی عێراق، ئیشكالییەتێكە كە بۆ قاعیدە دەستوورییەكەیان دروست كردووە، بەپێی قاعیدەی دەستووری، سیستمی سیاسیی عێراق، سیستمێكی پەرلەمانی و دیموكراتی و فیدڕاڵییە، بەپێی ئەم سیستمە هەر هێز و لایەنێكی سیاسی لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگی یەكەمی هێنا، ئەو هیزە ڕادەسپێردرێت بۆ ئەوەی لە ماوەیەكی دیاركراودا (30ڕۆژ) حكومەت پێكبهێنێت، ئەگەر سەركەوتوو نەبوو، ئینجا هێزی دووەم ڕادەسپێردرێت، بەڵام لە سیستمی پەرلەمانی عێراقیدا، ئیشكالیەت بۆ قاعیدە دەستوورییەكە دروست كراوە و، دەڵێن: نەخێر، فراكسیۆنی گەورە حكومەت پێكدەهێنێت، لە كاتێكدا ئەمەش دیاری نەكراوە، فراكسیۆنی گەورەی پێش هەڵبژاردن، یان ئەو فراكسیۆنە گەورەی كە دوای هەڵبژاردن دروست دەكرێت، سەبارەت بەم ئیشكالیەتە دادگای دەستووری تەفسیرێكی كردووە، بەڵام ئەو تەفسیرەی دادگای دەستووری لەژێر گوشارێكی گەورەی سیاسیدا كرا، هەر بۆیە ئەگەر هەمان پرس ئاراستەی دادگای فیدڕاڵیی ئەڵمانیا، یان ئەنجومەنی دەستووری فەرەنسی بكرایە، ئەوان تەفسیرێكی دیكەیان دەبوو، بۆیە لەسەر پرسی دروستكردنی گەورەترین فراكسیۆن ئیشكالیەتێكی گەورە هەیە، ئەم ئیشكالیەتە گەیشتووەتە ئەوەی كە داوای هەڵوەشانەوەی پەرلەمانی عێراق دەكرێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە بەشێك هەیە لە ئەدای پەرلەمانی عێراق ڕازی نییە، كە ئەم ڕازینەبوونەش هەبوو، ئەوا كاریگەریی گەورە لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت دروست دەبێت.

لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەگەرەكانی پێكهێنانی فراكسیۆنی گەورە، لەسەر ئەم پرسە هەندێك دەڵێن: یەكێك لە ئەگەرەكان ئەوەیە (تەیاری سەدر و سوننە و كورد) هاوپەیمانییەك لە 190 كورسی پێكبهێنن و حكومەت دروستكەن، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئەوانەی ناویان لە خۆیان ناوە (چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە) كاردانەوەیان چۆن دەبێت، لانیكەم هەتا ئێستا بیانوویەكیان پیشان داوە كە ئاكامی هەڵبژاردنەكان ڕەت دەكەنەوە، باشە سبەی ئەگەر ئەو حكومەتەی سەدر پێكیدەهێنێت، ئەوان ڕەتی بكەنەوە چ كێشەیەك دروست دەبێت؟

لەناو ئەم هەموو ئیشكالیاتەنەدا، كە هۆشیاریی سیاسی لاواز بوو، دەستەبژێری حاكم هەموو تەركیزیان خستە سەر بەرژەوەندیی تایبەتی خۆیان و بەرژەوەندیی گشتییان ئیهمال كردووە. پرسیار ئەوەیە چارەنووسی ئەو وڵاتە بەرەو كوێ دەچێت؟

سەبارەت بە دەستتێوەردانی دەرەكیی، پرسیار ئەوەیە: ئایا ئێران و ئەمریكا لەناو ئەم كێشمەكێشە واز لە بەرژەوەندیی خۆیان دەهێنن و ئامادەن لە پێناوی عێراقدا سازش بكەن؟ ئەمە لە كاتێكدا پرسەكە پرسێكی عێراقییە و پەیوەندی بە عێراقییەكانەوە هەیە، بەڵام هەردوو جەمسەری ئێران و ئەمریكا كێشەی لەسەر دروست دەكەن، ئەمەش ئایندەیەكی ناڕۆشن دروست دەكات.

لەناو ئەم پرسە ئاڵۆزەی عێراقدا، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ شێوازی لایەنی كوردستانی لەسەر ئەم پرسە گرنگە، ئەوەی ئیستا تێبینی دەكرێت، هەموو لایەنەكان لە یەك خاڵدا هاوئاواز دەبن، كە داوای یەكڕیزی دەكەن، بەڵام لەسەر ئەم پرسە من دەڵێم: لە سیاسەتدا ڕێككەوتن لەسەر خاڵی هاوبەش لە یەكڕیزی گرنگترە، واتە هەموو لایەنەكان لە سەر بەرنامەیەك ڕێكبكەون، گرنگترین خاڵە هاوبەشەكان بریتین لە:

1-  مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان بەپێی دەستوور زامن و جێبەجێ بكرێن.

2-  ماددەی 140 لە چوارچێوەی سەقفێكی زەمەنی دیاریكراودا جێبەجێ بكرێت و ئەو پرسە بە هەڵواسراوی كۆتایی پێ بهێنرێت.

3-  لەسەر ئاستی ئەو مافانەی پەیوەستن بە كوردستان و عێراقەوە، پرسی نەوت و گاز لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی چارەسەر بكرێت.

4-  سندوقی داهاتەكان دابنرێت و بەپێی دەستوور بە سەر عێراقییەكاندا دابەش بكرێت.

ئەم پرسە گەوهەرییانە و ئەو بارودۆخەی ئێستا كوردستان و عێراقی پێدا تێدەپەڕێت و، لە هەمووشیان گرنگتر بەرژەوەندیی گشتیی كوردستان فەرزی دەكات كە دەبێت لایەنە سیاسییەكانی كوردستان لەسەر خاڵی هاوبەش ڕێكبكەون، بۆ ئەوەی بتوانن لە پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراقدا ڕۆڵیان هەبێت.

بۆ پرۆسەی دووبارە بونیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق پێویستمان بە چەند ڕیۆشوێنە كە بیگرینەبەر، ئەوانیش بریتین لە:

یەكەمیان: دامەزراوەی بەهێز.

دووەمیان: حوكمی یاسا كە دەسەڵاتی دادوەری و فیكرەی یاسا و دەستووریش دەگرێتەوە.

ئەگەر بپرسین: ئایا ئەمانە لە ئێستای عێراقدا بوونیان هەیە؟ بە ڕاشكاوی دەڵێم: لەو دەستەبژێرانەی كە ئێستا لە عێراقدا دەسەڵات بەڕێوە دەبەن، نابینرین. بۆیە دەگەینە سەر دووڕێیانێكی دیكە، ئەویش ئەوەیە ئەگەر لە پرۆسەی بونیادنانەوەی عێراق شكستمان هێنا چیمان بەسەر دێت؟ بێگومان زانستی سیاسەت دەڵێت بەرەو هەڵدێر دەچین.

كاتێك باس لە ئەركی قورسی ناو ئەو پرۆسەیە دەكەین، كێشەكە ئەوەیە ماوەی 18 ساڵە كێشەمان لەسەر چەمكی فیدڕاڵیەت هەیە، بەشێكی زۆری لایەنە عێراقییەكان كە وتووێژ لە سەر ئەو چەمكە دەكەن، ئاشكرا نەبوو «چەمكی فیدڕاڵیەت» لای ئەوان چ مانایەكی هەیە. ڕاستە لە ناو دەستووری عێراقدا بە شێوەیەك پێناسەی ئەم چەمكە كراوە، بەڵام ئەم پێناسەیە پێویستی بە ڕیفۆرمێكی دەستووری هەیە. هەر بۆ نموونە، ئەڵمانیا لە ساڵی 1949 فیدڕاڵییەتی جێبەجێ كرد، بەڵام لەو كاتەوە دووجار ڕیفۆرمی گەورەی ئەنجام داوە.

بۆ ئیمەش لە عێراقدا ڕیفۆرمی لەم جۆرە زۆر پێویست و گرنگە، لەبەر ئەوەی ئەوە ماوەی 18 ساڵە ئەو دەسەڵاتانەی فیدڕاڵی كە پەیوەستن بە هەرێمی كوردستانەوە جێبەجێ ناكرین، بۆیە دەبێت مەخرەجێك بۆ ئەمە دروست بكرێت، ئەم مەخرەجەش بە ڕیفۆرمی دەستووری دەبێت. كە بەهێزترین خاڵی ئەم ریفۆرمە بۆ هەرێمی كوردستان ئەمە دەبێت:

(ئه‌گه‌ر هاتوو ده‌سه‌ڵاتی فیدرالی هه‌ڵنه‌ستا به‌ جیبه‌جیكردنی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی له‌ ده‌ستوردا هاتوون و ئه‌م جیبه‌جێ نه‌كردنه‌ش زیانی له‌ هه‌رێمیك له‌ هه‌رێمه‌ فیدراڵیه‌كاندا، ئه‌وا ئه‌و هه‌رێمه‌ ده‌توانێت خۆی یاسا ده‌ربكات و ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ جێ به‌جێ بكات).

كەواتە ئەركی تیمی دانوستاندنكاری كوردستان قورس دەبێت، لەناو ئەم تیمەشدا بەپێی ئاكامەكانی هەڵبژاردن ئەركی سەرشانی تیمی پارتی دیموكراتی كوردستانی قورستر كردووە، هەر بۆیە كە قورسایی بەو ئاستە بێت، ئەوا ڕۆڵی سەرۆك مسعود بارزانی لە ناو پرۆسەكەدا زۆر بەهێز دەبێت و دەتوانێت ڕۆڵێكی كارا بگێڕێت، نەك تەنیا بۆ زامنكردنی مافە دەستوورییەكانی گەلی كوردستان، بەڵكو بۆ جێبەجێكردنیان، بۆ ئەمەش گرنگە سوود لە پرۆسەی سیاسیی لوبنان وەربگرێت، كە پەیڕەوەی (ثلث المعطل) دەكەن، ئەمەش بەو مانایەی هەر یەكێك لە سێ پێكهاتەكە مافی ڤیتۆی هەیە دەتوانێت هەر بڕیارێكی ئەنجوومەن یان داوای ئەوە بكات حكومەت دەست لەكار بكێشێتەوە، بۆیە ئەگەر پرانسیپێكی لەمجۆرە وەك مەرج دابنرێت و لە ڕێككەوتنەكە دابنرێت، ئەمە دەبێتە زامنێك بۆ ئەوەی دەقی ڕێككەوتنەكە باشتر جێبەجێ بكریت و، ئەگەر نەیانتوانی جێبەجێشی بكەن، ئەوا دەبێت هەموو حكومەتەكە دەست لەكار بكێشێتەوە.