ئیتامار ڕابینۆڤیچ باڵیۆزی پێشووی ئیسرائیل لە ئەمریكا بۆ گوڵان: ئەگەر كێشە بونیادییەكانی عێراق چارەسەر نەكرێن، هەڵبژاردنەكان هیچ لە بارودۆخەكە ناگۆڕن
ئیتامار ڕابینۆڤیچ پڕۆفیسۆری مێژووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی تەل ئەبیب، هەروەها بەڕێوەبەری سەنتەری دایانە بۆ دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا و ڕاگری كۆلێژی زانستە مرۆییەكان و سەرۆكی ئەم زانكۆیە بووە. هەروەها وانەبێژە لە زانكۆی نیویۆرك، پێشتریش سەرۆكی بەشی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە هەمان زانكۆ. لە نێوان ساڵانی 1992-1996 باڵیۆزی ئیسرائیل بووە لە ئەمریكا و گفتوگۆكاری سەرەكی بووە لە دانوستاندنەكانی ئیسرائیل لەگەڵ سووریا. بۆ زانینی دید و بۆچوون و تێڕوانینەكانی لە بارەی چەند پرسێكی گرنگی وەك سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دۆخی ئەم ناوچەیە بە گشتی و عێراق بە تایبەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانیت لە ئاست ناوچەیەكی پڕ لە كێشە و ئاڵۆزی و قەیرانی وەك ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئایا هیچ گۆڕانكاری و ئاڵوگۆڕێك لە سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا بەدی دەكرێت؟
- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە زۆر باس لەوە دەكرێت گۆڕانكاری لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا ڕووی داوە لە دوای دەستبەكاربوونی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن، بەڵام ئەوەی لە پرسیارەكەی ئێوەدا ئاماژەی پێ كراوە، پەیوەستە بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە و من لێرەدا خوازیاری ئەوەم وەڵامەكەم لە پەیوەندی بە سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست سووریادا چڕ بكەمەوە. من پێشتریش ڕەخنەم لە ئەدا و سیاسەت و هەڵوێستی هەردوو ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباما و سەرۆك دۆناڵد ترەمپ گرتووە لە بارەی مامەڵەكردنیان لەگەڵ بارودۆخی سووریادا. لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە حاڵەتێك بدرێت كە لە سەردەمی ئیدارەی ترەمپدا ڕووی دا، ئەویش كاتێك سەرۆك ترەمپ پەیوەندیی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆكی توركیا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، ئەنجام دەدا، ئەردۆغان گلەیی ئەوەی لە ئەمریكا كرد كە كار لەگەڵ كوردەكانی سووریادا دەكات، لە وەڵامدا ترەمپ پێی ڕاگەیاند من سووریام بەلاوە گرنگ نییە و دەتوانیت خۆت مامەڵەی لەگەڵدا بكەیت، لێرەدا مەبەستم ئەوەیە ناكرێت تۆ بەم شێوەیە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەت ئیدارە بدەیت. ئێستاش من هەمان ڕەخنەم لە ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن هەیە لەم ڕووەوە، ئەوەتا هێشتا نێردەیەكی تایبەتی بۆ سووریا دەستنیشان نەكردووە. مەبەستی من لێرەدا ئەوەیە جەخت لەسەر ئەو ڕاستییە بكەمەوە كە سووریا گرنگییەكی گەورەی هەیە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، خۆ ئەگەر تێڕوانینەكەش ئەوە بێت، یان هۆكاری ئەم خەمساردییەش ئەوە بێت كە ئەمریكا دەیەوێت لەم ناوچەیە بكشێتەوە، ئەوا واقیعەكە ئەوەیە كە ناتوانێت بە تەواوەتی و بە یەكجاری دەست لەم ناوچەیە هەڵگرێت، چونكە ئەوەی لە سووریادا ڕوودەدات، ئەگەری ئەوەی لێ دەكرێت كە دەرئەنجام و دەرهاویشتەیەكی لێ بكەوێتەوە كە مەترسیدارن، وەك دووبارە سەرهەڵدانەوە و دروستبوونەوەی داعش. دواتر دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە هەلومەرجی سووریا كاریگەری لە سەر پەیوەندییەكان لەگەڵ توركیا، ئەردەن، لوبنان، و عێراق دەبێت و، بەو پێیە كاریگەری لەسەر تەواوی ناوچەكە دەبێت. كەواتە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی ئاماژەمان پێ كرد، ئەوا ناكرێت ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سیاسەتێكی تایبەت بە وڵاتی سووریای نەبێت، كەچی سەرەڕای ئەوەش هێشتا سیاسەتێكی ڕوون و دیاریكراوەی گەڵاڵە نەكردووە لەم ڕووەوە. بەڵام من ئومێدەوارم كە ئیدارەی بایدن گرووپێك دروست بكات و ڕێكخەرێك دەستنیشان بكات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە و كاروباری سووریادا. چونكە دەبێت ئێمە ئەوە بزانین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستڕۆیشتوویی و كاریگەرییەكی زۆری هەیە، چونكە هێزی سەربازیی خۆی- ئەگەرچی هێزێكی كەم و بچووكیشە- لە ناوچەیەكی ستراتیژی ئەو وڵاتە جێگیر كردووە. هەروەها لە بەر ڕۆشنایی ئەو بارودۆخە چاوەڕواننەكراو و نەخوازراوەی لە وڵاتی ئەفغانستان ڕوویدا بە هۆی بڕیاری ویلایەتە یەكگرتووەكان بۆ كشانەوە لەو وڵاتەدا، ئەوا دەبێت ئەمریكا دووبارە چاوخشاندنەوە بە بارودۆخەكە لە سووریادا بكاتەوە و، ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرێت كە كوردی ئەو وڵاتە هاوكار و هەماهەنگ و هاوپەیمان بوون بۆ شەڕكردن لە دژی داعش، مەبەستم ئەوەیە ناكرێت تۆ بە ئاسان پشت لە هاوپەیمانەكانت بكەیت و جێیان بهێڵیت و دەستبەرداریان بیت، هەرچەندە هێشتا ئەمە ڕووی نەداوە، بەڵام ئومێد دەكەم كە ئەمریكا هەنگاوە ڕاست و دروستەكە هەڵبگرێت، نەك هەنگاوە هەڵەكە.
* بەڵام ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی لە سیاسەتی ئەم ئیدارەیە بڕوانین لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، ئایا دەكرێت بڵێین سیاسەتێكی تایبەت بە خۆی پیادە دەكات كە ڕەهەندە و ڕایەڵەكانی دیار و بەرچاون؟
- بە تێڕوانینی من ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن درێژەپێدەری هەمان ڕەوتی پێشووترە لە پەیوەندی بە دووركەوتنەوە و دەستهەڵگرتن لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، واتە ئەم ئیدارەیەش نایەوێت و خوازیاری ئەوە نییە كە لە شەڕەوە تێوەبگلێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە هەمان شێوە نایەوێت وەبەرهێنانێكی زۆر لەم ناوچەیەدا بكات، بەڵكو دەیەوێت كات و كۆشش و تەركیزی خۆی زیاتر بۆ چین تەرخان بكات، لەبەر ئەوە پێی وایە چین ڕكابەرێكی بەهێزتر و گرنگترە كە دەبێت كار بۆ بەرەنگاربوونەوەی بكرێت، خاڵی دووەم ئەوەیە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەوە دەڕوانێت كە ئەو كۆششەی لە ماوەی بیست ساڵی ڕابردوودا كردوونی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە تایبەتی لە هەردوو وڵاتی عێراق و ئەفغانستاندا ئاكام و ئەنجامێكی ئەوتۆیان لێ نەكەوتووەتەوە، واتە ئەمریكا سامانێكی مرۆیی زۆر و سەروەتێكی ماددی گەورەی خەرج كرد لە عێراق و ئەفغانستاندا بە بێ ئەوەی دەرئەنجامی خوازراویان لێ بكەوێتەوە. هەروەها ئەگەر دووبارە بگەڕێینەوە بۆ پرسی سووریا، ئەوا بە داخەوە هەر لە سەرەتاوە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بژارە و بڕیاری ڕاست و دروستی نەگرتەبەر لە دوای سەرهەڵدان و هاتنەئارای ڕاپەڕینەكەی ئەو وڵاتەوە، بە تایبەتی كاتێك سەرۆك باراك ئۆباما ڕایگەیاند كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایی هێڵی سوورە و ئەگەر ببەزێندرێت، ئەوا ئەمریكا كاردانەوەی دەبێت، ئەوە بوو بەكاریش هێنرا و كاردانەوەش ئەنجام نەدرا. هەروەها سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە شێوەیەكی كتوپڕ ڕایگەیاند كە هێزەكانی وڵاتەكەی لە سووریا دەكێشێتەوە، ئەوە بوو وەزیری بەرگری وەك ناڕەزایەتییەك دەستی لەكار كێشایەوە، مەبەستم ئەوەیە ئەوە بڵێم كە ناڕەزایەتییەكی زۆر هەبوو لە نێو وەزارەتی بەرگری و دەرەوەی هەردوو ئیدارەی ئۆباما و ترەمپ لەم بارەیەوە. كەواتە ئەگەر وەڵامی پرسیارەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا لە ئێستادا ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەیەوێت درێژە بە ئاراستە گشتییەكە بدات، واتە خوازیاری ئەوەیە پتر لەم ناوچەیە دوور بكەوێتەوە و كەمتر وەبەرهێنانی تێدا بكات. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە جیاوازییەكی گەورە بەدی ناكرێت.
* ئێوە ئاماژەتان بە بڕیاری ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن كرد بۆ كشانەوە لە ئەفغانستان، ئایا دوای ئەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست لەو وڵاتەدا، چ نیگەرانییەك هەیە لەوەی جارێكی دیكە ئەو وڵاتە ببێتەوە بە سەرچاوەی مەترسی و هەناردەكردنەوەی توندڕەوەكان؟
- جارێ دەبێت ئەوە بڵێم كە من گەشبین نیم بە بارودۆخی ئەفغانستان و زەحمەتە بتوانرێت كە حكومەتێكی ئاسایی و كارا لەو وڵاتەدا بنیات بنرێتەوە، كە بتوانێت دووبارە كاروبارەكان بە چەشنێكی كارا هەڵسووڕێنێت، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە بزووتنەوەی تاڵیبان خۆی بزووتنەوەیەكی توندڕەوە و هەروەها -هەروەك بینیمان- داعشی خوراسانیش لەو وڵاتەدا دەتوانن چالاكی ئەنجام بدەن. كەواتە من پێشبینیی ئەوە ناكەم كە سەقامگیری لەو وڵاتەدا بێتەئاراوە.
* ئەی چۆن لە بارودۆخی ئێستای عێراق دەڕوانن، بە تایبەت كە عێراق وڵاتێكی گرنگە و بمانەوێت، یان نا، بووەتە گۆڕەپانێك بۆ دەستڕۆیشتوویی و ڕكابەری و ململانێی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كۆماری ئیسلامیی ئێران، ئایا پێت وایە ئەو هەڵبژاردنە پەرلەمانییەی ئەنجام دراوە، هیچ لە بارودۆخی ئەم وڵاتە بگۆڕێت؟
- لە ڕاستیدا عێراق- بە چەشنی زۆرێك لە وڵاتە تازە گەشەكردووەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هاتنەئاراوە- بە دەست چەندین كێشەی بنەڕەتییەوە گرفتارن، چونكە دەزانین زۆربەی ئەم وڵاتانە دەستكردن، بۆ نموونە لە پەیوەندی بە عێراقەوە ئێمە دەزانین كە بەریتانیا بەشی باكووری كردە بەشێك لە عێراق، لە كاتێكدا زۆربەی دانیشتووانی باكوور كورد بوون، ئامانجی بەریتانیاش ئەوە بوو كە كێڵگە نەوتییەكان لەژێر دەستی خۆیدا بێت، نە توركیا. لە ئێستاشدا عێراق وڵاتێكە پێكهاتەی جیاواز لە خۆدەگرێت، كورد و عەرەبی شیعە و عەرەبی سوننە و، تەحەددییەكە بریتییە لەوەی چۆن بتوانرێت ناسنامەیەكی عێراقی گەڵاڵە بكرێت و بنیات بنرێت، كە نە لە سەردەمی پاشایەتی و نە لە سەردەمی سەدام حوسێندا نەتوانرا ئەم ناسنامەیە دروست بكرێت، ئێستاش دەزانین كە ئێران لەم وڵاتە دەستڕۆیشتووە و میلیشیا شیعەكانیش لە گۆڕەپانەكەدان و ئەمریكا لە هەوڵی ئەوەدایە ئەم وڵاتە بە یەكگرتوویی بهێڵێتەوە، بە هۆی ئەو وەبەرهێنانە زۆرەی لەم وڵاتە دەیكات و، لەم ڕووەوە نایەوێت بە تەواوەتی دەستەبەرداری ئەم وڵاتە بێت و دووچاری شكستێكی دیكە ببێتەوە. چارەسەرەكەش ئەوەیە فیدڕاڵییەتیەكی ڕاستەقینە لە عێراقدا جێبەجێ بكرێت و تاوەكو كێشە قووڵ و بونیادییەكانیش چارەسەر نەكرێن ئەوا پێم وانییە هەڵبژاردنەكان هیچ لە دۆخی عێراق بگۆڕن.
