هەڵبژاردن توخمێكی گرنگی پرۆسەی دیموكراسی و سیاسییە لەسەر ئاستی سەرجەم سیستەمەكانی حوكمڕان لە جیهاندا، هەڵبژاردن وەك تەحەددییەك بە هەستیارییەوە لە گۆڕەپانی سیاسیی حزب و لایەنە سیاسییەكان، ڕەنگدانەوەی ئەرێنی و نەرێنیی دەبێت لەسەر گشت بوارەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری، هۆكاری كاریگەریی هەڵبژاردن لە دوو خاڵدا دەردەكەوێت، یەكەمیان: پەیوەستە بە مافی مرۆڤ و ئازادییە گشتییەكان، بەتایبەتیش ماف و ئازادییە سیاسییەكان كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیدا ڕەوایەتییان پێ دراوە، دووەمیان: پەیوەندیی ڕاستەوخۆی هەیە بە چوارچێوەی یاسایی و ئیداریی ڕێكخستنی هەڵبژاردنەكان و چۆنێتیی گونجان و بەراوردكردنیان لەگەڵ پێوەرە نێودەوڵەتییەكان بە هەموو بنەما و ڕێسا و هێڵە گشتییەكان.

ئەگەر بە مێژووی هەڵبژاردنەكاندا گوزەر بكەین، دەبینین لەوەتەی لە كۆتایی هەشتاكان و سەرەتای نەوەتەكان شەپۆلی دووەمی گۆڕانكارییەكان ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی گرتووەتەوە، گۆڕانكاریی بەردەوام لە دیدوبۆچوون و داخوازی و بەرنامەكانی حزب و هێزە سیاسییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هاتووەتە ئاراوە، ئەم گۆڕانكارییانە تەوەر و ئاراستەی جیاجیایان لێ كەوتەوە.

ئەم پێشهات و گۆڕانكارییانە لەسەر ئاستی جیهاندا بە فراوانی دەركەوتن، بەتایبەتیش لە وڵاتانی خاوەن سیستەمی سۆسیالیستی و تۆتالیتاری و هەندێك لە وڵاتانی ئەمریكای لاتین كە سیستەمی حوكمڕانییان دیكتاتۆری و ستەمكاری بوو، وێڕای چەند دەوڵەتێكی ئاسیا و ئەفریقیا.

لەسەر ئەم بنەمایانە دەبینین كە هەڵبژاردنی دیموكراسییانە بێ ئەوەی مافی سیاسی دەستەبەر بكات، كە مەبەست مافی ڕادەربڕین و خۆپیشاندان و گردبوونەوە و مافی ڕێكخستنی سیاسی و دامەزراندنی حزب و كۆمەڵە و سەندیكاكانە، هەڵبژاردنێك نابێت لە چوارچێوەی رێسا و بەرنامەكانی دیموكراسی، بەڵكو گوزارشت لە شێوەیەكی نادروستی مافی مرۆڤ و ئازادییەكان دەكات. لێرەدا كاتێ باس لەوە دەكەین كە ڕەخنەیەكی زۆر لە دەستووری عێراق و سیستەمی هەڵبژاردن دەگیرێت بەوەی كە ڕێز لە پێوەر و پایەندییە نێودەوڵەتییەكانی تایبەت بە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن ناگرن لە ڕووی دەستووری و یاساییەوە، هەروەك لە ماددەی(25)ی پەیماننامەی نێودەوڵەتیدا هاتووە تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكان.

ڕاستییەكەی، دەبوو هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە شەشی حوزەیران ئەنجام بدرایە، بەڵام هەندێك هۆكار هاتنە پێشەوە، لەوانە، تەكنیكی: وەك ئامادەنەكردنی ژێرخانی هەڵبژاردنەكان، دارایی: وەك دواكەوتنی بڕیاری تەرخانكردنی بوودجەی پێویست، یاسایی: وەك تەواونەبوونی پێكهێنانی دادگای فیدڕاڵی، سیاسی: وەك نەبوونی پەرۆشی و ئارەزووی بەشداریكردن، لای هەندێ لە هێزە سیاسییەكان.

ئاشكرایە كاتێك دەرگای خۆپاڵاوتن داخرا، كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان ڕایگەیاند كە ڕەزامەندیی داوە لەسەر (44) هاوپەیمانی و(267) حزب، كەواتە ژمارەی كاندیدەكان (3523) كاندیدە، لەوانە (1002) كاندید لە هاوپەیمانەكان و (1634)یش لە حزبەكان، بەڵام ژمارەی بێلایەنەكان (887) كاندیدە، لە كۆی گشتیی كاندیدەكان رەچاوی كۆتای ئافرەتان بە 25% كراوە، واتا(963) ئافرەت كاندیدن، زانراویشە كە (25) ملیۆن هاووڵاتیی عێراقی مافی دەنگدانیان هەیە لە (83) بازنە، بۆ هەڵبژاردنی(329) نوێنەر، بەپێی یاسای تازە كە خاوەن بەرزترین دەنگ سەردەكەوێت.

هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2021 دەبێ چۆن بێت؟ ئایا هەر لە چوارچێوەی پێشتردایە، واتا شیعە و سوننە و كورد، یان نەخشەی هەڵبژاردن و تۆبۆگرافیی هاوپەیمانێتییەكان گۆڕانكاریی بەدوادا دێت، لە چوارچێوەی ڕكابەری و كێبڕكێی ماراسۆنی؟ لێرەدا دەتوانین ڕۆشنایی بخەینە سەر ئەو هێز و لایەنانەی بەشداریی ئەو هەڵبژاردنە دەكەن:

لیستەكانی شیعە:

كوتلەی سائروون: بە سەرۆكایەتیی موقتەدا سەدر، كە گەورەترین كوتلەی پەرلەمانیی ئێستایە و، داوای پۆستی سەرۆك وەزیران دەكات.

كوتلەی فەتح: بە سەرۆكایەتیی هادی عامری و قەیس خەزعەلی، واتا بزووتنەوەی بەدر و سادقوون، كە لە گەورەترین كوتلەی نزیك لە ئێرانە، توانای دارایی و ئابووری و سەربازیی هەیە.

كوتلەی دەوڵەتی یاسا: بە سەرۆكایەتیی نوری مالیكی، سەرۆك وەزیرانی دوو خول (2006-2014)، كە حزبی دەعوەی لەگەڵدایە، وێڕای حزبوڵڵای عێراقی نزیك لە ئێران.

ڕەوتی حیكمە: بە سەرۆكایەتیی عەممار حەكیم، بە هاوبەشی لەگەڵ كوتلەی نەسر، بە سەرۆكایەتیی سەرۆك وەزیرانی پێشتر حەیدەر عەبادی (باڵێكی حزبی دەعوەی ئیسلامی) و چەند كوتلەیەكی بچووكیشی لەگەڵدایە.

ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی: بە سەرۆكایەتیی هومام حەممودی، بە هاوپەیمانی لەگەڵ ڕێكخراوی كاری ئیسلامی.

لیستەكانی سوننە: بە سەر سێ گرووپی بنەڕەتیدا دابەش دەبن:

كوتلەی ئەنباری: بە سەرۆكایەتیی سەرۆكی ئێستای پەرلەمان (محەمەد حەلبووسی) كە هەوڵ دەدات نوێنەرایەتیی سوننەی سیاسی، یان گەورەترین باڵی سوننە بكات، بە پشتیوانیی شیعەی سیاسی.

كوتلەی سەڵاحەدین: كە هەندێ سوننەی ئەنباری تێدایە، وەك سەرۆكی حزبی (حەل) جەمال كەربوولی، كە لە حەلبووسی جیابووەتەوە و، كەسایەتیی وەك خەمیس خەنجەری تێدایە، كە سەرۆكایەتیی هاوپەیمانیی (عەزم ئەلعێراق) دەكات، كە دواتر سەلیم جەبووری سەرۆكی پێشتری پەرلەمان هاتە پاڵییەوە.

كوتلەی مووسڵییە: بە سەرۆكایەتیی جێگری سەرۆك كۆمار و سەرۆكی پێشتری پەرلەمان ئوسامە نوجێفی، بە هاوپەیمانی لەگەڵ خاوەنكار جەمال ئەلزاڕی (پرۆژەی نیشتمانیی بۆ ڕزگاری)، بەم شێوەیە دەبینین كە گرووپەكانی سوننە، ئەوانیش پەرش و بڵاو و پەڕاگەندەن.

لیستەكانی كورد:

دوو لیستی سەرەكی كە لە ڕووی مێژوویی و نەریتییەوە دابەش بووە لەنێوان دوو حزبی بنەڕەتیدا، یەكەمیان پارتی دیموكراتی كوردستان، دووەمیان یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان.

بەڵام كوتلەكانی هەڵبژاردن برتیین لە: كوتلەی پارتی دیموكراتی كوردستان، كە دیارترین سەركردە لە خۆ دەگرێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، مەسرور بازانی سەرۆكی حكوومەتی هەرێم.

هاوپەیمانیی كوردستانی، كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنەوەی گۆڕان دەگرێتەوە.

جگە لەمانەش هەندێك كوتلە و لایەن و هێز هەن لەوانە: ئیئتلافی نیشتمانی بە سەرۆكایەتیی ئەیاد عەلاوی، كە هاوپەیمانە لەگەڵ ساڵح موتڵەگ (بەرەی حیوار)، كە دوای ئەوەی لە ساڵی 2010 توانی (91) كورسیی بەدەست بهێنێت، بەڵام نەیتوانی وەزارەت پێك بهێنێت، ئەویش دەسەڵاتی پووكایەوە، كە دواجار نوری مالیكی بۆ جاری دووەم بووەوە بە سەرۆك وەزیران.

هێزە مەدەنییەكانی دیكە

چەندین گرووپ و هێزی مەدەنی هەن، كە لە دەرەوەی ئەو كوتلانەی سەرەوەن، لەوانە حزبی شیوعیی عێراق، كە پێشتر هاوپەیمانی كوتلەی سائیروونی موقتەدا سەدر بوو، لە هەڵبژاردنەكانی 2018 بە دوو نوێنەر سەركەوت، بەڵام دواتر لە ناڕەزاییەكانی تشرین دەستیان لەكار كێشایەوە، هەروەها هەندێ كوتلەی دیكە هەن كە نوێنەرایەتیی گرووپە ئیتنی و ئاینییەكان دەكەن، جگە لە چەند كاندیدێكی سەربەخۆی بێ لایەن چ بە تاك، یان هاوپەیمان لەگەڵ كوتلەكانی دیكە.

ئەگەر نیمچە كۆ دەنگییەكی میللی هەبێت كە بڕوای بە گۆڕانكاری هەبێت چ بە هەڵبژاردن، یان بە ڕێگای دیكە، ئەوا زۆرینەی كۆمەڵگەی عێراقی گەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەی، كە پێویست ناكات تەنیا هیوا لەسەر هەڵبژاردن هەڵبچنن بۆ وەدیهێنانی ئەو گۆڕانكارییە، لەسایەی یاسای هەڵبژاردن كە خواست و داواكاری و ئاواتەكانیان ناهێنێتە دی.

ئەو بارودۆخە ناسەقامگیرەی عێراقی تێكەوتووە، تا بڵێی مەترسیدار و مایەی هەڵوەستە لەسەركردنە، بەتایبەتیش شلۆقیی باری ئەمنی، لەولا چەكی بێ مۆڵەت بە شێوەیەك بووەتە دیاردە، كە زۆر ئەستەمە كۆنتڕۆڵ بكرێت، ئەویش كاتێك ئەو چەكانە لە دەستی میلیشیاكاندایە و گاڵتەیان بە یاساو دەوڵەت دێت، جگە لە چەندین تاوانی تیرۆركردنی ڕۆژنامەنووس و چالاكی مەدەنی، كە دەوڵەت دەسەڵاتی لێپێچینەوەی نییە، ئەمەش خۆی لەخۆیدا كاریگەریی بۆ سەر ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەبێت.

ئەو هێزانە پێیان وایە كە تەنیا بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا لە سایەی ئەو ئەنجامانەی كە پێشوەختە یەكلایی كراونەتەوە، دەبێتە هۆی نائومێدیی زیاتر و بێمتمانەیی بەرانبەر بە یاسا و دەستوور، هاوكات شەرعییەت دەدات بەوانەی كە حوكمڕانیی ئەم وڵاتە دەگرنە دەست، وەك ئەوەی لە چوارچێوەی سیستەمی 9ی نیسانی 2003 هاتە ئاراوە، كە دوای داگیركردن دەسەڵاتیان گرتە دەست، دواجار جۆرێك لە نموونەی حوكمڕانییان پیشان دا، كە بە تەواوی بیرۆكە و پرەنسیپەكانی دیموكراسییان شێواند، بەتایبەتیش لە سایەی دەستوورێك كە لەسەر پرەنسیپی (پێكهاتەكان) دامەزرا، كە بە واتای پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنییە لەسەر حیسابی هاووڵاتیبوونی یەكسان و هاوسەنگ، دەستەواژەی (پێكهاتەكان) دووجار ئاماژەی پێ كراوە، هەروەها لە ماددەكانی9 و12 و49 و125 و142 بە تەواوی باسی لێ كراوە.

ڕەنگە ئەو دیدگایە بۆ هەڵبژاردن جۆرێك بێت لە پاشەكشەی پرۆسەی گۆڕانكاری، كە زۆربەی هێز و حزبەكان گرەویان لەسەر كردووە، لە ڕێی هەڵبژاردنەكانەوە، بەو شێوە و میكانیزم و تەكنیكارییەی كە پێوەی بەڕێوە دەچێت، هاوكات بیروبۆچوونێكی دیكەش بەتایبەتی لای گەنجان سەری هەڵداوە، ئەوانەی لە خۆپیشاندان و ناڕەزاییەكاندا قوربانییان دا، بەوەی كە بەشداریكردن لەم هەڵبژاردنە تا ڕاددەیەك خواست و ئامانجیان دێنێتە دی، هەندێك لەو دروشم و داواكارییانەیان بەرجەستە دەبن، لە بەرانبەریشدا نەبوونی متمانە وا لە هاووڵاتیانی عێراق دەكات، كە سەریان لێ بشێوێت و دوودڵ بن، لەوەی كام لیست و كەسایەتی دەتوانن داواكاری و خەم و ئاواتەكانیان لەخۆبگرن.

 

 

(*)

توێژەر و بیرمەندی عەرەبی