نادیە ئۆربیناتی پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی كۆڵۆمبیا لە نیویۆرك، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك: فیكری سیاسیی هاوچەرخ و نەریتی دیموكراتی و دژ بە دیموكراتی و، خاوەنی چەند كتێبە لە بارەی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی و، ئەو كێشە و تەنگژانەی ڕووبەڕووی دیموكراسی بوونەتەوە. گوڵان لە دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستەكرد، كە تەوەرەكان پەیوەست بوون بەو هەلومەرج و واقیعە نوێیەی كە ڕووبەڕووی دیموكراسی بووەتەوە لە جیهاندا، بەتایبەتی پرسی سەپاندنی دیموكراسی بەسەر وڵاتان و دەرئەنجام و ئاكامەكانی ئەو هەوڵانە.

 

 

* سەرەتا دەمانەوێت پرسیار لەبارەی ئەو پرسەوە بكەین كە ناونراوە داكشان، یان پاشەكشەی دیموكراسی، بەتایبەتی كە ماوەیەك پێش ئێستا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، چەندین كەسایەتیی نێو ئەو وڵاتە هۆشدارییان لەم بارەیەوە دا، تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ ئەم پەرەسەندنە چییە؟

- ئەمە دیاردەیەكی ئاڵۆز و جیاوازە بە گوێرەی جیاوازیی وڵاتان و كۆمەڵگەكان دەگۆڕێت، بۆ نموونە: دەتوانرێت بگوترێت كە دیموكراسییەت لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا بە ساتەوەختێكی هەستیار و یەكلاكەرەوەدا تێدەپەڕێت، ئەوە بوو سەرۆكی پێشتری ئەمریكا (دۆناڵد ترەمپ) دەرئەنجامی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ڕەتكردەوە و، تەنانەت هانی خەڵكی دا تاوەكو لە دژی دامەزراوەكان هەڵبگەڕێنەوە، هەموو ئەمانە ئەوەمان پێ دەڵێن كە بەڵێ، قەیرانێك هەیە لە ڕاڤەكردن و لێكدانەوە و تێگەیشتن لە دیموكراسیدا، بەڵام خۆشبەختانە دامەزراوەكانی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هێندە بەهێز بوون، كە توانییان بەرهەڵستیی ئەو هەڵگەڕانەوەیە بكەن، لەم ڕوانگەیەوە دەتوانرێت بوترێت كە دیموكراسی تەنیا دەربڕینی بیروبۆچوون نییە و تەنیا بەشداریكردنیش نییە، بەڵكو دامەزراوەكانیشە، كە بینیمان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دامەزراوەكان تەواو بەهێز بوون لە ڕووی دیموكراتییەوە.

* ئەی هەلومەرج و بارودۆخەكە لە وڵاتانی ئەوروپادا چۆن بەدی دەكرێت، و ئایا هیچ جیاوازییەك بەدی دەكرێت بەراورد بەو حاڵەتەی لە ئەمریكادا ئاماژەت پێ كرد، لە پەیوەندی بە باری دیموكراسی و دامەزراوەكانی ئەو وڵاتەوە؟

- بەڵێ، لە ئەوروپا و وردتر بڵێین لە هەندێ وڵاتی ئەوروپادا، وەك پۆڵەندا و هەنگاریا، بارودۆخێكی جیاواز لە ئارادایە لە پەیوەندی بە دیموكراسییەوە، بە هەمان شێوە لە توركیاشدا، كە حاڵەتێك هەیە پێی دەوترێت زۆرینە، كە زۆرینەش پشتیوانی لە سەرۆكی وڵاتەكە دەكات، ئەمەش سەردەكێشێت بۆ دروستبوونی دیموكراسییەتی پۆپۆلیستی، كە حاڵەتێكی مەترسیدارە و هەندێ جار سەركردەی وڵاتەكە دەست بۆ گۆڕینی دەستووریش دەبات، كە من ناوم ناوە ئاڵوگۆڕی پۆپۆلیستی.

* بەڵام ئایا ئەم داكشانی دیموكراسییە حاڵەتێكە، یان ڕەوتێكە و ناتوانرێت ڕابگیرێت، یان پێچەوانە بكرێتەوە، یانیش دەتوانرێت دیموكراسی ڕزگار بكرێت و بارودۆخەكە باشتر بكرێت؟

- ڕەنگە من بە داكشانی دیموكراسی وەسفی نەكەم، هێندەی ئەوەی پێم وایە دیموكراسی ڕووبەڕووی كێشە بووەتەوە، بەهۆی واقیعە كۆمەڵایەتی و كولتورییەكەوە، بۆ نموونە: داكشانی هەندێ لەو سیاسەتانەی كە دەبوونە هۆی ئەوەی كە بەشێكی زۆری هاووڵاتیان هەست بكەن، ئەوان بەشێكن لە واقیعێكی دیموكراسی و، ئەو هاووڵاتییانەش لە بارودۆخێكی باشتردا بوون، بەڵام بە هۆی ئەو سیاسەتانەی بەم ساڵانەی دوایی گیرانەبەر، بۆ نموونە بە تایبەتكردنی زۆرێك لە خزمەتە كۆمەڵایەتییەكان، بووە هۆی ئەوەی كە زۆرێك لە هاووڵاتیان هەست بكەن نایەكسانی هاتووەتەئاراوە، ئەگەرچی دەستووری وڵاتەكەش تەئكید لە یەكسانی دەكاتەوە، بەڵام ئەم یەكسانییە لە واقیعدا بەدی ناكرێت، ئەمەش حاڵەتێكی مەترسیدارە لەسەر دیموكراسی. چونكە دەبێت ئەندامانی كۆمەڵگە هەست بكەن بەشێكن لە هاووڵاتییە یەكسانەكان، دواتر مەبەستم لە یەكسانی تەنیا یەكسانی لەبەردەم یاسادا نییە- كە زۆر گرنگە-، بەڵكو یەكسانییە لە دەرفەتی گوزارشتكردن لە تواناكان و لە دەنگداندا. كەواتە ئەگەر مەسەلەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا لە ئێستادا دیموكراسی ڕووبەڕووی كێشەیەك بووەتەوە كە بریتییە لە داكشانی دەرفەتی یەكسان بۆ هاووڵاتیبوون.

* ئێوە نووسەری كتێبێكن لەبارەی ئەوەی چۆن پۆپۆلیزم ئاڵوگۆڕ بەسەر دیموكراسیدا دەهێنێت، ئایا لە ئێستادا ئەم ئاڵوگۆڕە بەسەر دیموكراسیدا هاتووە و، ئایا سرووشتی ئەم گۆڕانكارییەش چییە؟

- لە ڕاستیدا دەتوانین بڵێین ئاڵوگۆڕ بەسەر دیموكراسیدا هاتووە، ئەگەر هاتوو بەو شێوەیە لە پۆپۆلیزم تێگەیشتین كە پۆپۆلیزم بەشێكە لە دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی، لە كاتێكدا ئێمە دەزانین لە ڕۆژگاری هاوچەرخدا ئەوەی هەیە، دیموكراسییەتی نوێنەرایەتییە و نوێنەرایەتیكردنێكیش كە چەند دەیەیەك پێش ئێستا لەلایەن كۆمەڵێك حزبی ڕێكخراوەوە ئیدارە دەدرا، كە كاندیدەكانیان هەڵدەبژارد، هەروەها دەبوونە هۆی ئەوەی هاووڵاتیان بەشداری بكەن، بەڵام لە ئێستادا ئەمە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئەویش لەبەر ئەو گۆڕانكارییەی لە ڕاگەیاندندا دروست بووە، وەك هاتنەئارای سۆشیال میدیا و، بەهۆی داكشانی حزبی ڕێكخراوەوە، ئەمەش دۆخێكی خوڵقاندووە كە هاووڵاتییان بەبێ بوونی ڕێكخراوی گرنگ بمێننەوە. لەم حاڵەتەدا بوارێك دروست بووە كە كەسێك، یان سەركردەیەك بە تەنیا بتوانێت سۆشیال میدیا بەكار بهێنێت و، بانگەشەی ئەوە بكات كە نوێنەرایەتی و بەرجەستەكاری ئیرادەی خەڵك دەكات، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی دیموكراسی كەمتر فرەیی بەخۆوە ببینێت و كەمتر لێبوردە بێت، هەروەها دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە ئەمە حاڵەتێك نییە لە دەرەوەڕا سەپێندرا بێت بەسەر دیموكراسیدا، بەڵكو ئەمە پەرەسەندنێكە لە نێو خودی دیموكراسییەوە سەرچاوەی گرتووە و سەریهەڵداوە و، بووەتە هۆی ئەوەی ئەم سەركردانە كارێك بكەن كە خەسڵەت و ڕواڵەتەكانی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی گۆڕانكارییان بەسەردا بێت.

* هەندێ لە شرۆڤەكاران و چاودێران ئاماژە بە وڵاتی چین دەكەن، كە ئەدایەكی ئابووری سەرسووڕهێنەری هەیە، لە كاتێكدا ڕژێمێكی خۆسەپێنیش حوكمڕانی دەكات لەو وڵاتەدا، پێت وایە ئەوەی لە چین دەگوزەرێت، دەبێتە مۆدێلێكی بەدیل بۆ دیموكراسی؟

- ئێوە خاڵێكی باشتان ورووژاند، چونكە حاڵی حازر كەسانێكی ئەكادیمی و دیاری نێو خودی هەندێ لە دیموكراسییەتە دێرینەكانیش مشتومڕی ئەوە دەكەن، چین لە حاڵەتی ململانێدایە لەگەڵ دیموكراسی. دواتر دەبێت ئێمە ئەوەمان لە یاد نەچێت كە چین هەوڵی ئەوە دەدات، ئەزموونەكەی بەو شێوەیە بخاتەڕوو، كە ئەوەی لە وڵاتەكەدا حوكمڕانی دەكات، دەسەڵاتێكی خۆسەپێنە، بەڵام ڕەزامەندیی خەڵكی لەگەڵە و، تەنانەت لەسەر ئاستی محەلییش خەڵكی بەشداری لەم حوكمڕانییەدا دەكەن. خاڵی گرنگ و سەرنجراكێش لێرەدا ئەوەیە، ئایا ئەم جۆرە حوكمڕانییە دەرئەنجام و دۆخێكی باش بۆ خەڵكەكەی و بۆ هاووڵاتییەكانی دەستەبەر دەكات؟ مەبەستم ئەوەیە حوكم لەسەر دەرئەنجامەكان دەدرێت، واتە ئەم تێڕوانین و بۆچوونە پێی وایە ئەگەر هاتوو سەركردەیەكی خۆسەپێن هەبوو و توانی هەلومەرجێكی باش و لەبار بۆ خەڵكەكەی بخوڵقێنێت، ئەوا ئیدی بۆچی خۆمان سەرقاڵ بكەین بە دیموكراسی و بەشداریكردنی خەڵك و ململانێ و كێبڕكێ و ئەنجامدانی هەڵبژاردن؟ ئەمەش گۆڕانكارییەكی گەورە و گرنگە و نابێت فەرامۆش بكرێت. بەڵام خۆی لە بنەڕەتدا مەبەست لە بەشداریكردن بریتییە لە كۆنتڕۆڵكردنی ئەو كەسانەی كە لە دەسەڵاتدان و لابردنیانە لە دەسەڵات، ئەگەر هاتوو ئەدایەكی باشیان نەبوو، یان لە گەندەڵییەوە تێوەگلان، ئەگەر ئەمە زیاتر ڕوون بكەمەوە ئەوا لە دیموكراسیدا و لە ڕێی بەشداریكردنی خەڵكەوە لە پرۆسە دیموكراسییەكاندا، سیستمێكی حوكمڕانی بە چەشنێك ئیدارە دەدرێت، كە شەرعییەتی زیاتری هەبێت و كەمتر هەڕەشە و مەترسی بێت بۆ سەر ئازادییەكان و بگرە دەبێتە هۆی بەرفراوانكردنی بازنەی خۆشگوزەرانیی خەڵك، كە لێرەدا تێڕوانینەكە ئەوەیە كە حوكمڕانە خۆسەپێنەكان ناتوانن ئەم كارانە بكەن. هەرچۆنێك بێت دەبێت ئەوەی ئاماژەمان پێكرد لەبارەی دیموكراسییەوە لەسەر ئەرزی واقیع ڕەنگدانەوەی هەبێت و بەرجەستە بكرێت، واتە پرسەكە لە بازنەی بانگەشەی تیۆریدا نەمێنێتەوە، چونكە ئێستا تەحەددییەكە ئەوەیە كە دەبینین لە هەندێ وڵاتی دیموكراسیدا خەڵكی لە بارودۆخێكی خراپدان، لە كاتێكدا لە هەندێ لەو وڵاتانەی حوكمڕانییەكی خۆسەپێنیان هەیە، هاووڵاتییان لە دۆخێكی باشدان، لەم ڕوانگەیەوە دەبێت دیموكراسی شێواز و ڕێگای هەڵسووڕانی خۆی بگوڕێت.

* گوزارشتێك هەیە لەبارەی ئاشتیی دیموكراسی، بەو واتایە كە وڵات و كۆمەڵگە دیموكراتییەكان ناكەونە شەڕ و جەنگەوە لەگەڵ یەكتردا، بە چەشنێك ئەگەر هاتوو سەرجەم وڵاتان بوونە دیموكراسی، ئەوا ئاشتی لە جیهاندا بەرپا دەبێت و ئەگەری شەڕ لە ئارادا نامێنێت، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا ئەمە ئایدیۆلۆژیایەكە و لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە برەوی پێ دەدرێت، لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا و بەتایبەت لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی ڕابردووە، كە ئەوەی بەدی كراوە لەم ڕووەوە، ئەوە بووە كە ئەمریكا هەوڵی سەپاندن، یان هەناردەكردنی دیموكراسی بۆ وڵاتانی دیكە داوە، كە ئێستا ئەمە بووەتە كێشە لە جیهاندا، كە دەتوانم بڵێم ئەمە هەمیشە مایەی كێشە بووە، بۆ نموونە بڕیارەكەی ئیدارەی سەرۆك بایدن بۆ كشانەوە لە ئەفغانستان نیشانەی شكستێكی گەورە بوو لە هەوڵەكانی ئەمریكا، چونكە بیست ساڵ لە كاولكاری لەو وڵاتەدا و خەرجكردنی داهاتێكی زۆر، دەرئەنجامەكەی ئەوە بوو كە دۆخێكی خراپتر لەو وڵاتەدا هاتەئاراوە. لەم ڕوانگەیەوە پێم وایە دەبێت ڕۆژئاوا دەست لەو وتەیە هەڵگرێت، كە دەڵێت دیموكراسییەكان شەڕ لەگەڵ یەكتردا ناكەن، چونكە ئەمە بووەتە پاساوێك بۆ ئەوەی بڵێن كە بۆ بنبڕكردنی شەڕ، دەبێت هەموو شەڕێك بەرگی دیموكراسیی بە بەردا بكرێت. واتە بۆ ئەوەی سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێت لە ناو كۆمەڵگەدا خواست و ویستی لەسەر بێت و خەڵكی خەبات و تێكۆشانی بۆ بكەن و، ناكرێت ئازادی هەناردە بكرێت، بەڵكو دەبێت لە ناو كۆمەڵگەوە شەڕ بۆ بەدەستهێنانی ئازادی بكرێت.