گەرچی ساڵانێكە هەندێك لە پسپۆڕانی بواری میدیا باسی بۆشایی نەبوونی چاودێر، یان ئۆرگانێك بۆ رێكخستنی میدیا لە هەرێمی كوردستان دەكەن و چەند ڕێكخراوێكی دیكەش پڕۆژەیان هەبوە، بەڵام باسەكە لەمساڵدا گەرم بوو، بۆیە بوویە جێی باسی دەزگاكانی راگەیاندن و بەتایبەت دوای ئەوەی دەزگایەكی فەرمیی وەك سەندیكای رۆژنامەنوسانی كوردستان كاری بۆ ئەوپرسە كرد، لە ئامادەكردنی رەشنووسێك بۆ پڕۆژەیاسایەك لەوبارەوە و ئەنجام دانی كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی لە شاری هەولێر بە بەشداریی سەرۆكی فیدراسیۆنی رۆژنامەنوسانی جیهانی و نوێنەری زۆربەی سەندیكاكانی جیهان، بۆ ئەزموون گۆرینەوە و تاوتوێكردنی ئەم بابەتە. بەڵام ئەمە رای جیاواز و تا ئاستی دژ وەستانەوەی لای زۆرێك لە كەسایەتیی ئەو بوارە و رێكخراوەكان دروست كرد، ترسی ئەمانەش رەنگە یەك هۆكاری سەرەكی نەبێت، بەڵكو خۆیان لە چەند هۆكارێكدا دەبینەوە، لەوانە:
1. بەهۆی ئەو مێژووە زۆرەی كۆنتڕۆڵ و سانسۆری میدیا كە لەسەردەمی رژێمی بەعسدا ئەم وڵاتەی پێدا تێپەڕیوە و، دواتریش میدیای حیزبی تا كۆتایی نەوەدەكان كە نەفەسی ئازادی تێیدا زۆركەم بوو، وایكردوە كە خەڵك و چاودێرانی بواری میدیا ترسی گەڕانەوەی ئەو كۆنتڕۆڵەیان هەبێت.
2. ئەزموونی دەستتێوەردانی حیزبی لە زۆرینەی دامودەزگاكانی ئەم هەرێمە و دابەشكردنی پۆست و ئەندامانی دەزگا و فەرمانگەكان لەسەر پشكی حیزبی، ترسی پێشینەی داوە بە خەڵك لەم هەرێمە، كە هەر ئۆرگانێكی دیكە دروست بكرێت، دواجار دەبێتەوە بە حیزبی و ئاشكراشە حیزبە باڵادەستەكان پشكی زۆرینەیان دەبێت و ترس دەبێت لە كۆنتڕۆڵكردنی میدیا و ئازادیی رادەربڕیندا.
3. گرفت لەوەیە لەم هەرێمەدا لە سەرەتاكانی فەرمانڕەوایی خۆیەوە، میدیا بێخاوەن هاتە بوون و هیچ ئۆرگانێك و وەزارەتێكی بەڕێوەبردنی نەبووە، بۆیە ئایدیای وا دراوە بە خەڵك كە بەم بێ خاوەنییە دەتواندرێت میدیا هەبێت و هیچ ئەزمونێكی بوونی ئۆرگانێك بۆ سەرپەرشتیی میدیا لەم هەریمەدا نییە.
4. بەرگی سیاسی كردن بە بەری پڕۆژە و بریارەكاندا لەم هەرێمە بووەتە مۆدیل و هەر پڕۆژەیەك لە دەڤەرێكەوە پێشنیار كرا، ئیتر دەڤەرەكەی دیكە دژی دەوەستێتەوە و بەهی پارتی باڵا دەستی ئەو دەڤەرەی دەزانێت، ئەگەر باشیش بێت هەر حەزی پێی نییە و نایەوێت بە دەستكەوت بۆ ئەو لایەنە بشكێتەوە.
5. بەرژەوەندیی كەسی، كە وای لێ هاتووە بە بیركردنەوە لە بوونی پڕۆژەیەك بیر لە خۆ و پێگەی خۆبكرێتەوە، نەك نەتەوە و نیشتمان و بەرژەوەندیی گشتی، هەموو كەس وا بیردەكاتەوە پڕۆژە لە بەرژەوەندی ئەو دەبێت، یان نا؟ یان پێی وایە بەرژەوەندی كەسانێكە پۆست وەرگرن.
پێویست بوونی ئەم ئەنجوومەنە
1.گەر سەرنجێكی خێرا لە رەوشی میدیای وڵاتان بدەیت، وڵاتیك نابینیت كە (دیكتاتۆر بێت، یان دیموكراسی) ئۆرگانێك، یان دامەزراوەیەكی بۆ سەرپەرشتیی میدیا نەبێت، دیكتاتۆرەكان بۆ كۆنتڕۆڵ بەكاری دێنن و دیموكراسییەكان بۆ رێكخستن، ئەی بۆچی مەگەر ئێمە هەرێمێكی هەڵواسراوین لە دەرەوەی گۆی زەوی تا پێویستمان بەم ئەنجوومەنە نەبێت.
2. بارودۆخی میدیا و ژینگەی میدیای وڵات و گەشەی تەكنەلۆجیا هێندە رەوشی میدیای ئاڵۆز كردوە، كە تاك و هاووڵاتی بەركەوتەی زیانبەخشیان بە بەرهەمە میدییایەكان هەیە، بۆیە نەك لەم هەرێمە بەڵكو ئەو وڵاتانەش كە ئەو ئەنجوومەنەیان هەیە بە دوای میكانیزمی رێكخستنی زیاتردا دەگەڕێن. بۆ نموونە: نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنووسانی لوبنان دەڵێت: «لە لوبنان وەزارەتێكی راگەیاندن وسێ دەزگای دیكە بەرپرسن لە سەرپەرشتی كردنی میدیا، هێشتا فەوزای میدیامان بۆ چارەسەر ناكرێت.»
3. گرفت لەوەدایە لەم هەرێمەدا كاتێك باسی رێكخستنی میدیا دەكرێت هێندەی ترس لە بارودۆخی رۆژنامەنووس و ئازادیی رادەربڕین هەیە، كەس خەیاڵی لای بەرژەوەندیی گشتی و نیشتمان و هاووڵاتی و كولتوور و ناسنامە نییە، كە رۆژانە لە بەرهەمە میدیاییەكان زەرەرمەند دەبن، و بەشێكی زۆری رێكخستنی میدیاش بۆ پاراستنی ئەوانە، تەنانەت ئێستا وای لێ هاتووە كە هاووڵاتی سكاڵا لە راگەیاندن دەكات، وەك نەقیبی رۆژنامەنوسانی مەغریب دەڵێت: «رێژەی سكاڵای هاووڵاتیان بە بەهاو كولتوور و ناسنامە و كەسایەتیان لە بەرامبەر ئەو زیانانەی كە میدیا پێیان دەیگەیەنێت، هێندە بەرزبونەوە تا وای كرد جگە لە ئەنجوومەنی باڵا بەشێك لە ناو ئەنجوومەنەكە بۆ سكاڵای هاووڵاتی بكەینەوە»واتە ئەو هاووڵاتییەی كە ئێمە خەممانە بەهۆی ئەم ئەنجومە نە ئازادیی لێ زەوت بكرێت، لە فەوزای راگەیاندن و بەرهەمەكانیان ساكاڵایان هەیە.
4. لە دەرنجامی سانسۆر و كۆنتڕۆڵی میدیا لە مێژووی ئەم وڵاتە لە سەردەمی رژێم و دواتر ماوەیەك میدیای حیزبی، وای كرد لە دانانی یاسای رۆژنامەگەریی هەرێمی كوردستان تەبەنی تیۆری لیبراڵی كرا، تیۆری لیبراڵیش سەرباری فەراهەمكردنی ئازادییەكی باشی راگەیاندن، هاوكات فەوزا دروست دەكات و مافی تاك و وەرگر پارێزراو نابێت، تا ئەو رادەیەی كە لە دەرهاویشتەی تیۆری لیبراڵی و دەرەنجامەكانی لە وڵاتانی دیموكراسی، تیۆری بەرپرسیارێتیی كۆمەڵایەتی سەری هەڵدا و ناچاربوون میدیا بەرپرسیار بكەن بەرامبەر بە هاووڵاتی و نیشتمان و كلتورو بەهاكان .
5. بێسەرپەرشتیی میدیا لەم هەرێمە وایكردوە كە میدیا و خاوەندارێتیی میدیا لە حیزبیەوە بۆ كەرتی تایبەت سەری كێشاوە و لەوێشەوە بەرەو خاوەندارێتیی شەخسی و كەسی و سێبەر و دەموچاو نادیار رێگای گرتووە، ئەمەش وا دەكات كە پێویستی رێكخستنی میدیا ببێتە ئەمری وا قیع.
چی بكرێت بۆ سەركەوتنی ئەم پڕۆژەیە و رەواندنەوەی ئەم ترسە
1. بە بڕوای من بە هۆی گەشەی تەكنەلۆجیا و بەردەستبوونی ئامرازەكانی وەك مۆبایل و ئینتەرنێت و ئای پاد و ئایفۆن...هتد، سەردەمی كۆنتڕۆڵ بەسەرچووە، كە وادەكات تاك زۆر بە ئاسانی بگات بەو شتەی دەیەوێت و لەڕێگەی سۆشیاڵ مدییاوە رای ئازادی خۆی بڵیت، بۆیە ئەگەر ئەم ترسە لە كۆنترۆڵكردن هەبێت من بە وا قیعیی نازانم، مەرجیش نییە بە نەبوونی ئەم ئەنجوومەنە دیموكراسییەت لە فەوزای میدیایدا فەراهەم بێت، هەروەكو نەقیبی سەندیكای رۆژنامەنوسانی لوبنان وتی: «لە لوبنان جگە لە وەزارەتێك سێ دامەزراوەش ئەركیان سەرپەرشتیكردنی میدیایە، ئەمە لە كاتیكدا كە ئازادیی میدیا نەك زۆرە، بەڵكو سنووریشی بەزاندوە، لە لوبنان ئەم ئازادییەی میدیا نەشیتوانیوە دیموكراسی بەرقەرار بكات» هەروەك بە پێكەنینەوە وتی: «تا بڵێی ئازادیی میدیامان هەیە، بەڵام دیموكراسییەت نا»
2. پەلە نەكرێت لە پێكهێنانی ئەم ئەنجوومە تا رای هەموو دەڤەرەكانی لەسەر وەردەگیرێت و هەوڵ بدرێت خاڵە هاوبەشەكانی داواكاریی زۆرینە لەبەرچاو بگیرێت، ئەوانەشی دژی ئەم پڕۆژەیەن، بهێنرێنە ناو پڕۆژەكە و بەشداربن .
3. پێكهاتەی ئەم دەزگایە ئەو نۆرمە تێكبشكێنێت كە لەسەر پشكی حیزبی بێت، بەڵكو كەسانی پسپۆڕ و شارەزا و بێلایەن و كەسایەتیی جەماوەریی بۆ دابنرێت، تا ئەوترسە بەتەواوەتی بڕەوێنێتەوە و سەرەتایەكیش بێت بۆ بەنیشتمانیكردنی دامودەزگاكانی وڵات و وەلانانی فۆرمی حیزبی و پشكی حیزبی.
4. یاساكانی دیكەی تایبەت بە رۆژنامەگەری وەك مافی بەدەستهێنای زانیاری و یاسای ژمارە ٣٥ زیاتر چالاك بكرێن، تا بە هەماهەنگی لەگەڵ یاسای ئەم ئەنجوومەنە ئازادی و دیموكراسییەت پارێزراو بكەن.
5. لەگەڵ رێكخستن پێویستمان بە هەمواری كۆمەڵێك یاسای دیكەی وەك یاسای حیزبەكان هەیە، كە بەندێكی تێدایە و بە رەهایی دەسەڵات دەداتە حیزب بۆ بوونی میدیا و یاسای پەخش و یاسای تایبەت بە باشكردنی كار و ژیانی رۆژنامەنووسان، تا رۆژنامەنووس ئەو وەهمەی لا كەم ببیتەوە كەم ئەم ئەنجوومەنە كۆت و بەندی دەكات.
6. كاربۆ بوونی دادگایەكی سەربەخۆی تایبەت بە رۆژنامەنوسان بكرێت، تا ئەو گرفتانەی كە رۆژنامەنووس هەیەتی لەگەڵ دادگاكان لە یەكلاكردنەوەی كەیسەكانیان چارەسەر بكرێت، چونكە زۆرجار هەندێك لە دادوەرەكان شارەزا و تایبەت نین بە رۆژنامەنوسان، ئەمەش وادەكات رۆژنامەنوس ببێتە قوربانی بریارەكانی دادگا.
هەندێك نموونەی ئەو بۆرد، یان دەزگایانەی رێكخستنی میدیا لە وڵاتاندا:
1. OFcome دەزگایەكی مەركەزیی رێكخستنی میدیا و كۆمینیكەیشنە كە پەخشی رادیۆ و تەلەفزیۆن و خزمەتگوزاری لە بەریتانیا و ئینتەرنێت و مۆبایل لەگەڵ چەند خزمەتگوزاریەكی دیكەی گەیاندن رێك دەخات.
2. Federal Communications Commission (FCC) كە پەخشی رادیۆ و تەلەفزیۆن و كۆمینیكەشن رێك دەخات لە تێكرای وڵاتە فیدراڵییەكانی ئەمریكادا.
3. ACMA لە ئوستورالیا سەرپەرشتی میدیا و كۆمینیكەیشن دەكات.
4. QFCRA لە قەتەر بەشێك لە رێكخستنەكانی بۆ میدیا و كۆمینەكیشنە.
5. National Media Regulation Authorities لە توركیا سەرباری چەندین یاسای تایبەتی دیكە بۆ رێكخستنی میدیا و شێوازەكانی دیكەی كۆمینیكەیشن، سەرپەرشتیی رێكخستنی میدیای نەتەوەی و نیشتمانی دەكات.
سەبارەت بە ریكلام و مامەڵەكردن لەگەڵ میدیای بازرگانیدا زۆربەی وڵاتان یاسا و بۆردی تایبەتیان لەو بارەوە رێكخستوە، بۆ نموونە:
1. Adevrting Standards Authority لە بەریتانیا بۆردێكی تایبەتە بە ریكلام لە وڵاتدا.
2. Advertising Standards of Practice لە ئەمریكا رێكخستن و سەرپەرشتی و چاودێریی ریكلام دەكات.
3. German Advertising Standards Authority لە ئەڵمانیا دەزگای رێكخستنی ریكلامە.
4. Advertising and Marketing Law یان داناوە لە توركیا بۆ رێكخستنی ریكلام و بەبازاڕكردن.
5. Advertising and Marketing Law هەیە لە دوبەی.
ئاسەوارەكانی نەبوونی ئەم ئەنجومەنە لە هەرێمی كوردستان
1. فرەكەناڵی و نەبوونی كەناڵێكی نیشتمانی كە زمانحاڵی نیشتمان و وڵات بێت، شپرزەیی و بێسەروبەرەیی دامەزراندنی كەناڵ.
2. ونبوونی گوتاری نیشتمانیی هاوبەش.
3. دابەشبوونی بینەر هەریەكە بەپێی كەناڵە جیاوازەكان.
4. ئەمەریكا نەمانی ناسنامەی كولتووری، نیشتمانی، ئایینی.
5. لاوازبوونی ئینتیمای نەتەوەیی، لەبەر نەبوونی كەناڵێك كە كەناڵی گشتی بێت و رۆحی هاوڵاتی بوون و كورد بوون بپارێزێت.
6. لاوازبوونی زمانی كوردی و بێئومێد بوون لە زمانی ستانداری كوردی.
7. نەمان و لاوازبوونی ئەدەب و هونەر و میوزیكی كوردی.
8. هاوردە كردنی بەرهەمی جۆراوجۆری بیانی وەك فیلم و دراماو بەرهەمە میدیایەكانی دیكە، لەبەر زۆربوونی كەناڵەكان و ونبوونی بەرهەمی خۆماڵی، كە ئەمە زیان بە كولتوری نەتەوەیی دەگەیەنێت و بیرۆكەی نامۆ و توندوتیژی و...هتد لە ناو وەرگرەكاندا زیاد دەكات.
9. بەركەوتەی ژیانی تایبەت لەلایەن پەیامە میدیاییەكانەوە.
بەربەستەكان بەردەم دروستكردنی دەزگایانەی رێكخستنی میدیا لە هەریمی كوردستاندا
1. پێكهێنانی بۆردێك، یان ئەنجوومەنێك لە وڵاتدا، دەبێت ئیسناد بكاتە سەر یاسایەك كە هەرێمی كوردستان ئەو یاسایەی نییە، كە ئیسنادی بكرێتە سەر و دەبێت بچێتەوە سەر یاساكانی حكومەتی مەركەزیی عێراقی.
2. بوونی خاوەندارێتییەكی میدیای حیزبی كە رەنگە زۆربەیان نەچنە ژێر چەتری ئەم ئەنجومەنە و بەربەست بن لە بەردەمیدا.
3. میدیای ئازاد و بوونی كەسانێك لە پشت میدیا ئازادەكانەوە كە دژی ئەم پرۆژەیە دەوەستنەوە، چونكە بە بەرژوەندیی ئەوان ناشكێتەوە.
4. ترس لە كۆنتڕۆڵكردن لەلایەن حیزبە باڵا دەستەكانەوە، یان بوونی شێوە ئەنجومەنێك كە لە سەر مەحسوبییەت و مەنسوبییەتی حیزبی بێت و، هۆكارێك بێت بۆ كپكردنەوەی ئازادیی رۆژنامەگەری.
5. بوونی ئەم ئەنجوومەنە لە هەر وڵاتێكدا حكومەتێك، یان پەرلەمانێكی نیشتمانیی هەیە، تا ئیدارە ی بكات، لە هەرێمدا هێشتا ئەو حكومەتە نیشتمانی، یان پەرلەمانە سەربەخۆ نیشتمانییە نییە، بۆیە ترسی ئیدارەكەی بوەتە جێی مشتومڕ.
6. میدیای سێبەر كە كاریگەرییەكی گەورەی لە ژینگەی میدیایی هەرێمی كوردستاندا هەیە و ئاسان نییە بچنە ژێر ركێفی ئەم ئەنجوومەنە.
7. بۆ ئەنجامدانی ئەم ئەنجوومەنە دەبێت بوارەكانی دیكەی میدیا بە یاسا رێك خرابێت، لە كاتیكدا ئێمە بۆشایی یاساییمان زۆرە بۆ بورەكانی دیكەی میدیا، بۆیە دەبێت سەرەتا بیر لەو یاسایانەی دیكەیش بكرێتەوە.