ئیسلامی سیاسی لە سعودیە
د. عرفات كرم ستونی * بەرپرسی كاروباری عێراق لە بارەگـــای بـــارزانی
قۆناخی دووەم: دەوڵەتی دووەمی سعودیە، ئەم جارە توركیی كوڕی عەبدولعەزیزی كوڕی سعود لە ساڵی 1818 دایمەزراند و تا ساڵی 1891 واتا 73 ساڵ بەردەوام بوو، بە میرنشینی نەجد ناونرا، بەڵام جارێكی دیكە بە دەستی ئال رەشیدەوە دوای چەندین شەڕ لەنێوان هەردوو بنەماڵەی ئال سعودو ئال رەشید رووخا.
قۆناخی سێیەم: دەوڵەتی سێیەمی سعودیەو كۆتایی، ئەم قۆناخە دواقۆناخەو لە ساڵی 1902 دەست پێدەكات، كاتێ شا عەبدولعەزیزی كوڕی عەبدولڕەحمانی كوڕی فەیسەڵ ئال سعود ریازی گەڕاندەوە، هێزەكانی عوسمانی لە ساڵی 1906 كشانەوە، دەوڵەتی سعودیە دوای ئەوە دامەزرا كە هەموو خاكی نیمچە دوورگەی عەرەبی بە پشتیوانیی بەریتانیا یەكخستەوە، ئەوە بوو مەككەی موكەڕەمەی لە ساڵی1924 و مەدینەی منەوەرەی لە ساڵی 1925ی هێنایە پاڵ دەوڵەتەكە، دواجار دەوڵەتی هاوچەرخی سعودیەی لە ساڵی 1932 راگەیاند، لەوەتەی دامەزراندنیی سعودیە تائێستاش هەر ئال سعود حوكمڕانیی ئەو وڵاتە دەكەن، ئەمەش لیستێكە بە ناوو مێژووی حوكمڕانییان: دوای مردنی شا عەبدولعەزیز كوڕەكانی لە ساڵی 1953وە دەسەڵاتیان گرتەدەست، بەم شێوەیە:
1. سعود كوڕی عەبدولعەزیز كوڕەگەورەی بوو (1953-1964).
2 - فەیسەڵی كوڕی عەبدولعەزیز (1964 -1975).
3 - خالیدی كوڕی عەبدولعەزیز (1975-1982).
4 - فەهدی كوڕی عەبدولعەزیز (1982-2005).
5 - عەبدوڵای كوڕی عەبدولعەزیز (2005-2015).
6 - سەلمان كوڕی عەبدولعەزیز (2015).
رەنگە ئەم جارە كوڕەكەی (میر محەمەد كوڕی سەلمان) بۆ حوكمڕانی كاندید بێت، چونكە رۆڵێكی كاریگەر و بەهێزی هەیە لە وڵاتدا، تاكو رۆڵیش بدەنە نەوەی لاو و شارستانی لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا.
لە سەردەمی شا عەبدولعەزیزدا و بەدیاریكراویش لە 1915 بزووتنەوەی ئیخوان لە سعودیە پەیدا بوو، ئەم بزووتنەوەیە بەهێز بوو، ئامانجیش لەوەدا پاككردنەوەی ناوچەكە بوو لە هەموو دیاردەیەكی ئەفسانە و گەندەڵی و بیدعە و جادووگەری و بۆ جێبەجێكردنی شەریعەت و دامەزراندنی دەوڵەتێكی راستەقینەی ئیسلامی بوو، هەروەها وەستان دژی بیانی، بەتایبەتیش بەریتانیا دوای كشانەوەی هێزەكانی عوسمانی، دیارە شا عەبدولعەزیز پەیماننامەیەكی فەرمی بە ناوی پەیماننامەی (ئەلقەتیف) لەگەڵ حكومەتی بەریتانیا لە ساڵی 1915 واژۆكرد، لە 1916 شا عەبدولعەزیز سەردانی ئیخوانی كردو دواتر رایگەیاند كە دەبێ هەموو هۆزەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی بێنە نێو ئیخوانەوە بۆ پێكهێنانی سوپایەكی یەكگرتوو، فەیسەڵ دەروێشی كردە میر بەسەر هۆزەكانەوە، بزووتنەوەكە بەمە دڵخۆش بوو و قەناعەتی هات بەوەی كە شا سەركردەیەكی سیاسییەو ئیسلامی دروست بڵاودەكاتەوە، ئامانجی سەرەكیی شا ئەوە بوو كە نەیارە سیاسییەكانی لەناوبەرێت و هەموو دەسەڵاتەكانی بكەوێتە دەست، لە هەمان ساڵدا شەریفی مەككە (حوسێن كوڕی شەریف) دامەزرێنەری شانشینی حیجازیی هاشمی شۆڕشی بەرپاكرد بۆ سەربەخۆبوونی عەرەب لە دەوڵەتی عوسمانی، خەلافەتیش لە تووركەكانەوە، كە بە قەناعەتی خۆی بە زوڵم لێی سەندبوون، بۆ عەرەب و ئال بەیتی پێغەمبەر(دخ)ی گواستەوە، چونكە خەلافەت لە قورەیشە نەك لە خەڵكی دیكە، بەریتانیا بەڵێنی بە شەریفی مەككە دا، بە گواستنەوەی خەلافەت تا ئەو ببێتە خەلیفەی موسڵمانان، بەڵام كاتێ خەلافەت لە ساڵی 1918 رووخا، بەریتانیا پشتی تێكرد، لە ساڵی 1919 شەڕێك لەنێوان ئەو و ئال سعود روویدا، بەڵام دۆڕاندی و دوای چەند شكستێك لەلایەن بەریتانیاوە لە ساڵی 1925 بۆ قوبرس دوورخرایەوەو شەش ساڵی لێ ژیاو دواتر لەبەر نەخۆشی بەریتانیا رێگەی پێدا بگەڕێتەوە ئوردن، تا لە ساڵی 1931 كۆچی دوایی كرد.
بەهاو گرنگیی زانایانی ئایین لای سەركردەكان، جێگیرە بە مەرجێ كە دەست لە سیاسەت وەرنەدەن، كاتێكیش دەست لە سیاسەت وەردەدەن، ئەم بەهایەیان نامێنێت، دواتر یەكسەر ململانێیەكە دەست پێ دەكات، رۆژ لەدوای رۆژ توندتر دەبێت، هەر كاتێ زیاتر بچنە نێو كاروباری سیاسیی دەوڵەتەوە، تا دەگاتە ئەو رادەیەی یەكدی بسڕنەوە، ئەمەش بە كردار روویدا لە سەردەمی شا عەبدولعەزیز لە 1926، فەیلەسووفی ئەڵمانی ماكس فایبەر دەڵێت: كاتێ كاریزمای ئایینی لە سیستەمی سیاسی بەهێزتر دەبێت، ئەوا هەوڵدەدات كە سیستەمەكە ملكەچی بێت، ئەگەر بە تەواویش كۆنتڕۆڵی نەكات، جا لەبەرئەوەی دەوڵەت بانگەشەی كاریزمای تایبەت بۆ خۆی دەكات، ئەمە لایەنی ئایینی هاندەدات ئەمەیان بە كردەوەیەكی شەیتان لەقەڵەم بدات، ململانێی نێوان ئەو دوولایە كاتێ دەستی پێكرد كە شا پەیوەندیی لەگەڵ بەریتانییەكان هەبوو، ئەمەش لەگەڵ بیروباوەڕی ئیخوان ناكۆكە، هەروەها پێشێلكردنی رێككەوتنی نێوانیانە، ئەوە بوو شاو ئیخوان بەریەك كەوتن، لە ساڵی 1930 ئیخوان پاكتاو كرا، شا پێی وابوو كە زۆر زەحمەتە دەوڵەتێكی مەدەنی و پێشكەوتووی بەهێز دابمەزرێت بێ ئەوەی پەیوەندیی لەگەڵ جیهانی دەرەوە كە رۆژئاوایە نەبێت، شا ئەو رووبەڕووبوونەوەیەی لەگەڵ ئەوان نەدەویست، بەڵام زۆر ئازاری بەدەست هەڵسوكەوتی ئیخوانەكانەوە چەشت، كاتێك شا عەبدولعەزیز سەردانی بارەگای فەیسەڵ دەروێشی كرد- كە شا بە میری هۆزەكانی ژێر دەسەڵاتی خۆی دایمەزراندبوو- جلەكەی شا درێژ بوو، هاتن بە مەقەس زیادەكەیان بڕی، كە شا جلەكەی هەر لەبەردابوو، بۆیە جەلال كوشك كە مێژوونووسە كۆمێنتی لەسەر ئەم رەفتارەی ئیخوان دا و گوتی: كاتێ فەیسەڵ رەخنەی گرت لە درێژیی جلەكەی شا مەقەسێكی پێداو لێی گەڕا تا ئەوەی ئایین رێی نەداوە بیبڕێت، بەڵام كاتێ دەروێش هەڕەشەی لە رژێم كرد، ملی بڕی، ئیخوان لە سعودیە پەرتەوازە بوو، زۆربەیان هاتنە نێو پاسەوانی نیشتمانییەوە، شا عەبدولعەزیز پەیوەندیی بە بیرمەندانەوە كرد تا بتوانێت بەرهەڵستیی رەوتی نەریتیی توندڕەو بكات، پەیوەندیی بە محەمەد رەشید رەزاو شەكیب ئەرسەلان و چەندانی دیكە كرد، كە كەڵەبیرمەندی میانڕەو بوون.
لە ساڵی 1936 حەسەن بەننا دامەزرێنەری ئیخوان موسلمینی میسری سەردانی سعودیەی كرد بۆ حەج، چاوی بە شا عەبدولعەزیز كەوت و دەستی ماچكردـ پێی سەرسام بوو، داوای لێكرد لقێكی ئیخوان لە سعودیە بكرێتەوە، بەڵام شا بە رێگەیەكی دیپلۆماسی رەتیكردەوە، پێی گوت: هەموومان براین و هەموومان موسڵمانین، هۆكاری مكوڕبوونی حەسەن بەننا بە كردنەوەی ئەو لقە دوو شتە: یەكەمیان گرنگیی هەردوو حەرەمی پیرۆز لە هزری جیهانی ئیسلامدا، دووەمیان ئەو نەوتەی لە ساڵی 1936دا دۆزرایەوە، كاتێكیش شا عەبدولعەزیز سەردانی میسری كرد لە 1945 ئیخوان موسلمین بە گەرمییەوە پێشوازییان كرد، پەیوەندییەكەیان بەهێزبوو، بەڵام دواتر تێكچوو، دوای پیلانی ئیخوان كە شۆڕش لە یەمەن بەرپا بكەن، چونكە بینیان كە سعودیە پشتگیریی ئیمارەتی بۆماوەیی زەیدیی دەكات، پەیوەندیی نێوان شا عەبدولعەزیز و شا فاروق چاك بۆوەو ناكۆكییەكانیان بەلاوەنا بەهۆی پشتگیریی سعودیە بۆ ئیمارەتی زەیدی، دوای كوشتنی حەسەن بەننا لە ساڵی 1949 و مردنی شا عەبدولعەزیز لە 1953 سەركوتكردنی ئیخوان موسلمین لە میسر دەستی پێكرد، شا فەیسەڵ دەرگای وڵاتەكەی بۆ پێشوازیكردنی چەوساوەكانی میسرو سووریا بەتایبەتیش لەنێوان ساڵانی(1958-1965) خستەسەر پشت، واتا دوای دووساڵ لە وەرگرتنی حوكمڕانیی میسر لەلایەن جەمال عەبدولناسر، ئیخوان لە ساڵی 1954 لە كاتی حەجدا كۆنگرەیەكیان بۆ رێكخستنەوەی هەیكەلبەندیی حزبەكەیان سازكرد بە سەرۆكایەتیی رابەری گشتی حەسەن هزێبی، زانكۆكانی سعودیە پڕبوون لە سەركردەكانی ئیخوان، كاریگەریی فیكریی گەورەیان لە سعودیە بڵاوكردەوە، نەوەیەكی گەنج هەڵكەوت كە پەیڕەوی ئیخوان موسلمینیان بە فیكری سەلەفییەوە گرێدا، ئەو گرووپە دوای ئەوەی عێراق پەلاماری كوێتی دا، بەهێزبوون، كاتێ سعودیە پەنای بۆ هێزەكانی ئەمریكا بردو بنكەكانی بۆ كردەوە تا دژی تەماعكاریی سەدام بوەستنەوەو كوێت لە هێزەكانی عێراق رزگاربكەنەوە، لێرەدا پەیڕەوكارانی ئەو گرووپە دەستیان كرد بە تەكفیركردنی دەسەڵات و زانایان كە پشتگیریی پەنابردن بۆ كافرەكانیان كرد، هەندێكیان داوای گۆڕانی ئەو رژێمە كافرەیان دەكرد، لەوانە وەلید سینانی كە 23 ساڵ زیندانی بوو، سعود قەحتانی22 ساڵ زیندانی كرابوو، هەندێكی دیكە تائێستاش دژی دەسەڵاتی سعودیەن، وەك سەفەر حەوالی و سەلمان عۆدە، ئەوانە كەوتبوونە ژێر كاریگەریی پەیڕەوی كودەتاچێتیی ئیخوان موسلمین و نەچوونە نێو رەوتی سەلەفی و پەروەردەییەوە، كەواتە دوو سەلەفی هەن، سەلەفییەتی بانگخوازی كە ئاشتیخوازە لەگەڵ دەسەڵات وەك ئەوەی سعودیەو هەندێ دەوڵەتی كەنداو، سەلەفییەتی جیهادی وەك ئەوەی لە میسر و جەزائیر و ئەفغانستان و ماوەیەكیش لە كوردستان هەبووە، سەلەفییەتی جیهادی شێوەی زۆری هەیە وەك قاعیدەو داعش و بەرەی نوسرە، پێویستە باسی سەلەفییەتی سروری بكەین كە تێكەڵەی سەلەفییەت و قوتبییە بوو(سەر بە سەید قوتبی میسرییە كە جەمال عەبدولناسر لە ساڵی 1966 لەسێدارەی دا) دامەزرێنەرەكەی (محەمەد سرور زەینولعابدین)ـە كە خەڵكی سووریایە.
لەسەردەمی شا فەیسەڵ (1964) دوو رەوتی ئیسلامی لە سعودیە چالاك بوون: رەوتی ئیخوان كە بە سەحوەی ئیسلامی ناسرابوو، بریتی بوون لە پەنابەرانی میسر و سووریا و عێراق، ئەمە رەوتێكی بیانی بوو، دووەمیان رەوتی سەلەفی نەریتیی لۆكالی، ئەم رەوتە زیاتر بەهێزبوو دوای دامەزراندنی زانكۆی ئیسلامی لە مەدینەی منەوەرە بە سەرۆكایەتیی موفتیی گشتی محەمەد ئیبراهیم ئال شێخ و جێگرەكەی شێخ عەبدولعەزیزی كوڕی باز ساڵی 1961، ئەمەیان داوای لە ئەلبانی كرد كە وانە لە زانكۆ بڵێتەوە، كاتێ جێگری سەرۆكی زانكۆ بووە، بەڵام لە 1963 گرێبەستەكەیان بۆ تازە نەكردەوە، چونكە رەخنەی توندی لە زانایانی سعودیە گرت، دوای خۆی چەندین قوتابی بەجێهێشت كە پابەندی بەرنامەكەی بوون، دواتر كۆمەڵەی سەلەفییەی موحتەسیبەیان لە 1965 دامەزراند، هەموو پەیكەرو وێنەكانی زانكۆیان وردوخاش كرد، ئینجا ئەنجومەنی شورا دامەزرا بۆ بەڕێوەبردنی گرووپەكە بە سەرۆكایەتیی كوڕی باز، لەنێوان ئەو گرووپەش جوهەیمان عتێبی بوو – كە دواتر پەلاماری كەعبەی دا و دەستی بەسەردا گرت و دواتر باسی دەكەین- هەروەها موقبیل وادعی لە یەمەن و هەندێ لە ئەندامانی ئیخوان ئەوانەی بەشدارییان كرد لە وەستانەوە دژی شا عەبدولعەزیز، لەم ماوەیەدا میر خالید كوڕی موساعیدی كوڕی عەبدولعەزیز ئیخوانی كۆكردەوە تاكو پشتیان پێ ببەستێت بۆ دەستبەسەرداگرتنی دەوڵەت، لە ساڵی 1965 هەوڵیدا بارەگای تەلەفیزیۆن لە ریاز داگیربكات، بەڵام شكستی هێناو بە فەرمانی شا لەسێدارە درا، هەرچەندە كوڕی بنەماڵەی حوكمڕان بوو، لە ساڵی 1975دا شا فەیسەڵ كوژرا، هێزی ئەو گرووپەش بە هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران ساڵی 1979 زیادی كرد، پێیان وابوو كە ئەم شۆڕشە دەبێتە پاڵپشتێكی گەورە بۆ هەر شۆڕشێكی ئیسلامی، ئەم گرووپە واتا ئیخوان ناوەندێكیان لە مەدینە دامەزراند، كە بە ماڵی ئیخوان ناسراو ئەحمەد حەسەن موعەلیم كە قوتابییەكی پێشووی یەمەنی بوو لە زانكۆی ئیسلامی بەڕێوەی دەبرد، لە ساڵی 1976 ئەم گرووپە لە هەموو شارەكانی سعودیە بڵاوبۆوە، جوهەیمان عتێبی عەقڵی بەڕێوەبەریان بوو، هەمیشە لەگەڵ شێخەكانی سعودیە ناكۆك بوو، شاندێك بە سەرۆكایەتیی ئەلجەزائیری سەردانی ناڵی ئیخوانی كرد تاكو دەستبەرداری رەفتارە نامۆو هەڵوێستە توندڕەوییەكەیان بن، ئەوە بوو بەركەوتنێكی توند لەنێوان ئەلجەزائیری و جوهەیمان روویدا و گرووپەكە لە 1977 بوونە دووبەش، گەنجەكان هاتنە ریز جوهەیمان، ئەوانی دیكەش لای ئەلجەزائیری، جوهەیمان 18 ساڵ لە پاسەوانی نیشتمانی كاریكرد، دواتر پەیوەندیی بە زانكۆی ئیسلامیی مەدینەوە كرد، ئینجا بوو بە ئیخوان، كاتێك دەسەڵات زانی جوهەیمان لە گرووپە نەریتییە شەرعییەتەكەی سەر بەدەسەڵات جیابۆتەوە، پۆلیس پەلاماری ناوەندەكەیان دا، بەڵام خۆی و هاوڕێكانی هەڵاتن، دوو ساڵ لە بیایابانی سعودیە ژیانی بەسەربرد، لە 1979 گرووپەكە بەیاننامەیان بڵاوكردەوە بۆ گۆڕینی رژێم و هەڵگیرساندنی شۆڕش، وەك لاساییكردنەوەی شۆڕشی خومەینی، ئەوانە لە رووی بەرنامەوە نەك فیكرییەوە كەوتبوونە ژێر كاریگەریی گرووپە چەكدارەكانی میسر، هەروەها بە كاسێتەكانی وتاربێژی ناودار عەبدولحەمید كوشك كە لە 1996 كۆچی دوایی كرد، دواتر جوهەیمان دەستی كرد بە دانانی كتێب و نووسینی نامە لە تەكفیركردنی دەسەڵاتی سعودیە، لە راستیدا جوهەیمان لە كتێبێكیدا ئاماژەی بۆ ئەوە كردبوو كە باپیرانی لە هۆزی عوتەیبە چییان بەسەر هاتووە، كاتێ شا عەبدولعەزیز لە ساڵی 1929 لە شەڕی ئەلسوبلە پاكتاوی كردن، هەروەها فەیسەڵ دوێش كە شا عەبدولعزیز لە سێدارەی دا، هەروەها سوڵتان كوڕی جاد هەردووكیان شێحی عەشیرەتەكانی عوتەیبەو موتێر بوون، تەنانەت باوكی جوهەیمان كە ناوی محەمەد كوڕی سەیفە بەشداری لە شۆڕشی ئیخواندا كرد دژی شا عەبدولعەزیز، بەڵام رزگاری بوو و تا ساڵی 1972 ژیا، شۆڕشەكەی ئایینی بوو لە رووی دروشمەوە، بەڵام لە واقیعدا هۆزخوازی بوو، یەكێك لە نزیكەكانی دەڵێت: زۆر دەمارگیری هۆزەكەی بوو، زۆر باسی عەیبی هۆزەكانی دیكەی دەكرد، لە 20ی نۆڤەمبەری 1979 جوهەیمان و هاوڕێكانی كە 300 چەكدار دەبوون، پەلاماری مزگەوتی مەككەیان داو داگیریان كرد، بە مایكرۆفۆن بە خەڵكیان گوت پێش راگەیاندنی شۆڕش كە محەمەد كوڕی عەبدوڵای قەحتانی خزمێكی ئەوە كە مەهدی مونتەزیرە و نوێكەرەوەی ئیسلامە، بۆیە دەبێ بەیعەتی بدەنێ، 17 رۆژ بەرگرییان كرد، بەڵام شۆڕشەكەیان دامركایەوە بە هاوكاریی سێ ئەفسەری هێزە تایبەتییەكانی فەرەنسا بە سەرۆكایەتیی كاپتن پۆل پاریل، لە 1980 جوهەیمان و هاوڕێكانی لە سێدارە دران، قەحتانیش كوژرا، زۆربەی ئەوانەی لە سێدارە دران لە هۆزەكەی عوتەیبە بوون، هەروەها لە میسرو یەمەنی باشوورو باكوورو كوێت و عێراق و سودان، جوهەیمان مردو ئەبو محەمەد مەقدیسی ئوردنی بەردەوام بوو لە بڵاوكردنەوەی بیروبۆچوونەكانی ئەو، دواتر كتێبێكی دەربارەی تەكفیركردنی دەوڵەتی سعودیە و بەرگریكردن لە شۆڕشی جوهەیمان بڵاوكردەوە، لە ئێستاشداو لەوەتەی 1995 لە بەندیخانەكانی ئوردندا زیندانی كراوە.
دوای ئەوەی سعودیە پەیوەندییەكانی لەگەڵ قەتەر لە 2017 پچڕاند، قەتەر پێشوازی لەو ئیسلامییانە دەكات، كە نەیاری سعودیەن، كەناڵی جەزیرەش دۆسێی ئیسلامییەكان دەكاتەوە كە لە زیندانەكانی سعودیەدان، قەتەر پڕی بووە لە ئیخوان موسلمین كە بەردەوام رەخنە لە سعودیە و ئیمارات و میسر دەگرن، لە رێی دەزگای یەكێتیی جیهانیی زانایانی موسڵمان كە لە ساڵی 2004 لە لەندەن بە سەرۆكایەتیی یوسف قەرزاوی دامەرزا، ئێستاش ئەحمەد ریسۆنی دوای هەڵبژاردنی لە كۆنگرەی ئەستەنبوڵ لە 2018 سەرۆكایەتیی دەكات، عەلی قەرەداغی پۆستی ئەمینداری گشتیی هەیە، بارەگاكەی ئێستا لە قەتەرە، سعودیەو ئیمارات و بەحرەین ئەم دەزگایەیان لە لیستی تیرۆر پۆلێنكردووە، چونكە دەزگایەكی حزبییە و مەبەستی تێكدانی سەقامگیرییە لە ناوچەكەدا، هەروەها ئەمیندارێتیی گشتیی دەستەی گەورە زانایان لە سعودیە لە بەیاننامەیەكدا رەخنەی لەم دەزگایەو سەرۆك و ئەندامەكانی گرت، كە پێموایە ئەم دەزگایە فیكریی زانستی نییە، بەڵكو دەزگایەكی سیاسییەو ئیسلامییەكانی بۆ دەسەڵاتی دەوڵەتەكانیان كۆكردۆتەوە، كە چەترێكی شەرعییە بۆ گۆڕینی رژێمەكانی حوكم لە وڵاتەكانیاندا.
