ئەگەر بەپێی تیۆری پەڕگیر و توندڕۆ بێت سەبارەت بە تێگەیشتنی بەرامبەر، ئەوا لە ئەنجامی ئەمەدا كۆمەڵگەكان وێران دەبن، چونكە ئامانجی بنەڕەتیی پەڕگیرو توندڕۆ ئەوەیە كە كەسی بەرامبەر –كە بیروبۆچوونی لەگەڵیدا ناگونجێت- بنێرێتە دۆزەخ، ئەو تەنیا خۆی دەبینێت بەوەی كە نمایندەی خوایە، لەوەش خراپتر ئەو تێگەیشتنە چەوتە بەزەیی فراوانی خوا كە بەسەر تووڕەییەكەیدا زاڵە بەرتەسك دەكاتەوە. خوای گەورە خۆی ئەو خەڵكەی دروست كردووە، خەڵكەكەی كردۆتە نەتەوەو ئایین و بیروبڕوای جیاواز، هیچ مرۆڤێك ناتوانێت ئەو هەمەجۆرییەی خوا دروستی كردووە، تێكیبدات و شێوازێكی ئایینی، یان فیكرێكی دیاریكراو بەسەر كەسانی دیكەدا بسەپێنێت، خوا هەر خۆی توانای هەیە هەموو خەڵك وا لێ بكات بڕوایان بە یەك ئایین هەبێت، بەڵام نایەوێت ئەو فرەییە لەبەین ببات، جوانیی دنیا بە جیاوازی و هەمەڕەنگییەوە وەك جوانیی باخێكی پڕ لە گوڵی رەنگاوڕەنگە، خوای مەزن ئادەمیزادی سەرپشك كردووە، ئەوەی حەزبكات بڕوا بهێنێت و ئەوەی حەزیش ناكات كوفر بكات. پێغەمبەر(دخ) كاتێ هەوڵی دەدا پەنابەرێتە بەر شێوازی رق وەك بەتەنگەوەهاتنێك بۆ باوەڕهێنانیان، هەروەها كە بەزەییان بەرامبەر بنوێنێت، خوای گەورە فەرمووی:{وَلَوْ شَاءَ رَبُّك لَآمَنَ مَن فِي الْأَرْضِ كلُّهُمْ جَمِيعًا، أَفَأَنتَ تُكرِهُ النَّاسَ حَتَّى، يَكونُوا مُؤْمِنِينَ}.
تێگەیشتنی بەرامبەر بناغەیەكی سەرەكیی پاراستنی كۆمەڵگەكانمانە لە پەرتبوون و پەرتەوازەیی، كاتێكیش لە بەرامبەر دەگەین، مانای وایە پەسندی دەكەین وەك خۆی، بە جیاوازیی ئایین و ئایینزاو بیروباوەڕو نەتەوەكەی و ئینتیمای سیاسی و فیكری و ئایینی، چونكە ئێمە بەرپرسیار نین لەو بیروباوەڕەی هەیەتی، بەڵكو ئێمە داوامان لێكراوە وەك مرۆڤێك رێزی بگرین، ئەو مرۆڤەش یان براتە لە مرۆڤایەتی، یان نیشتمان، یان لە ئایین، یان نەتەوە. ئەو شەڕانەی كە لە مێژوودا بەرپابوون هەموویان ئەنجامێكی سرووشتیی تێنەگەیشتن لە بەرامبەر و پەراوێزخستن و چەوساندنەوە بووە. عەلی كوڕی ئەبو تاڵیب دەڵێت: خەڵك دوو جۆرن: یان برای ئایینییتە، یان هاوتای تۆیە لە رەوشتدا، لە دنیادا هیچ ئایینێك نییە كە تایفەیەكی میانڕەوی تێدا نەبێت كە داوای تێگەیشتنێكی ساغڵەمی بەرامبەر دەكات.
نامەوێ باس لە پەڕگیران بكەم، پێشتر باسم كردوون، بێگومان ئاشتی لە هیچ وڵاتێك و كۆمەڵگەیەك بەرپا نابێت، مەگەر بە چەسپاندنی ئەو فەلسەفەیە، واتا فەلسەفەی قبووڵكردنی بەرامبەر، عاقڵمەندو داناو فەیلەسووف و رەخنەگرو رۆشنبیرو بیرمەندان رووبەڕووی پەڕگیری و توندوتیژیی ئایینی بوونەتەوە، ئەمەش لەپێناو بڵاوكردنەوەی لێبووردەیی و قبووڵكردنی بەرامبەر بۆ ئەوەی وڵات و كۆمەڵگەكانمان لە ئاشتی و سەقامگیری و پێكەوەژیان و خۆشەویستیدا بژین. لەو بوارەدا چەند نموونەیەك دەهێنینەوە: لە ئایینی جوولەكەدا كارین ئارمسترۆنگ دەڵێت: حاخامەكان هەمیشە جەختیان دەكردەوە لەسەر ئەوەی كە توندوتیژیی بەرامبەر مرۆڤی دیكە یەكسانە بە نكۆڵیكردن لە بوونی خوا كە پیاو و ئافرەتی لەسەر شێوەی خۆی دروست كردووە.
سەبارەت بە مەسیحییەتیش ئەوا شەڕی سی ساڵە دیارە كە كارەساتێكی راستەقینە بوو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا، هەروەها شەڕی خوێناوی لەنێوان كاسۆلیك و پرۆتستانت، ئەمەش عاقڵمەندانی هاندا كە بە توندی بەرەنگاری ببنەوە، كۆتاییشی بۆ ئەم كارەساتانە دانا، بۆ ئەوەی لێبووردەیی شوێنی توندوتیژیی بگرێتەوە. مێژوونووسی بەناوبانگی فەرەنسی جاك لۆگۆف دەڵێت: چەمكی لێبووردەیی لە سەدەی شازدەیەمدا بەدەركەوت، بۆ یەكەم جار بەسەر پەیڕەوانی مەزهەبی پرۆتستانتی جێبەجێكرا كە بیدعەكار بوون لە فەرەنسا، مەرسومی لێبووردەیی لە ساڵی (1562) بڵاوكرایەوەو لە ساڵی(1695)و لە سەردەمی شا هنریی چوارەمیشدا جەختی لێكرایەوە لەپێناو نەڕشتنی خوێن و راگرتنی شەڕی ناوحۆ كە گەلی فەرەنسی بە هیلاك برد، بەڵام لویسی چواردەیەم لە سەدەی حەڤدەیەمدا هەڵیوەشاندەوە، كاتێ هەوڵیدا ئایینزای پرۆتستانتی لە شانشینی فەرەنسا ریشەكێش بكات، بۆیە لێرەدا جان دارك لە گۆڕەپانی پاریس وەستا بۆ ئەوەی شایەد بێت لەسەر قێزەوەنیی سەردەمی بەربەری و دڵڕەقیی و دڕندەییان، هەر لەوێدا بە زیندوویی لەلایەن پیاوانی ئایینییەوە ئاگری تێبەردرا بە تۆمەتی ئەوەی لەگەڵ شەیتان بووە، ئەمڕۆش لە ریزی قەدیسەكان هەژمار دەكرێت، چونكە ئەمڕۆ قێزەوەنیی تاوانەكانیان لە مێژوودا بۆ روون بووەوە، هەروەها بێتاوانیی ئەو ئافرەتە پاكە كە گیانی خۆی بەخشی لەپێناو كۆتاییهێنان بە شەڕو بنیاتنانی ئاشتی و لێبووردەیی و قبووڵكردنی بەرامبەر، نموونەیەكی دیكەی گرنگ كە دەبێ باس بكرێت، هەڵوێستی فریدریكی دووەمە كە بە شای رۆشنكەرەوە ناسرابوو و قوتابیی فەیلەسووفی فەرەنسی ڤۆلتێر بوو، كە پاكانەی كرد بۆ میوانداریكردنی كاسۆلیك لە وڵاتەكەی و گوتی: هەموو ئایینەكان یەكسان و باشن، ئەگەر بڕوادارانیان شەریف بن. دواتر باسی هاتنی تورك و بتپەرستەكانی كرد تا لە وڵاتەكەیدا بژین، بەڵێنی پێدان بە دروستكردنی مزگەوت و پەرستگا، هەروەها گوتی: پێویستە هەموو ئایینەكان قبووڵ بكرێن، داواشی لە جێگری گشتی كرد كە شەونخونی بكات تاكو كەس زیان بە بەرامبەر نەگەیەنێت، چونكە هەموو مرۆڤێك لەم وڵاتەدا دەبێ دڵسۆزی ئەو ئایینزایە بێت كە هەڵیبژاردووە.
لە هیندستانیش دەبینین موهانداس مەهاتما گاندی (1948) گوتوویەتی: جیاوازیم لە خۆشەویستی بۆ كەس نییە، ناكرێ من موسڵمان و هیندۆسەكانم خۆش بوێت و رقم لە ئینگلیز بێت، ئەگەر تەنیا ئەوانم خۆشویست، لەبەر ئەوەی كە شێوازەكانیانم بە دڵە، ئەوا بەم نزیكانە رقم لێیان دەبێتەوە، ئەگەر لەم شێوازانەیان رازی نەبم، ئەمەش رەنگە هەر ساتەوەختێك رووبدات. ئەو خۆشەویستییەی كە دەبێ لەسەری پێداگر بین، ئەو خۆشەویستییەیە كە خێرو چاكخوازیی تێدا دەبینین، كە خۆشەویستیی بازرگانانە، لەگەڵ ئەو هەڵوێستە بەرزەی مرۆییشدا، بەڵام پەڕگیران بەرگەی ئەم فەلسەفەیان نەگرت و كوشتیان، بەوە تۆمەتباریان كرد كە مەیلی بۆ موسڵمانان هەیەو یارمەتیی پاكستانییەكانی داوە لە پیتاك كۆكردنەوە، هەروەها لە هیندستان و لە ئایینی سیخدا Sikhism هەڵوێستی دامەزرێنەری ئەم ئایینە مامۆستا ناناك Guru Nanak – و وشەی Guru لە زمانی سانسكریتیدا واتا- مامۆستا – كە دەڵێت: دەبێ هەموو ئادەمیزاد واز لە دەمارگیری بێنن كە وایان لێدەكات پەلاماری بیروباوەڕی یەكدی بدەن، هەروەها دەڵێت: ئەوەی مامەڵە لەگەڵ ئادەمیزاددا بكات بەو پێیەی یەكسانن، ئەوا بڕواداری راستە.
لە ئایینی بوزیدا رەهبان و قوتابی هەموو بەیانیان نوێژی بوزا دەخوێنن، كە دەڵێت: با هەموو بوونەوەران بەختیار بن، چ لاواز، یان بەهێز، پلەباڵا، یان پلەنزم، مەزن یان بچووك، بینراو بن، یان نەبینراو، نزیك بن، یان دوور، زیندوو بن، یان هێشتا لەدایك نەبووبن، با بتوانین هەموو بوونەوەرانمان خۆشبوێت، هەروەك چۆن دایك تاكە منداڵی خۆی خۆشدەوێت، با فیكری خۆشەویستیمان هەموو جیهانی بێ سنوور تژی بكات لە ئیرادەی خێر، ئەوانەی ئازادبوون لە كۆتی رق و كینە، فەلسەفەی بوزا ژیانی مۆرالە، ژیانە لەپێناو كەسانی دیكەدا.
ئەوەی پەیوەستە بە ئیسلام نامەوێت نموونەی زۆر بێنمەوە، چونكە باسی تەواوم لەسەر پێكەوەژیانی ئایینی و قبووڵكردنی بەرامبەر لە ئیسلام نووسیوە، بەڵام دەكرێ باسی هەڵوێستێكی بەرزی عومەری كوڕی خەتاب بكەین، كاتێ سەردانی «بەیتولموقەدەس»ی كرد، مێژوونووس میخائیل سریانی لە سەدەی دوازدەی زاییندا باس لە سەردانەكەی عومەری كوڕی خەتاب دەكات بۆ قودس، دەڵێت: موسڵمانان پرسیاریان لە بیروباوەڕو ئایینی كەس نەكرد، هیچ كەسێكیشیان لەسەر ئایین نەچەوساندەوە هەروەك چۆن یۆنان كردی، كاتێكیش عومەری كوڕی خەتاب چووە نێو كەنیسەی قیامە لە قودس، كە كاتی نوێژ هات، بە دەوروبەری خۆی گوت: كەنیسە شوێنی پەرستنی خوایە، دەشێت نوێژی تێدا بكرێت، بەڵام دەترسێت رۆژێك بێت موسڵمانان بڵێن عومەر نوێژی لێرە كرد، ئیدی كەنیسە بكەنە مزگەوتی خۆیان، بۆیە چووە دەرەوە لە دووریی (500) مەتر نوێژی كردو مزگەوتێكی بەناوی مزگەوتی عومەر دروستكرد.
لە سەرەتای سەدەی شازدەیەمدا سێ ئیمپراتۆریەتی موسڵمان پەیدابوون، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە توركیا، سەفەوی لە ئێران، مەغۆلی لە نیمچە كیشوەری هیندی، دەبینین ئیمپراتۆریەتی مەغۆلی لە هەردوو ئیمپراتۆریەتەكەی دیكە باشتر بوو، چونكە پشتی بە گیانی فیكرو فەلسەفەو عەقڵ و لۆژیك دەبەست، بەڵام ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی لەسەر بنەمای ئایینزا بوون، عوسمانی ئایینزای حەنەفی-ی سوننەی پەیڕەودەكرد، سەفەوی ئایینزای دوازدەی جەعفەریی شیعی، بۆیە بە درێژایی مێژوو تا ئەم ساتەش لێبووردەیی تایفی لەو دوو ئیمپراتۆریەتە نابینرێت، واتا لەسایەی حكومەتی دادوگەشەپێدان لە توركیا، كۆماری ئیسلامی لە ئێران، بەڵام دۆخی ئیمپراتۆریەتی مەغۆلی باشتر بوو، بۆ نموونە هەڵوێستی جەلالەدین ئەكبەر ئیمپراتۆری سێیەمی مەغۆلی (1650)، دەبینین كە بڕیاری دا راو رابگرن، وەك رێزێك بۆ هیندۆسەكان، هەروەها قەدەغەكردنی قوربانی لە جەژنی لەدایكبوونیدا، دواتر پەرستگایەكی دروستكرد كە زانایانی ئایینەكان تێیدا كۆدەبوونەوە بە ئازادییەوە باسی پرسە رۆحییەكانیان دەكرد.
ئەوەی پەیوەست بێت بە كوردستانەوە ئەم فەلسەفەیە لە دێرزەمانەوە لەنێو كۆمەڵگەدا رەگی داكوتاوە، دیارە كە لە سەردەمێكدا چەند گرووپێكی دەمارگیر پەیدابوون كە مەبەستیان سەپاندنی باوەڕی ئایدیۆلۆجیی خۆیان بوو بەسەر كوردستاندا، بەڵام شكستیان هێنا، چونكە نەیانتوانی خۆیان لەگەڵ ژینگەكەدا بگونجێنن كە فرەییە لە ئایین و فیكرو نەتەوە سیاسەت، نابێ رۆڵی هەندێ زانایانی ئایینی و بیرمەندان و سەركردایەتیی كوردستان لەبیربكەین كە بەرەنگاری فیكری تەكفیری و پەراوێزخوازانەی توندڕۆیان بوونەوە، هەروەها لە بڵاوكردنەوەی كولتووری ئاشتی و پێكەوەژیانی ئاشتییانەو قبووڵكردنی یەكدی، تۆماس بووا دەڵێت: كورد كۆمەڵگەیەكی فرەئایین و بیروباوەڕی رۆحییە، چونكە ئایین و ئایینزای هەمەجۆری تێدایە، جگە لەوانەی كە لە دەوروبەریان هەن، لە كوردستاندا ئایینزای تایبەت بەخۆیان هەیە، بۆیە گەلی كوردستان زیاتر لە وڵاتانی دەوروبەر ئایینی هەمەچەشنی تێدایە، بۆ نموونە لە ناوچەكەی خۆم لە بارزان دەربارەی هەڵوێستی شێخایەتیی بارزان لەهەمبەر كریستیانەكاندا، جێگری كونسوڵی بەریتانیا لە دیاربەكر نووسیویەتی و دەڵێت: بە راستی شێخ عەبدولسەلام لە چاكترین شێخەكانی ناوچەكەیە، تا ماوەیەكی نزیكیش هیچ كێشەی لەگەڵ حكومەتدا نەبوو، دادپەروەر بوو لە مامەڵەكردن لەگەڵ خەڵكەكە، پارێزەری كریستیانەكان بوو.
ئەندرانیكی ئەرمەن لە ساڵی 1920 نامەیەكی ئاراستەی شێخ ئەحمەد بارزانی كرد و داوای لێ كرد خێزانەكەی رزگاربكات كە بە قسەی خۆی لە لایەن كۆمەڵكوژییەكەی توركەوە هەڕەشەی لێكراوە، داواكەی بەجێهێنا، كەرتێكی پێكهێنا بە سەرۆكایەتیی وەلید بەگ، مەلا مستەفاش گەنجێكی نێو ئەو كەرتە بوو، ئەو كەرتە لەنێو عەشیرەتەكانی لایەنگری تورك گوایە بە رێگەوەن بۆ كۆمەڵكوژییەكەی ئەرمەن، بەم فێڵە خێزانی ئەندرانیك رزگاركرا و گواسترایەوە نێو خاكی سووریا، لە ئەنجامی ئەمە (14) كەس لە بارزانییەكان كوژران، بۆیە موسڵمان و كریستییان و جوولەكە لەم ناوچەیەدا بە ئاشتی و تەبایی دەژیان و كەس پەلاماری ئەوەی دیكەی نەدەدا، بەپێی ئایین مامەڵەیان لەگەڵدا نەدەكردن، بەڵكو وەك تاكێكی ئەو دەڤەرە، ئەم ناوچەیە لە مێژوودا هەمیشە وەك نموونەی پێكەوەژیان و قبووڵكردنی یەكدی باسی لێوە دەكرێت، نموونەی دیكەش زۆرە دەربارەی هەمان بابەت، لێرەدا ناكرێت باسی هەموویان بكرێت، چونكە لە شوێنێكی دیكە باسمان كردووە.