كولتوور دیاردهیهكی ههرهگرنگ و كاریگهریی ژیانی كۆمهڵایهتی و كۆڵهگهی سهرهكیی سستهمی كۆمهڵایهتییه له ههر كۆمهلگایهكدا- بەبێ کولتوور سستهمی كۆمهڵایهتی و کۆمەڵگا نابن؛ هەر ئەویشە کۆنتڕۆڵ و چاودێریی ژیانی خەڵک و ئەندامانی کۆمەڵگا دەکات.
لەم ڕوانگەیەوە، هەموو چالاکی و ڕەفتار و هەڵوێستەکان لە بوارەکانی ژیانی ڕۆژانەدا لە کولتوورەوە سەرچاوە دەگرن – پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، پەروەردە، ئابووری، هونەر و... سیاسەتیش.
سیاسەت، بە مانا تەسکەکەی، واتە وەکو چالاکی و هەڵوێستی دەستەبژێری کۆمەڵگا، توند گرێدراوە بە دەزگایەکی بنیادیی کۆمەڵگاوە کە ئەویش دەسەڵاتە؛ ئەمەی دواییش لە کولتووری زۆربەی وڵاتانی دنیادا، واتە هێز و ئیمتیاز و کۆنتڕۆل و دەسبەسەرداگرتن دوور لە ناوەڕۆکی ڕاستەقینەی کە، دەسەڵات، بریتییە لە بەڕێوەبردن و دابینکردنی ژیان و خزمەتگوزاریی پێویست... جا، سیاسەتیش ڕێک چالاکییەکی ڕێکخراوە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات.
ڕوانین بۆ دەسەڵات لە هەر کۆمەڵگایەکدا، وەکو گوتمان، لە کولتوورەوە سەرچاوەی گرتووە؛ جا ئەو کولتوورە داخراو و چەقبەستوو، باوکسالار و کۆنپارێز بێت، یاخود کراوە و دیموکرات و لیبڕاڵ. لەم ڕووەوە، گرنگە بزانین ئێمەی کورد سەربە چ کولتوورێکین و، کەواتە، کام کولتووری سیاسی پیادە دەکەین؟
بە تۆزە وردبوونەوەیەک دەردەکەوێت کە سیاسەت لە کوردستانی باشوور سەربە کولتوورێکی داخراوە؛ سیماکانی کولتووری داخراویش:
- نەریتگەرایی (پەیوەندییەکانی: خزمایەتی، دۆستایەتی، بنەماڵەیی، خێڵەتی، ناوچەگەری...)؛
- پیاوسالاری (هێزگەرایی، ڕوانگە بۆ دەسەڵات، پەراوێزخستنی ئافرەت...)؛
- ئایینگەرایی (هێز و کاریگەریی دەزگای ئایینی و زاڵبوونی بەها دینییەکان لەناو خەڵکدا)؛
- پەرتەوازەیی و نەبوونی یان لاوازیی ئینتیما و یەکبوونی ستراتیجی...
ئەگەر سەرنج بدەین، جێپەنجە و کاریگەرییەکانی هەر یەک لەو سیمایانەی سەرەوە و هیتریش لە هەرێمی کوردستان بەڕوونی دیار و هەستپێکراون؛ ئەگەرچی توخم و دیاردەی نوێگەرایی، بەتایبەتیش لە بواری کولتووری ماددیدا، ئەوا دەخزێنە ناو ژیانی کۆمەڵایەتییەوە، بەڵام هێشتاش ئەوە نییە کە لەبەرامبەر داخراوییەکەدا قووت بووبنەوە.
لەم ڕوانگەیەوە، کەواتە، بڕیار و چالاکییە سیاسییەکانیشمان لەژێر کاریگەریی سیماکانی کولتووری داخراو دان و تیایاندا بە ڕادەیەکی زۆر ڕەچاوی بنەما و پرەنسیپەکانی کراون... وەکو:
- ئینتیمای تەسکی حیزبایەتیی لایەنەکان... ئەگەر سەرنجی ڕەوشی سیاسیی کوردستان بدەین، ئەم جۆرە ئینتیمایە دیار و هەستپێکراوە کە ڕێگرێکی توندە لەبەردەم گەیشتنی لایەنەکان بە ڕیککەوتنی سیاسی؛ بەمەشەوە پەرتەوازەیی تا ئەوپەڕی ڕەخساوە و ئینتیما گەورە و باڵاکان لە ئاستێکی هەرە نزمدان.
- نەریتگەرایی / پەیوەندییەکان/ بەشینەوەی پۆست و دەسکەوت بەسەر خزم و دۆست و برادەران، شەڕ و ناکۆکیی لەسەر ئەمە لەنێو کایەی سیاسیی هەرێمی کوردستان باو و ئاشکران...
- پیاوسالاری / لای مرۆی سەربە سستەمێکی پیاوسالار دەسەڵات هەمیشە واتە هێز و دەسکەوت و ئیمتیاز و قۆرخکردن، نە وەک ئامرازێک بۆ بەدیهێنانی ئەرک و ئیلتیزامی نیشتمانی؛ ئەوەش ڕێک لای ئێمە وایە کە لە سیاسەتدا هەست بە کار و هەوڵی جیددی ناکرێ بەرەو ئامانجە ستراتیجییەکان – وەکو یەکخستنی هێزەکانی پێشمەرگە، پڕۆژەی ئابووریی گەورە، مەسەلەکانی کارەبا و ئاو و کشتوکاڵ؛ لەم جۆرە کۆمەڵگایانەشدا پاشخستنی پەروەردە، تەندروستی، پاک و خاوێنی، لە پلەبەندیی خزمەتگوزارییەکاندا، نەریتێکی نەگۆڕە...
- ئایینگەراییش پێش هەموو شتێک لە ژمارەی زۆری مزگەوت و پەرستگا و ئاپۆرای خەڵکی دینداردا دەردەکەوێت، هەروەهاش لە حیزبی ئایینی و ئینجا دنەدان و مەرایی دەسەڵاتی سیاسی بۆ دەزگای ئایینی... لەم چەشنە کۆمەڵگایانەدا ئایینی و سیاسی توند تێکچزراو و یەکتر تەواودەکەن؛ بۆ نموونە لە هەرێمی کوردستان- ئایەتێکی قورئان بە سەرسەری ئەندامانی سەرۆکایەتیی پەرلەمانەوەیە؛ وەزارەتی ئەوقاف و چالاکییەکانی- هاندان و هاریکاریی دینداران بۆ حەجکردن و ڕێوڕەسمە ئایینیەکان تەنانەت لەکاتی قەیرانەکانیش؛ زۆربەی یاساکانی باری کەسی لە شەریعەتی ئیسلامییەوە وەرگیراون.
ئەوە کولتوورە، کولتوورێکی داخراو، ئەم جۆرە سیاسەتە بەرهەم دێنێ؛ دەسەڵاتێک لەژێر فشار و کاریگەریی کولتووردا بێ بڕیار و هەڵوێست و چالاکییەکانی بەم چەشنە دەبن.
لە بەرامبەردا، دەسەڵاتی سیاسی ئەگەر خواست و ئارەزووی دەرچوون لە مەوداکانی هەژموونی کولتووریی هەبێ، گەرەکە سیاسەتێکی کولتووریی تۆکمە داڕێژێ و شیلگێڕانە پیادەی بکات. کارەکەش هەرگیز بەوە ڕاست نابێتەوە وەزارەتێک دامەزرێنێ و بە هەڵە ناویبنێ «وەزارەتی ڕۆشنبیری «، دەسەڵات دەبێ تێگەیشتنی ڕاست، دروست و زانستیانەی هەبێت بۆ کولتوور وەکو بنچینە و بنەمای سەرەکیی سستەمی کۆمەڵایەتی، نەک قەتیسکردنی تەنیا لە هونەر و ئەدەب و وەرزشدا؛ پێچەوانەوەکەی ! ئەمە دەسەڵاتێک دەبێ تەواو نامۆ بەو کۆمەڵگایەی حوکمی دەکات و سیاسەتەکانی لە پەرژەوەندیی سستەمی کۆمەڵایەتی، خەڵک و، کەواتە، خۆشی نابن...
سیاسەتی کولتووری لە هەر وڵاتێکی سەربە سستەمێکی هاوچەرخ لە سەدەی بیستویەکدا، واتە هەڵوێستی ستراتیجیی دەسەڵاتی سیاسی... بەم سیاسەتەی، بە هەڵوێست و چالاکییەکانی، دەسەڵات، لەپاڵ پاراستنی کولتوور و سستەمی کۆمەڵایەتیدا، لەهەمان کات ڕەچاوی پێداویستییەکانی سەردەم و گۆڕانکارییە هەنووکەییەکان دەکات و لەم سیاسەتەشیدا، دەسەڵات، ناڵێین شۆڕشگێڕ و ڕادیکال، بەڵام دەبێ «هەندێک» بوێر و ئازا بێت و خۆی لە قەرەی بابەت و مەسەلە هەستیارەکان بدات، وەکو لە کۆمەڵگای ئێمەدا:
- خۆ بەخاوەنکردن لە دۆخی ناو خێزان؛ خێزان دەبێ چاودێری بکرێ، پێگەیاندن و پەروەردەکردنی منداڵ و چارەنووسی چیتر نابێ تەنیا بەدەست باوک و دایکێکەوە بن کە لە زۆربەی حاڵەت ئاستێکی مەعریفیی شیاویان نییە.
- گرنگیدان بە دەزگای پەروەردە؛ بەبێ پەروەردەیەکی هاوچەرخ، کولتوورێکی شیاو دەستەبەر نابێ. لە قۆناغی ئێستادا زیادکردنی قوتابخانە و خۆشکردنی کەشی خوێندن، بەرزکردنەوەی ئاستی بژێوی و زانستیی مامۆستا ئەرکی هەرە لەپێشینەن...
- پلە و دەوری دەزگای ئایینی؛ دەزگای ئایینی (فەرمی و نافەرمی) زاڵە بەسەر ڕەوشی کۆمەڵایەتی و دەسەڵاتدا... جیاکردنەوەی ئایین لە سیاسەت کلیلی چوونە نێو دنیای سەردەمەوەیە...[ خەڵک خۆڕسکانە دیندارن، پێویست بە حیزب و لایەنی سیاسی ناکات ئاڕاستەیان بکەن ]
- ڕەوشی ئافرەت؛ خاوکردنەوەی گرێیە پیاوسالارییەکان کە نەک هەر ئافرەت، بەڵکو هەموو تاکەکانی کۆمەڵگا پێیانەوە دەناڵێنن، هەنگاوێکی گرنگە بەرەو داڕشتنی ناسنامەیەکی کولتووریی پێشکەوتوو...[خۆکوشتن و خۆسووتاندن دەرهاوێشتەیەکی ڕوونی سستەمی پیاوسالاریین]
- دیاردەی حیمایە و چەک و چەکداری؛ حیمایە جگەلەوەی دیاردەیەکی قێزەوەنە، ئاماژەیەکیشە بۆ نەبوونی ئاسایش و هەروەها بۆ بەهایەکی دواکەوتووانەی وەکو دەرخستنی هێز و هەیبەتی کەسایەتی... کۆمەڵگای چەکدار هەرگیز ئارامی و سەقامگیری بەخۆیەوە نابینێ.
- ئەکتیڤکردنی دەزگای پۆلیس؛ لای ئێمە پۆلیس تەنیا بۆ هاتوچۆ و لە فولکە و تڕافیکلایت وەستاون و ئەرکی سەرەکیشیان بەڕێکردنی قافڵەی بەرپرسانە... دەنا پۆلیسی هاتووچۆ سەرقاڵی مۆبایلەکەیەتی و حەقی نییە بەسەر شوفێرانەوە.
- گەڕاندنەوەی شکۆ و هەیبەت بۆ دادگا؛ دادوەر ئەگەر توانی لە کێشە گەورە و هەستیارەکاندا(بەبێ گەڕانەوە بۆ ئیزنی بەرپرسان) بڕیاربدات ئەوساکە دادگا متمانە بەدەست دێنێتەوە و خەڵکیش ئاسوودە دەبن...
- سەربەخۆیی دەزگا زانستی و ئەکادیمییەکان؛ زانست هەرگیز پێشناکەوێ و ناتوانی ڕۆڵی خۆی بگێڕی لە بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگا بەبێ پشتگیریی دەسەڵات و سەربەخۆیی ئیداری و دارایی... پێوەر لە بواری ئەکادیمی تەنیا ئاست و بەهرە و توانای زانستیی کەسەکانە نە «هیچ» شتێکیتر.
- گەلێ بواریتریش...
کەواتە، سیاسەتی کولتووری دەبێ ڕەنگدانەوەی بەسەر هەموو بوارەکانی ژیانەوە هەبێ و هەموو دەزگا فەرمییەکان لێی بەرپرسبن؛ حکومەت و کۆی دامەزراوەکانی خەمخۆری ئەوەبن ناسنامەیەکی کولتووریی پێشکەوتوو و سەردەمیانە بۆ کۆمەڵگای کوردی فەراهەم بکەن.