خوای گەورە مرۆڤی لەسەر جوانترین شێوە دروست كردووە، دواتر رێزی لێ ناوە، ئەم رێزلێنانەش بۆ خودی مرۆڤە بە چاوپۆشی لە بیروباوەڕ، یان ئایین، یان ئایینزا، ئەم رێزلێنانەش گەیشتۆتە قۆناخی پیرۆزبوون، چونكە خوا مرۆڤی بە پیرۆزترین خوڵقێنراوی خۆی داناوە، كوشتنی مرۆڤیشی بە تاوانێكی گەورەتر لە رووخاندنی كەعبە هەژمار كردووە، لە بەڵگەكانی ئەو پیرۆزییەش ئەوەیە كە مرۆڤی لە ئیرادە ئازاد كردووە، ئەوەی حەزدەكات با باوەڕبێنێت و ئەوەی حەزیش دەكات با كوفر بكات، ئایین بە زۆرەملێ نابێت، بەڵكو زۆرەملێ تاوانێكە دەرحەق مرۆڤایەتی، هەر كەسێك بەزۆر بێتە نێو ئایینێكەوە لە رووی شەرع و عەقڵیشەوە لێی قبووڵ ناكرێت، تەنانەت فەقیهانی ئیسلام فتوایان داوە كە ئەو كەسە بڕواكەشی درووست نییە، لە سەردەمی (حاكم بأمر الله) زۆر لە مەسیحییەكان بەزۆر هێنرانە نێو ئیسلامەوە، بەڵام دوای هاتنی خەلیفە زاهیر رێگەیان پێ درا بگەڕێنەوە سەر ئایینەكەی خۆیان، چونكە لە ترسان و بە زۆرەملێ ئیسلام ببوون، نەك بە ئارەزووی خۆیان و بە قەناعەتەوە.
هەموو ئایینەكان بۆ رێنوێنیكردنی مرۆڤایەتیی بۆ سەر رێگای دروست دابەزیون، بۆشاییەك لەنێو بوونی مرۆڤدا پڕدەكەنەوە، مرۆڤ ناتوانێت بێ ئایین بژیێت، ئەگەر واش ژیا، هەروەك هەندێك كەس دەڵێن ئەوە راست نییە، چونكە ئەوەی دەیڵێت خۆی لە خۆیدا ئایینە، بێ ئایینییش هەر ئایینە بۆ ئەو كەسەی ئایینی نییە، بلۆتارخ مۆرالس Plutarch Morals دەڵێت: چەندین شار بێ شورا، یان بێ پاشا، یان بێ شارستانی، یان بێ شانۆ دەبینین، بەڵام مرۆڤ هەرگیز شارێكی نەدیوە بێ پەرستگا و پەرستارز
ڤۆلتێری فەرەنسی دەڵێت: ئەگەر خوا نەبوایە، دەبوو خۆمان دامانبهێنایە.
هیچ شتێك ركابەریی ئایینی پێ ناكرێت لە رووی كاریگەرییەوە بۆ سەر تاك و كۆمەڵگەكان، رەنگە كاریگەرییەكەی نەرێنی بێت، یانیش ئەرێنی، كاریگەریی ئایین ئەرێنی دەبێت، كاتێك ئەو ئایینە ئازاد بێت لەوەی كێ دێتە ناویەوە، لە رووی لێكدانەوەو شرۆڤەكردن و روونكردنەوەوە، نەرێنییش دەبێت كاتێك مرۆڤ دەستوەرداتە لێكدانەوەی دەقەكان و شرۆڤەكردنیان بە ئارەزووی خۆی، ئەمەش وای كردووە كە زۆربەیان روو لە بێدینی و یاخیبوون لە ئایین و پەیڕەوكارانی بكەن، چونكە ئایینیان شێواندووەو كردوویانەتە سرووت و بیروباوەڕی وشك و قورس، كە هیچ كارناكاتە سەر خودی مرۆڤەكان لە سەردەمی شارستانی و پێشكەوتندا، نیچەی فەیلەسوف كاتێ نەخۆش دەبێ، بە خوشكەكەی دەڵێت: بانگی قەشە مەكە بێتە سەر گۆڕم و بە قسەی پڕوپووچ و درۆ قسەبكات، لەكاتێكدا كە من ناتوانم داكۆكی لەخۆم بكەم، دەمەوێت بە بتپەرستێكی شەریف بنێژرێم.
تۆماس هكسلی Thomas Henry Huxley كە هاوڕێی داروینە بە قەشە سوابی سام Soapy Sam لە كۆڕبەندێكدا كە زانكۆی ئۆكسفۆرد سازی كردبوو، دەڵێت: من پێم باشترە كە باپیرم مەیموون بێت، نەك قەشە. مێژوونووسێكی عەرەبیش باسی كردووە كە تەنیا لە پاریس پەنجا هەزار بێدین هەبوون لە سەدەی حەڤدەیەمدا، رەنگە رەقترین وەسف بۆ ئایین ئەوە بێت كە كارل ماركس گوتوویەتی: ئایین ئەفیونی گەلانە.
كەموكورتییەكە لە خودی ئاییندا نییە، ئایین سرووشێكی خودایی بێخەوشە و گومان لە راستی و راستەقینەییدا نییە، بەڵام كەموكورتییەكە لەوانەدایە كە خۆیان بە وەكیلی خوا لەسەر زەوی دەزانن، خۆیان وا داناوە كە واژۆیان لەجیاتی ئەو كردووە، فیتوا بەبێ زانست دەدەن، خەڵكەكە تووشی سەرسوڕمانی ئایینەكەیان دەكەن، بەهۆی ئەو هەموو لێكدانەوەی مرۆڤەكان و فیتوا نەریتییە وشكەكان ئایین بۆتە چەند ئایینێك، دەبینین هەر ئایینێك ئایینزاگەلی خۆی هەیە، هەر ئایینزایەكیش قوتابخانەی هەیە، هەر قوتابخانەیەكیش پیاوی خۆی هەیە، هەموو پیاوێكیش لایەنگرو پەیڕەوكاری هەیە، ئەو پەیڕەوكارانە یان میانڕەون كە بەزەیین بۆ كۆمەڵگە، یان توندڕۆن و توندڕۆییش بارگرانی و ئاژاوەیە، لە گەرمەی ئەو جیاوازییانەدا چۆن دەكرێ ئایین ئاسەواری رۆحی و ویژدانی لە كۆمەڵگەكاندا بەجێ بهێڵێت؟ ئەگەر یەك ئایین چەندین ئایینزای هەبێت، ئەوا ئایینی زۆریش لە جیهاندا بوونیان هەیە، هەر ئایینێكیش ئایینزای هەمەجۆری هەیە، هەر ئایینزایەكیش خۆی بە حەقتر لەوی دیكە دادەنێت و دووبەرەكی و جیاوازی لێدەكەوێتەوە، بۆیە دەبینین لە یەهودییەتدا ئایینزای جیاواز هەن، وەك (یەهودییەتی چاكسازی Reform Judaism، یەهودییەتی ئەرسەدۆكسی (الحریدیم) Orthodox Judaism، یەهودییەتی پارێزگار Conservative Judaism).
لە مەسیحیشدا (كاسۆلیك و پرۆتستانت و ئەرسەدۆكس) هەن، لە ئیسلامیشدا (رەوتی نەریتی و نامۆخوازی و نوێخوازی) هەن، ئەم ئایینزایانە لە ئەنجامی جیاوازییە لە لێكدانەوە بۆ دەقەكانی ئایین، كە من دەمەوێ باسی بكەم، هەموو ئایینەكان چ ئاسمانی، یان دانانی بن، سێ ئایینزایان هەیە، نەك چوار، ئەم ئایینزایانە بەپێی وێناكردن و لێكدانەوەی مرۆڤ پێكدێت بۆ سرووشتی دەقەكانی ئایین، هەندێك بە شێوەیەكی نەریتی لە دەقەكان تێدەگات و بە لێكدانەوەكانی قایل نابێت، هەرچەندە هەلومەرجەكان پەرەبسەنن، یان جیاواز بن، ئەم ئاراستە لە فیكری ئاییندا بە ئایینزای نەریتی Traditionalist Orthodox ناودەبرێت، ئەم قوتابخانە نەریتییە لە هەموو ئایینەكاندا هەیە، هەندێك دەیانەوێت بەپێی پێشهاتەكانی ژیان لێكی بدەنەوە، دەقەكانی ئایین لە واتاكانیان دادەبڕێن، لایەنی گومان لە دەقەكاندا بەسەر لایەنی لێكۆڵینەوەدا زاڵ دەبێت، ئەمەش بریتییە لە قوتابخانەی نامۆخوازی westernization كار گەیشتە ئەوەی كە هەندێكیان گومان لە دەقەكانی ئاییندا بكەن، وەك دیڤید شتراوس David Strauss كە نامەیەكی دەربارەی ژیانی حەزرەتی مەسیح The Life of Jesus نووسی تایبەت بە گومانكردن لە كەسایەتیی ئەو، كە تەنیا ئەفسانەیەكی مێژووییە، لە یەهودییەتدا قوتابخانەی بەرنامەی دانانی مێژوویی رەخنەگرتن لە كەلەپووری ئیسرائیلی دامەزرا، پێی دەگوترێت قوتابخانەی دانانی مێژوویی Positive Historical School.
لە ئیسلامد دكتۆر تەها حوسێن و عەبدولڕەحمان بەدەوی و جەلال ئەمین بوونیان هەیە، دكتۆر تەها حوسێن لە كتێبەكەیدا (فی الشعر الجاهلی) گومانی كردووە لە سەربردەی ئیبراهیم و ئیسماعیل لەگەڵ ئەوەی كە ئەم سەربردەیە لە تەورات و قورئانی پیرۆزیشدا هاتووە.
بەڵام ئاراستەی سێیەم لەنێوان توندخوازیی قوتابخانەی نەریتی و نەرمونیانیی قوتابخانەی نامۆخوازییە، ئەم قوتابخانەش بە قوتابخانەی نوێخوازی دەناسرێت، كە هەوڵدەدات گومان لە دەقە راستەكان نەكرێت، بەڵكو پەنادەباتە بەر لێكدانەوەیان بە شێوەیەكی لۆژیك، ئەم سێ قوتابخانەیە دیاردەیەكی سرووشتییە لە هەموو ئایینەكاندا، بەڵام تێبینی دەكرێت كە ئەم هەموو قوتابخانانە نەیانتوانیوە بەر بە شەپۆلی توندوتیژی و تیرۆری فیكری و ئایینی بگرن لەنێو كۆمەڵگەكانیاندا، بەڵكو زیاتر بوون، ئەمەش وایكردووە كە ئەو كۆمەڵگەیانە بەدەست شەڕی ئایینی و ئایینزایی بتلێنەوە كە بە درێژایی مێژوو روویانداوە، بۆ نموونە شەڕی نێوان كاسۆلیك و پرۆتستانت كە سی ساڵ بەردەوام بووە، لە ساڵی 1618ی زایینی دەستی پێكردو لە ساڵی 1648ی زایینی كۆتایی هات، دوای ئەوەی ئەم شەڕە، ئابووریی ئەڵمانیای بە پەیماننامەی فیستگالیا خاپووركرد، هەروەها فەرەنساش لە نیوەی دووەمی سەدەی شازدەیەمدا چەندین شەڕی ئایینی بەخۆیەوە بینی كە ئەو وڵاتەی پارچەكرد لە نێوان هۆگۆنتی چاكخوازان و كاسۆلیكدا، كاسۆلیك لە قەسابخانەی سانت بارتملی سەدهەزار مرۆڤی لە پرۆتستانت كوژراوە، وەك لەو شەڕەی كە كاسۆلیك دژی پرۆتستانتی زێدەڕۆی چاكخوازی بەرپایان كرد سەدو شەست هەزار كەس كوژران، لە ئیسلامیشدا دەریایەك خوێنمان بینیوە كە بەهۆی قاعیدەو داعشەوە رژا، بڕوانە ئەو وێرانكارییەی عێراق و سووریاو لیبیاو ئەفغانستان، موسڵمانان كە بە دەستی گرووپە ئیسلامییە توندڕۆكان كوژراون، زیاترە لەوانەی دیكە كە بەدەستی غەیری ئەوانە كوژراون، ئەم گرووپە ئیسلامییە توندڕۆیانە لە منداڵدانی كەلەپوورێكی فیقهی نەریتی لەدایكبوون، دوای تێگەیشتنێكی سەقەتی دەقەكانی ئایین و لێكدانەوە بەپێی ئارەزوو، ئەمانەم بە دزی ئایین ناو بردووە.
ئەگەر مەیلی مرۆیی Humanism كە یەكەمجار لە ئیتاڵیا دەركەوت لەنێوان سەدەی پێنجەم و شازدەیەمی زایینیدا بانگەشەی ئەوە بكات كە مرۆڤ بە پێوانەی هەموو شتێك دابنێـت، ئەمەش بۆ ئەوەی مرۆڤ لە هەژموونگەرایی كەنیسەی كاسۆلیك رزگاربكات، ئەو توانی هەیبەتی كەنیسەی كاسۆلیك تێكبشكێنێت، جورئەتیشی دا بە بیرمەندان بۆ رەخنەگرتن لە هەندێ رێنمایی كەنیسە، هەر وەكو لە لۆسەری ئەڵمانیدا دیارە، ئەم ماوەیە واتا لە نێوان هەردوو سەدەی پێنجەم و شازدەیەمی زاییندا كە بە چاخی رێنیسانس ناسراوە، فەلسەفەی ئەم مەیلە بریتییە لە پارێزگاریكردن لە پیرۆزیی مرۆڤ، ئەو بوونەوەرەی كە بۆتە قوربانیی فیكرە دواكەوتووەكان بە درێژایی مێژوو، هەرچەندە ئەو مەیلە ماددییەو هیچ ئایینێكی تێدا نییە، بەڵام مەبەست لە دامەزراندنیدا بریتییە لە وەستانەوە بە هەموو توانایەك دژی تاوانە ناڕەواكانی دژ بە مرۆڤ بە ناوی ئایین و ئایینزا و فیكری مرۆیی، هەروەها لەپێناو بەردەوامبوون لەسەر ئەم رێبازە كە مرۆڤ بە تێڕوانینێكی پیرۆزبوون سەیردەكات، نەك بەو مانایە كە بەبیری مرۆڤدا دێت، بەوەی كە پیرۆزەو هەڵە ناكات و رەخنە ناگرێت، بەڵكو بەو مانایەی كە نەبێتە قوربانیی ئایدیۆلۆجییەتە توندڕۆییەكانی ئایین، قوتابخانەیەكی دیكەش پەیدا بوو كە هەوڵدەدات ئایین بكاتە بنەما لە رووی مامەڵەكردن لەگەڵ مرۆڤدا، بەڵام بە شێوەیەكی جیاواز لەو سێ قوتابخانەیەی باسمان كردن، ئەویش قوتابخانەی سۆفیگەراییە Mysticism ئەوەیان هەوڵدەدات ئایین بگۆڕێت بۆ ئەزموونێكی رۆحیی تاكەكەسی بۆ چاككردنی كۆمەڵگەكان، كە دوچاری شەڕو ستەم و چەوسانەوە بوون، لە پەیامەكانیاندا فۆكسیان كردۆتە سەر یەكێتیی ئایین نەك لەبەر ئەوەی كە ئایینەكان یەك ئایینن، بەڵكو لەبەر ئەوەی هەموو ئایینەكانی مرۆڤ بۆ پەرستنی خودا دەبەن، بنەمای ئەو پەیانە سۆفیگەرایییەش بریتییە لە خۆشەویستی، خۆشەویستی لای ئەو قوتابخانەەی بنەمای بنیادنانی پەیوەندیی ئاشتییە لە نێوان ئایینەكان و پەیڕەوكارانیاندا، ئەم بنەمایەش بۆ رێگەگرتنە لە كەلتووری رق و كینە كە قوتابخانە نەریتییە توندڕۆكان وەك ژەهر بڵاوی دەكەنەوە، بۆیە زانای سویسریی لاهوتی ئایین هانز كونج Hans Kung دەڵێت: ئاشتی لەنێوان نەتەوەكاندا نابێت، ئەگەر ئاشتی لەنێوان ئایینەكاندا نەبێت، هەروەها ئاشتیش لەنێوان ئاییەنەكان نابێت.
«There will be no peace among the nations without peace among the religions، there will be no peace among the religions without dialogue among the religions».
ئاشتیی نێوان ئایینەكان بناغەی ئاشتیی گەلانە، قوتابخانەی سۆفیگەراییش لە هەموو ئایینەكاندا ئەم درووشمەیان بەرزكردۆتەوە، ئەم قوتابخانەیە توانی ئەم پرەنسیپە بچەسپێنێت. لە فەلسەفەی سۆفیگەرایی هیندیدا دەبینین كە شانگارا دەڵێت: (لە هەر پەرستگایەكدا بتەوێ خوا بپەرستە، یان لەبەردەم هەر خواوەندێكدا بێ جیاوازی)، لە ئیسلامیشدا حەللاج دەڵێت: (دەزانم كە یەهودییەت و مەسیحییەت و ئیسلام و ئایینی دیكە نازناوی جوداو ناوی جیاجیان، مەبەست لەوانەش ناگۆڕێن و جیاواز نابن)، ئیبن عەرەبیی ئەندەلووسیی فەیلەسووفی سۆفیگەرایی دەڵێت: (ئاگاداربە پابەند بیت بە گرێبەستێكی دیاریكراو، بیر لە هی دیكە نەكەیتەوە، دوایی خێری زۆرت لەدەست دەچێت، تەنانەت ئاگات لە راستیی شتەكە وەك خۆی نامێنێت)، خوای گەورە دەفەرموێت: (فأینما تولوا فپم وجه الله)، ئەوانەی ئەو تیۆرەیان پێ باشە بریتین لە ئەبو سەعید ئەبو خێر سۆفی، هاوڕێی ئیبن سینای فەیلەسوف و ئیبن فارز و عەبدولكەریم گەیلانی و جەلالەدین رۆمی كە دەڵێت: (موسڵمانم من، بەڵام من مەسیحی و بەرهەمی و زەردەشتیم، پشتم بە تۆ بەستووە، ئەی حەق لە سەرەوە، لێم دوور مەكەوە، تەنیا یەك پەرستگام هەیە، مزگەوتێك یان كەنیسەیەك یان بتخانەیەك). فەیلەسووفە سۆفیگەرەكان دەستیان كرد بە بڵاوكردنەوەی ئەم فەلسەفەیە كە بەرنامەكەی لە خۆشەویستییەوە سەرچاوەدەگرێت، ئەبو حامد غەزالی دەڵێت: (هەموو شتە چاكەكانی ئایین و بەهاكانی رەوشت بەری خۆشەویستین، ئەوەی خۆشەویستی بەرهەمی ناهێنێت، بریتییە لە پەیڕەوكردنی حەز كە ئەویش بێ بەهاترینی رەوشتە)، جەلالەدین رۆمی دەڵێت: (چەندین رێگە هەن بۆ ئەوەی بگەیتە خودا، منیش بۆ ئەوەی بیگەمێ خۆشەویستیم هەڵبژارد.) بۆیە خۆشەویستی لای ئەو قوتابخانەیە- واتا سۆفیگەرایی- سەرەتای ئاشتییە، ئاشتییش لە هیچ شوێنێك نایەتەدی ئەگەر مرۆڤ بە بوونەوەرێكی پیرۆز سەیر نەكرێت، چونكە هەر ئەوە كە ئاشتی دروست دەكات، ئاشتیی راستەقینەش لەنێوان پەیڕەوكارانی ئاییەنەكاندا دێتەدی، كاتێكیش دێتەدی، كە لەنێوان گەل و نەتەوەكان بێتەدی.