شیرەتكارێ ئاسایشا ئابوری یا پاراستنا هەرێما كوردستانێ
داهاتی نەوت نزیكەی 84.2% پێكدەهێنێت كە دەكاتە (77.160تریلیۆن دینار)، هەروەها داهاتەكانی دیكەش جگە لە نەوتیش بە 15.2% دەخەمڵێنرێت كە دەكاتە (14.483 ترلیۆن دینار) لە بودجەی گشتیی ساڵی 2018ی عێراق كە بریتییە لە (91.634 تریلیۆن دینار)، خەرجیی گشتیی (نەفەقات) بە (104.158 تریلیۆن دینار) دەخەمڵێنرێت، هاوكات داهاتی نەوت لە پرۆژەی بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2019 بە نزیكەی 82.1% دەخەمڵێنرێت كە دەكاتە (86.668 تریلیۆن دینار)و داهاتی دیكەی جگە لە نەوت نزیكەی (18.901 ترلیۆن دینار)ە لە بودجەی گشتیی ساڵی 2019ی عێراق كە بە نزیكەی (105.569 تریلیۆن دینار) پێشبینی دەكرێت. خەرجیی گشتی (نەفەقات) بۆ ساڵی 2019 بە نزیكەی (128.443 تريلیۆن دینار) دەخەمڵێنرێت. ئەمەش بە واتای ئەوەی كە خەرجییەكانی عێراق بە بڕی (24.285 ترلیۆن دینار) بۆ ساڵی 2019 زیاددەكات بە بەراورد بە ساڵی 2018، هەروەها داهاتی عێراق بە بڕی 13.548 تریلیۆن دینار لە ساڵی 2019 بە بەراورد بە داهاتی ساڵی2018 بەرزدەبێتەوە. لەكاتێكدا كە كورتهێنانی بودجە لە ساڵی 2018 بە نزیكەی (12.514 تریلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت بە بەراورد بە كورتهێنانی پێشبینیكراوی ساڵی 2019 بە نزیكەی (22.873 تریلیۆن دینار) .
لەخوارەوە بە كورتی و بە ژمارە چۆنێتیی دەستكاریكردنی داهاتی ساڵی 2018ی نەوتی عێراق دەخەینەڕوو:
1- لە بودجەی ساڵی 2018ی عێراقدا هاتووە كە رۆژانە 3.880.000 ملیۆن بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە، لەوانە 3.630.000 ملیۆن بەرمیل لە عێراق و (250 هەزار بەرمیل لە نەوتی هەرێم، نرخی نەوتیش بە ( 46 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك خەمڵێنراوە).
2- بودجەی ساڵی 2018 ئاماژەی كردووە بەوەی كە( داهاتی نەوت ئەگەر لە پێشبینیكراو زیاتر بوو بە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ، یان زیادكردنی توانای بەرهەمهێنان و هەناردەكردنی نەوتی خاو) ئەوا (پڕكردنەوەی كورتهێنان) كە بوونی هەیە بە ئەنجام دەگات كە بە( 12.514 تریلیۆن دینار) خەمڵێنراوە.
3- بڕی نەوتی خاو كە لە 9 مانگی ئەم ساڵ لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشراوەو وەزارەتی نەوتیش پشتراستی كردۆتەوە گەیشتۆتە (953.208.095 بەرمیل نەوت) كۆی داهاتی ئەو نۆ مانگەش دەكاتە نزیكەی (63.859 ملیار دۆلار) بەرامبەر (75.482 تریلیۆن دینار).
لەبەر رۆشنایی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی خاو لە ماوەی ئەو نۆ مانگەدا لەنێوان(60 بۆ 74 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك)، واتا بە زیادەی(14 بۆ 28 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك) بە بەراورد بە نرخی چەسپاو كە(46 دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێك لە بودجەی2018، دیارە ئەو نەوتە بە بڕی(3.489 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا) فرۆشراوە، واتا بە كەمتر لە (141 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا) لەو بڕەی دیاریكراوە لە بودجەی 2018 كە بە 3.630 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا خەمڵێنراوە.
4- سەرەڕای بەردەوام بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەئێستادا بۆ زیاتر لە 74 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەگەر داهاتی ئەو سێ مانگەی ماوەتەوە(تشرینی یەكەم، تشرینی دووەم، كانونی یەكەمی ساڵی 2019) بخەمڵێنرێت بە بەراورد بە سێ مانگی (تەمموز، ئاب، ئەیلول) كە بە (23.287 ملیاردۆلار) دەخەمڵێنرێت بەپێی راپۆرتی كۆمپانيای سۆمۆ، ئەوا كۆی گشتیی داهاتی نەوتی ساڵی 2018 دەبێتە (87.147. ملیار دۆلار) ئەمەش بەپێی نرخی دۆلار بە (1182 دینار بۆ هەر دۆلارێك) دەكاتە نزیكەی (103.008 تریلیۆن دینار)، واتا بە زیادەی (25.848 ترلیۆن دینار) لە خەمڵاندنی داهاتی نەوت بە( 77.160 تریلیون دینار).
5- داهاتی گشتیی ئەم ساڵی نەوت كورتهێنانی بودجە پڕدەكاتەوە كە بە (12.514 ترلیۆن دینار) خەمڵێنراوەو زیادەكەشی نزیكەی (13.334 ترلیۆن دینار ) دەبێت.
دەبوو ئەم زیادەیەی بودجەی ساڵی 2018 بەسەر پارێزگاكان و هەرێمدا دابەش بكرایە، پشكی هەرێمیش (12.6%)ی ئەم زیادەیەیە كە دەكاتە (1.680 ترلیۆن دینار).
6- لە عێراق 14 پاڵاوتگەی نەوتی خام هەن، توانای ئەو پاڵاوتگانە نزیكەی 900 هەزار بەرمیلە لە رۆژێكدا، وێڕای 4 پاڵاوتگەی دیكە كە لە واری دامەزرنداندان و توانای پاڵاوتنیان لە رۆژێكدا 690 هەزار بەرمیلە، بۆیە كۆی توانای پاڵاوتگەكان لە ئایندەیەكی نزیكدا دەگاتە 1.590 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا.
لەئێستادا بڕی پاڵاوتنی نەوتی خاو لە پاڵاوتگەكانی عێراق بە( 600-750 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا) دەخەمڵێنرێت، ئەمەش دەكاتە 20.66% ی كۆی بڕی فرۆشی نەوتی خاو، داهاتی بەدەستهاتوو لە پاڵاوتنی ئەم بڕە نەوتە دەكاتە نزیكەی (18.004 ملیار دۆلار لە ساڵێكدا). پشكی هەرێمیش لە داهاتی پاڵاوتنی نەوتی خاو نزیكەی (2.268 ملیار دولار) دەبێت، یان پێشكەشكردنی (بەرهەمە نەوتییەكان، وزەی كارەبا) كە بەرامبەری پشكی هەرێمە لە داهاتی پاڵاوتنی نەوتی خاو.
7- كۆی پشكی هەرێم كە لە هەردوو بڕگەی (5،6)ی سەرەوە هاتووە بە(3.948 ملیار دۆلار) لە بودجەی زیادەی ئەم ساڵی عێراق دەخەمڵێنرێت.
8- هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوور و رێككەوتننامەكان پشكی هەیە كە لە ئێستادا بە 17% لە كۆی داهاتەكانی عێراق خەمڵێنراوە، هەرچەندە بۆ 12.6% كەمكراوەتەوە، لەوانەش داهاتی بەدەستهاتوو لە پاڵاوتنی نەوتی خاو، هەروەها لە فرۆشتنی غازی سروشتی، وێڕای فرۆشتنی بەرهەمە پترۆكیمیاوییەكان، بەڵام لە بودجەی گشتیی ساڵی 2018دا تۆمارنەكراوە.
پوختەو سەرەئەنجام:
1- زیانی عێراق بە هەرێمی كوردستانیشەوە بە دەستكاریكردنی داهاتی نەوتی خاو و بەرهەمەكانی، هەروەها لە پیشەسازیی نەوت ساڵانە چەندین ملیار دۆلار دەبێت بەهۆی كۆمەڵێك هۆكار، دیارترینیان (نەبوونی دادپەروەری لە دابەشكردنی داهات، گەندەڵی، نەبوونی شەفافییەت و راستگۆیی لەو ژمارانەی كە دەربارەی نەوت و بەرهەمەكانی) كە لە لایەنی پەیوەندیداری عێراقەوە بڵاودەكرێنەوە.
2- نەبوون یان پشتگوێخستنی رۆڵی ئەنجومەنی پارێزگاو هەرێمەكان لەوانەش هەرێمی كوردستان لە بەڕێوەبردنی فایلی نەوت و غاز، چونكە (21) دامەزراوەو كۆمپانیای كەرتی نەوت لە عێراقدا هەن، ئەمانە كارو چالاكییەكانیان بوارەكانی راهێنان و توێژینەوەو دۆزینەوەو هەڵكۆڵین و بەرهەمهێنان و هەناردەركردن و دابەشكردنی بەرهەمە نەوتی و غازییەكان دەگرێتەوە.
3- دامەزراوە كارگێڕییەكان (شێوەو پێكهاتەكانیان) كە لەئێستادا لە عێراقدا پەیڕەوكراون لەگەڵ چەمكی(دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵ)دا ناگونجێت، لەسایەی نەبوونی یاسای نەوت و غاز كە كەرتی نەوت بەڕێوەدەبات كە بەشێوەیەك لەگەڵ سیستەمی فیدڕاڵدا دەگونجێت.
4- پشتگوێخستنی رۆڵی پارێزگاكان و هەرێمی كوردستان لە ئامادەكردن و رێكخستنی دەستنووسەكانی گشت بودجەكانی ساڵانی رابردووی عێراق كە رێك بكەوێت لەگەڵ دەستووری عێراق و رێككەوتننامە سیاسییەكاندا، هەروەها لەگەڵ ماف و تایبەتمەندیی پارێزگاكان و هەرێمی كوردستاندا.
دوا پەیڤ
بۆ ئەوەی هەڵەكان زیاتر دووبارەنەبنەوە و لێكەوتەكانیش قووڵتر نەبنەوە بۆ سەر سەرجەم جومگەكانی ژیان لەوانەش ئایندەی دەوڵەتی فیدڕاڵ، بۆیە پێویستە بەدواداچوون و چارەسەری بودجەی ساڵی 2018 بكرێت لەلایەن پەرلەمانی عێراق و حكومەتی تازەو لایەن و دەزگا بەرپرس و پەیوەندیدارەكانی تایبەت بە بودجەی دەوڵەت دەربارەی چۆنێتیی خەرجكردنی پارەو سامان و چارەسەركردنی دەرهاویشتەكانی كورتهێنانی دارایی و چۆنێتیی دابەشكردنی زیادەی چاوەڕوانكراو لەم ساڵدا، كە لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و زیادبوونی بڕی هەناردەركردنی نەوتی خاو دێتەكایەوە، هەروەها لە ئەنجامی زیادبوونی بڕی نەوتی پاڵێوراو و فرۆشتنی غازی سرووشتی و بەرهەمە پیترۆكیمیاوییەكان و هەمەجۆریی بەشەكانی دیكەی دارایی جگە لە نەوت.
هەموو ئەمانە دوای ئەوە دەبێت كە پەرلەمان رەزامەندی بدات لەسەر راپۆرتی كۆتایی خەرجی و داهاتە تەواوەكانی بودجەی ئەم ساڵ (پێش بڕیاردان لەسەر پرۆژەی بودجەی ساڵی 2019) ئەمەش دەبێتە زەمانەتێك بۆ بەڕێوەبردنێكی چاكتر و دوور لە بەهەدەردان و گەندەڵی كە لە ئەنجامی خراپ بەڕێوەبردن و لاوازیی رۆڵی دەزگا پەیوەندیدارەكان هاتۆتەكایەوە، بەتایبەتی لە چاودێریكردن و وردبینیكردنی بەشەكانی نەوت و هی دیكە، هاوكات كاراكردنی رۆڵی دامەزراوەكان لەسایەی حكومەتە تازەكە لە رووی بەڕێوەبردن و دابەشكردنی داهاتە داراییەكان بە شێوەیەكی دادپەروەرانە و روون بۆ خزمەتی سەرجەم هاووڵاتیان لە پارێزگاكان و لەوانەش هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان، هەروەها چارەسەركردنی دەرهاویشتەكانی شەڕوشۆڕو ناسەقامگیری كە پێشتر و ئێستاش عێراق پێوەیان دەتلێتەوە.
چارەسەر و پێشنیار:
1- كاراكردنی رۆڵی پەرلەمان لە لیژنەكانی (نەوت، دارایی، دەستپاكی، وزە) بۆ بەدواداچوونی بەشەكان داهاتی عێراق و بەتایبەتیش داهاتی نەوت و غاز و بەرهەمەكانی دیكەی نەوت، چونكە 85%ی كۆی داهاتی عێراق پێكدێنێت.
2- وردبینیی رۆژانەو مانگانە لەنێوان (بڕی بەرهەمهێنانی نەوت و بڕی هەناردەكردنی نەوت). وەزارەتی نەوت ئاماژەی بەوە كردووە كە بڕی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە مانگی ئەیلوولدا گەیشتۆتە4.460) بەرمیل لە رۆژێكدا، لەكاتێكدا كە تێكڕایی بڕی هەناردەكراوی رۆژانەی نەوتی خاو گەیشتۆتە ( 3.560 ملیۆن بەرمیل، واتا بە جیاوازیی 900 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا، لە ئێستاشدا توانای پاڵاوتگەكان بە 600 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا دەخەمڵێنرێت، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی غاز بە 130 ملیۆن پێی سێجای پێوانەییە لە رۆژێكدا، لەوانە نزیكەی1276ی بەكاردەبرێت و نزیكەی 1854ی دەسووتێت و بەهەدەر دەچێت.
3- بڕیارنەدانی پەرلەمان لەسەر پرۆژەی بودجەی عێراق بۆ ساڵانی داهاتوو لەوانەش بۆ 2019 پێش رەزامەندی لەسەر راپۆرتی كۆتایی خەرجی و داهاتەكانی كردەنیی ساڵی 2018.
4- ئەكتیڤكردنی دامەزراوە دەستوورییەكان كە داهاتی عێراق رێك دەخەن و چاودێریی دەكەن و دابەشی دەكەن بە شێوەیەكی دادپەروەرانە بەسەر هەموو پارێزگاكان و هەرێمی كوردستان، ئەمەش دەبێتە هەنگاوێكی پراكتیكی و كاریگەر بۆ كەمكردنەوەی ئەو بۆشاییانەی بوونەتە هۆی تەشەنەكردنی دیاردەی گەندەڵی و بەرتیل بە هەموو شێوەكانیانەوە.
5- كاراكردنی رۆڵی ئەنجومەنی پارێزگاكان و رۆڵی هەرێمی كوردستانی عێراق لە بەڕێوەبردنی بەشەكانی داهاتی نەوت و ئەوانی دیكەی جگە لە نەوتی عێراق بەشێوەیەكی گشتی، بەتایبەتیش لە كەرتی نەوت و بەرهەمەكانی (هەناردەكردن و پاڵاوتن و پیشەسازیی نەوت و غاز)دا.
6- كاركردن بۆ دەركردنی یاسای نەوت و غاز لە عێراق كە سیستەمێكی نوێ دەستنیشان دەكات لە بەڕێوەبردنی دەزگاو كۆمپانیاكانی نەوت و غاز بە شێوەیەك لەگەڵ دەستوور و چەمكی سیستەمی فیدڕاڵیدا بگونجێت.
تێبینی:
بەم دواییە وەزارەتی دارایی رایگەیاند كە بودجەی ساڵی 2019ی عێراق بە 132 ترلیۆن دینار دەخەمڵێنرێت لەجیاتی 128.443 ترلیۆن دینار و كورتهێنانیش بە 27 ترلیۆن دینار لەجیاتی22.873 ترلیۆن دینار، واتا بە زیادەی 5 ترلیۆن دینار وەك ئەوەی لە پرۆژەی رەشنووسی بودجەی ساڵی 2019 لەلایەنی حكومەتەكەی حەیدەر عەبادی تۆماركراوە، سەیرە چۆن لە ماوەی چەند رۆژێكدا ئەم گۆڕانكارییە گەورەیە لە قەبارەی بودجە روویدا، دوای ئەوەی رەشنووسی بودجەكە لە حكومەتی پێشووەوە بۆ حكومەتی تازە گوازرایەوە.