گرفتی پەیوەندیی نێوان دەستەبژێرو دەسەڵات لە عێراقدا
د. عـه‌ره‌فات كه‌ره‌م ستونی/ راوێشكاری سه‌رۆك بارزانی بۆ كاروباری به‌غدا
چەمكی Elite لە وشەی Eligere ی لاتینییەوە وەرگیراوە، هەروەها لە فەرهەنگی ئۆكسفۆردOxfordDictionary دەستەبژێر بەهێزترین كۆمەڵە كەسێكن لە كۆمەڵگەدا و شوێنێكی گونجاوو دیاریان هەیە، چونكە مرۆڤی دەستەبژێر یان چینی دەستەبژێر بریتین لە توێژێكی كۆمەڵایەتی هەڵبژێردراو كە ئاستی رۆشنبیری و مەعریفی و فیكرییان لە توێژەكانی دیكەی كۆمەڵگە بەرزترە، هاوكات كاریگەرییان لەنێو كۆمەڵگەدا هەیە.
ئەم كێشەیە لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا چارەسەركراوە، ئەو وڵاتانە كە لە رووی شارستانی (لایەنی ماددی) و كولتووری(لایەنی مەعنەوی)یەوە پەرەیان سەندووە، بۆیە ئەگەر جیاوازیمان كرد لەنێوان ئەو دوو زاراوەیە (شارستانی و كولتووری OxfordDictionary رێككەوتن لەئارادا دەبێت لە بابەتی مرۆڤی دەستەبژێردا، ناسنامەو چۆنێتیی ئەو كەسە دیاریكراوە، كاتێك ئەو مرۆڤە لە رووی شارستانی و كولتوورییەوە پێشدەكەوێت، هیچ پشێوییەك لەنێو كۆمەڵگەدا درووست ناكات، كەسیش رێگەی لێ ناگرێت، بەڵكو هەمووان حەزدەكەن لاسایی بكەنەوە، چونكە پێشكەوتنی مرۆڤی دەستەبژێر لەهەر كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوودا بێت هێزی ئەو كۆمەڵگەیە زیاددەكات، تاكەكانیشی هاندەدات رێچكەی ئەو بگرنەبەر، ئەو كەسە خۆی پێگەیاندووەو لە رووی رۆشنبیری و زانست و ئیدارەو سایكۆلۆجیاوە توانای خەرجكردووە، ئەو مرۆڤە بە شەوو رۆژێك نەبۆتە دەستەبژێر یان بە بڕیارێكی سەرەوەی خۆی، بەڵكو هەر ئەو كاریگەریی هەبووە لەسەر سایكۆلۆجییەتی كۆمەڵگە تاكو تاكەكانی بە دەستەبژێر وەسفی بكەن، گەلیش خاوەن بڕیارە كە ئەمەی پێ رەوا بینیوە.
لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا پێناسەكردنی دەستەبژێر هەڵەیە، چونكە بەرزنەكراوەتەوە، لەسەرەوە بۆ خوارەوە سەپێنراوە، ئەمەش بۆتە مایەی رق و ناچاربوون و چەوساندنەوە، مرۆڤی دەستەبژێر ئەو مرۆڤە نەناسراوەیە كە گەل نایناسێت و بە زۆرداری بەسەریدا سەپێنراوە، رەنگە باش بێت، بەڵام بەشێوەی نەرێنی، ئەمەش خۆی لە خۆیدا بە نەرێنی بەسەر ئەو دەسەڵاتەدا دەشكێتەوە كە هەڵیبژاردووە، دەكرێ ئەمە بە باڵاخانەیەكی بەرز وەسف بكەین، كاتێك ژێرەوەی دەهەژێت هیچ ئومێدێك لەلای سەرەوە نامێنێت، چونكە بناغەكەی لە ژێرەوەیە، لەسەر دەسەڵاتیش پێویستە وریا بێت لەهەمبەر ئەو هاوكێشەیەدا، پشتبەستن بە دەستەبژێرێكی كۆمەڵایەتی پشتبەستنە بە خودی میللەت، چونكە هەر میللەتە كە بەم دەستەبژێرە قایل بووە، بەڵام ئەگەر فەرزكرا ئەوا بناغەیەكی پووچی لێ دەردەچێت، بگرە لەدەستدانی دەرفەتێكی گەورەشە، بۆیە پێویستە ئەو پەیوەندی و رایەڵە لێكنزیكەی نێوان دەستەبژێری كۆمەڵایەتی و نێوان دەسەڵات بەهێزبكرێت. ئەمەش دەبێتە هۆكارو زەمانەتێك بۆ مانەوەی دەسەڵات و پەرەسەندن و پێشكەوتن و سەركەوتنی ئەو دەسەڵاتە.
لێرەدا بۆمان دەردەكەوێت كە بۆچی سەرۆك بارزانی سوور بوو لەسەر ئەوەی كە هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لەلایەن گەلەوە بێت، نەك لە رێگەی پەرلەمانەوە بێت، چونكە گەل سەرچاوەی دەسەڵاتەكانە و هەر ئەو خاوەن بڕیاری بەهێزە، هەموو تاكەكانی گەل بەشداریی هەڵبژاردنی سەرۆكەكەیان دەكەن، بە پێچەوانەی هەڵبژاردن لە پەرلەمانەوە كە لەرێی گرێبەست و سازان و لێكگەیشتنەوە ئەنجامدەدرێت، بۆیە دەبینین سەرۆك كۆماری عێراق لاوازەو هیچ بڕیارێكی بەدەست نییە، چونكە لە رێی سازانی كوتلە سیاسییەكان و لە رێی پەرلەمانتارەكانییانەوە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هاتووە، ئەو لە رێی گەلەوە نەهاتووە، كەچی لەو دەوڵەتانەی كە سەرۆكەكانیان لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، دەبینین كە سەرۆك بەهێزترین دەسەڵات و هەیبەتی جەماوەریی هەیە، هەروەكو لە ئەمریكاو فەرەنساو میسر و توركیاو. تاد.
ئەوەی بەداخەوە لە عێراق روودەدات ئەوەیە كە لە زۆر كاتدا دەسەڵات بە پێچەوانەوە كاردەكات، دەستەبژێری كۆمەڵایەتی پشتگوێخراوە، زیاتر پشتیان بە دەستەبژێری دەسەڵاتدار بەستووە، لەبەر ئەوەیە كە كێشەو پشێوی و پەرتەوازەیی سەرهەڵدەدات و ئاستی ئیداریی دامەزراوەكانی دەوڵەت دابەزیوە، هۆكارەكەیشی ئەوەیە كە ئەم دەستەبژێرە دەسەڵاتدارە بەو قۆناخانەی دەستەبژێری كۆمەڵایەتیدا تێنەپەڕیون. ئەوان لەخۆبایین و بەفیزەوەو ملهوڕیی رەفتاردەكەن، ئەو كاتەش گەلان هەڵوێستی تووڕەیی و بێزاری و جۆشدانی پەستی دەیانگرێتەوە. لەمەش سەیرتر ئەو دەستەبژێرە بەبێ رەچاوكردنی هیچ شتێك دەسەڵاتیان گرتۆتەدەست، لە دامەزراوەكانی دەوڵەتدا پۆستیان هەیە و رەفتارو هەڵسوكەوتی ناماقووڵ بەرامبەر خەڵكانی دیكە ئەنجامدەدەن، بە رەوشتی خراپ و ناشارستانییان كۆمەڵگە دووچاری شپرزەیی و دواكەوتوویی دەكەن، بەمەش ئەو خەڵكە لە راستگۆیی و پاكی و دڵسۆزی و ئینتیما بۆ نیشتمان و نەتەوە بەدووردەبێت.
بێگومان گرنگترین فاكتەری هەڵوەشانەوەی ژێرخانی كۆمەڵگەی هەر وڵاتێك ئەم خاڵەیە كە ئاماژەمان پێكرد، قوتابییەكم لێی پرسیم، بۆچی مرۆڤی رۆژئاوا لە ئیشەكەی دڵسۆزە، لە وڵاتی ئێمەش بە پێچەوانەوەیە؟ نموونەی وڵاتانم بۆ هێنایەوەو گوتم: لە رۆژئاوا یان لە هەر وڵاتێكی پێشكەوتوودا، كاتێك كەسێك بۆ پۆستێك هەڵدەبژێرن كە پلەكەی هەر چی بێت، ئەوان دێن مەرج و مواسەفات دادەنێن، كە مەرجگەلی لۆژیك و زانستین. هەر یەكێ ئەو مەرجانەی تێدا بوو شایەنی ئەو پۆستە دەبێت، كاتێكیش پۆستەكە وەردەگرێت، خۆی چاك دەزانێت كە مرۆڤێكی دەستەبژێرە لە خوارەوە، جا خوارەوەش دانی پێداناوە نەك سەرەوە، بۆیە بە بڕیاری گەل چۆتە ئەو شوێنە، ئەو كاتە هەموو كەسێكیش پیرۆزبایی لێدەكات، هیوای سەركەوتن و پێشكەوتنی لە پۆستەكەی بۆ دەخوازێت، هەموو تاكێكیش لەو دامەزراوانەدا هەوڵدەدەن شوێن پێی ئەو هەڵگرن، جا ئەو كاتە كێبڕكێیەكە پیرۆز دەبێت و دەبێتە فاكتەرێكی پێشكەوتن و پەرەسەندن لە وڵاتدا. بەڵام لە عێراق پرسەكە بە چەند فلتەرێكی نابەرپرسدا رەتدەبێت، كە بۆتە مایەی ئیحراجكردنی كۆمەڵگە، چونكە هەڵبژاردنی كەسەكە لەسەرەوە دەردەچێت نەك بە رەزامەندیی خوارەوەو ئەو مەرجانەش تەنیا دەسەڵات دایناون و گەل ئاگای لێیان نییە، تەنیا ئەوەی سەر بەو دەستەبژێرە دەسەڵاتدارەش بێت دەتوانێت ئەو مەرجانە بێنێتەدی، پەیوەندیی بە چینی خوارەوە نییە واتا گەل، چونكە ئەگەر تەنیا پشتی بە خوارەوە ببەستایە ئەوا تاهەتایە هەر لە خوارەوەدا دەمایەوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی شایانی ئەو پۆستە نەبووە، ناشتوانێت سەركەوێت مەگەر بە دوو مەرج نەبێت، یەكەمیان مەرج و مواسەفاتە لۆژیكی و زانستییەكان بێنێتەدی كە پێشتر باسمان كردن، ئەمەش زۆر زەحمەتە بە هیچ شێوەیەك ناتوانێت بیانكات، هەتا ئەگەر هەوڵیشی دا ئەوا بۆ ئەو پۆستە ناشێت و رەنگە لە كارەكەیدا شكست بهێنێت، دوومیان ئەوەیە كە بڕیارەكە لە سەرەوە دژی ئارەزووی خوارەوە دەرچێت، ئەمەش سوود بەو كەسە دەگەیەنێت و كارەسات بۆ دەسەڵات درووستدەكات، چونكە هەرچەند بڕیاری سەرەوە بەر خوارەوە بكەوێت ئەوا زیانەكە پشكی سەرەوە دەبێت هەتا ئەگەر دوای ماوەیەكی دیكەش بێت، بۆیە بە تێپەڕبوونی كات ئەم دەسەڵاتە لاوازو داڕماو دەبێت تا بە تەواوی هەرەس دەهێنێت.
بۆچی لەوەتەی ساڵی 2003وە حكومەتەكانی عێراق واتا دوای رووخانی رژێمی بەعس شكستیان هێناوە؟ دیارە لەبەر ئەوەیە كە حكومەت لەلایەن كوتلە سیاسییەكانەوە پێكهاتوون، نەك لە رێی لیژنەی پسپۆڕی زانستییەوە، هەر كوتلەیەكیش كەسایەتیی حزبیی خۆی بەسەر ئەو كەسەدا سەپاندووە كە بۆ پێكهێنانی حكومەت راسپێردراوە، كە نابێ لاریی هەبێت، بەڵكو هەر چۆنێك بێت ئەو كاندیدە قبوڵبكات، هەتا ئەگەر گەندەڵكارو شكستخواردوو و تایفەگەرو بكوژیش بێت، ئەگەرنا حكومەتەكەی متمانە لە پەرلەمانی عێراقەوە وەرناگرێت، چەندین كەسایەتیی بێ توانا پۆستی گرنگیان لە دەوڵەت پێبڕاوە، چەندین گەندەڵكاریش پۆستی وەزارەتیان وەرگرتووە، پەرلەمانی عێراقیش بێ دوودڵی و لاریبوون و رەخنە متمانەیان پێ دەبەخشێت، چونكە نەیارە سیاسییەكان لەسەر دابەشكردنی كێكەكە رێككەوتوون، جێگەی داخیشە ئەو گەندەڵكارانە هەر لە پۆستەكانیان ماونەتەوە.
دەستەبژێری دەسەڵاتداریش گرنگترین هۆكاری دواكەوتنی كۆمەڵگەن، دیارە وڵاتە پێشكەوتووەكان بە قەدەر بایەخدانیان بە بواری تەكنۆلۆجیا و ئاوەدانی، بایەخدانیشیان بە رۆشنبیری كەمتر نییە، بەڵام لە كۆمەڵگەكانی ئێمەدا ئەو شتە كەموكوڕی تێدایە، پێشكەوتنی سەرسوڕهێنەری ماددی دەبینین، كەچی رۆشنبیرییمان دواكەوتووو پڕ كەموكوڕییە، لە هەموو وڵاتە پێشكەوتووەكاندا شارستانی و كولتوور پێكەوە رێدەكەن، لە لای ئێمە هاوسەنگییەكە نەنگ بووە، بۆ نموونە كەسێك كۆشك و تەلارێكی نایابی هەیە، ئۆتۆمبیلێكی دوا مودێل و پارەیەكی زۆرو هاوسەرێكی شۆخ و شەنگی هەیە و لە رووی ماددی(شارستانی)یەوە هیچی پێویست نییە، بەڵام رۆشنبیرییەكەی لاوازو بەرتەسكە، هەست بە كەموكوڕیی دەكات لە كەسایەتییەكەی، بۆ قەرەبوكردنەوەی ئەم كەموكورتییە دێت رەفتاری ناشیاو و نامۆو مامەڵەی ناشارستانی دەكات، بۆیە دەبینین هەمیشە بە قسەی خۆی دەكات و پێگەكەی خۆی دەقۆزێتەوە و خۆویست دەردەچێت، دەستپاك و راستگۆ نییە، تۆزقاڵێك نیشتمانی لا خۆشەویست نییە و دۆستایەتی و برایەتی نازانێت، نیشتمان بە هی خۆی دادەنێت ئەگەر بەرژەوەندییەكانی سەربگرن، بە پێچەوانەوەش هەر سۆزی بۆی نابێت، ئەو بۆ خۆی دەژیێت و خێرو خۆشی بۆ كەس وكارو نیشتمان و نەتەوەكەی نییە، پێغەمبەریش(دخ) دەفەرموێت: (خیر الناس من نفع الناس)، واتا چاكترین خەڵك ئەوانەن سوودیان بۆ خەڵك هەبێت، بۆیە هەندێ جار ئەوانە ئەگەر شتێكی لە سەرەوە دەستكەوت بەقەد ئەو دەستكەوتە دڵسۆز دەبێت، ئەو وەك ئەوە وایە كە خوای گەورە باسی دەكات {ومن الناس من يعبد الله على حرف فإن أصابه خير اطمأن به، وإن أصابته فتنة انقلب على وجهه، خسر الدنيا والآخرة، ذلك هو الخسران المبين}. بۆیە دەڵێم پێویستە دەسەڵات لەگەڵ دەستەبژێری كۆمەڵایەتی ئاشت بێتەوەو پشت بە دەستەبژێری دەسەڵاتدار نەبەستێت، كە بووەتە مایەی كارەسات بۆ كۆمەڵگەكەمان.
