جێگیرنەبوونی دیالۆگ
لەنێوان دەستوور و سیاسەتدا:


«كێشەكان لەبن نایەن نەك لەبەر ئەوەی زۆر قسەمان لەسەر كردوون، بەڵكو تائێستا چارەسەرمان نەكردوون، خۆبەدەستەوەنەدان بۆ هیلاكی و گەڕانەوەی بۆ گۆڕەپانی گشتی بە كەلەرەقی، پێدەچێت ئەركی بنەرەتی ئەو كەسە بێت كە نەیەوێت دەستبەرداری بیركردنەوە ببێت»

پرۆفیسۆری فەرەنسی فرناندۆ دۆمۆن Dumont Fernand

«هەر كۆمەڵگەیەك زامنی مافەكانی تێدا دەستەبەرنەكرابێت، ئەوا هیچ دەستوورێكی نییە»

ماددەی 16 لە دەستوری فەرەنسا 1791


لەئێستادا قسەی زۆر دەكرێت دەربارەی قەیرانی پەیوەندیی نێوان حكومەتی فیدڕال و حكومەتی هەرێمی كوردستانی عێراق كە ناكرێ چارەسەربكرێت مەگەر لە رێی (( وتووێژ لە میانی دەستوور و لەسایەو لە چوارچێوەی ئەو بێت)، لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتەپێشەوە كە پەیوەستە بە: ئەگەر پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی فیدڕال و دەسەڵاتی ویلایەتەكان لە دەوڵەتی فیدڕالدا لە قەیران و گرژی دابێت، ئایا پێویستە لە چوارچێوەی( وتووێژەكانی دەستووری) لەنێوانیادا یەكلایی بكرێتەوە؟ ئایا لەهەر حاڵەتێكدا كە جۆرێك لە ئاڵۆزی لەو پەیوەندییانە رووبدات پێویستە لایەنەكان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر، وتووێژی دەستووری ئەنجامبدەن؟
ئەو رایە ئەوەی لێدەكەوێتەوە كە وتووێژی دەستووری بەردەوامە و ناپچرێت، چونكە گرژی و قەیرانەكان لەو پەیوەندییە فیدڕالییەدا بەردەوام بوونیان هەیە.
بەڵام ئایا لە رووی كردەنییەوە ئەمە دەكرێت؟
ناكرێ ئەو وێناكردنە وێناكردنێكی واقیعی و كردەنی بێت، چونكە دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی بارودۆخ لە دەوڵەتی فیدڕالداو دواتر ( پیربوونی پێشوەختە)ی ئەو دەوڵەتە. بە خوێندنەوەی ئەزموونە فیدڕالییەكان، دوای بڕیاردان لەسەر دەستووری فیدڕالی، وتووێژی دەستووری بۆ چارەسەركردنی كێشەكان ئەنجامنەدراوە، بەڵكو هەندێ راوێژو لێكگەیشتن و یەكلاییكردنەوەی سیاسی دەربارە كراون.
لەم رووەوە هەردوو توێژەر (كاتی لو روی) و ( شیریل سۆندرز) لە لێكۆڵینەوەكەیاندا دەربارەی فیدڕالی لە ئوسترالیا دەنووسن: (( دەستووری فیدڕالیی ئوسترالیا زیاتر لە 100 ساڵ بەردەوام بوو، بەڵام وێڕای ئەمەش توانی خۆی لەگەڵ هەلومەرجی گۆڕاودا بگونجێنێت. هەر كاتێك پەرەسەندنێكی تەدریجی لەمانای دەق و كاریگەریەكەی روویدابێت، ئەمە لەمیانەی تەفسیری دادوەری و گۆرانكاری لە پیادەكردنی سیاسیدا بووە، هەروەها پەرەسەندنێكی پلەبەپلە روویدا لە مانای دەقەكەو كاریگەرییەكەی، بەڵام لەمیانی لێكدانەوەی دادوەریانە و گۆڕینی پیادەكردنی سیاسی، لەگەڵ ئەوەی سیستەمی حكومەت بەو پێیەی دەستور دایناوە چەسپاو دەبێت، بەڵام گفتوگۆی زۆر هەیە بۆ گۆڕانكاریی دەستووری لەپێناو ئەوەی پاراستنی مافەكان كاراتربێت)).
پرەنسیپە بنەڕەتی و جەوهەرییەكانی دەوڵەت لەو دەستوورەدا چەسپاوو قایمتر دەبن كە دەنووسرێتەوەو دوای وتووێژی دەستووری دەردەچن لەنێوان خاوەن دەسەڵاتی سیاسی و هێزبەدەستانی دەوڵەت و كۆمەڵگە، ئەو وتووێژە دەستووریانە تەنیا لە یەك حاڵەتدا دووبارەدەبنەوە ئەویش پێویستی فیعلی بۆ هەمواركردنەوەی دەستوور یان پێداچوونەوەی سەرتاسەری ئەو دەستوورەیە.
لەبەر ئەوە وتووێژو گفتوگۆكردن كاری بنەڕەتین لە مەسەلەی پیادەكردنە دەستوورییەكان و ئەو كێشەو ئاڵۆزیانەی لێوەی سەرهەڵدەدەن.
بۆیە كە دەگوترێت (( ئەنجامدانی وتووێژ لە سایەو لە چوارچێوەی دەستووردا))، ئەمە رەنگدانەوەی راستیی بارودۆخەكە نییە. لێرەدا فەقیهی دەستووری میسری مامۆستا ئیبراهیم دەروێش دووپاتی دەكاتەوە كە (( تێگەیشتنێكی هەڵە هەیە بۆ دەستوور، هەندێ كەس پێیوایە هەڵبەت ئەوە شتێكی حەتمییە كە هەموو دەقێكی دەستوور بە هێز جێبەجێ دەكرێت، ئەمەش تێگەیشتنێكی هەڵەیە، چونكە یاسا توانای لەوە زیاترە كە گوشاری زیاتر بخاتە سەر حكومەت كە زیاتر لە دەستور جێ بەجێ بكات)).
دەستوور و پرەنسیپەكانی بۆ جێبەجێكردنن نەك بۆ ئاراستەكردن لەپێناو دانوستاندندا، بەڵكو پرەنسیپەكانی دەستوور( ئاراستەكراون) بۆ چۆنێتیی پیادەكردنی دەسەڵات، بە رای توێژەری فەرەنسی( فۆنیسكا): دەستوور وەك ((سەركردەیەكی دەستووری)) رەفتاردەكات، بۆیە پێویستە لە رووی یاساییەوە رێزی لێبگیرێت تاكو لە لوتكەی دەوڵەتی یاسادا بێت، بەم جۆرە چاودێریی دەستووری ئەنجامێكی لۆژیكی و پێویستە بۆ ( بەرزیی و پیرۆزیی دەستوور)، بۆیە ئەگەر دەستوور بنكەی باڵای هەرەمی یاسایی بێت لە دەوڵەتدا، ئەوا پێویستە ئەو یاسایانەی لە پەرلەمانەوە دەردەچن لە شێوەی ئەو بن. هەروەها سانسۆری پوچەڵكردنەوەو دوورخستنەوەی یاسا نادەستوورییەكان دابمەزرێت و ببێتە بنەما بۆ هێنانەكایەی زەمانەت دژی ستەم، كەواتە ئەو كارە پێویستی بە بوونی پاسەوانێك هەیە بۆ دابینكردنی ئەو ئاراستەیە وەك (ئەنجومەنی دەستووری لە فەرەنسا و دادگای باڵای فیدڕالی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا).
بۆیە دەستوور كە (بینای ئەندازەیی سیستەمی سیاسی یە، كە لەسەر چوار بەندی بنەڕەتی دامەزراوە، هاووڵاتیبوون و یەكسانی و هاوكوفیی دەرفەت ماف و ئازادییەكان)، ئەمەش نابێ ببێتە بابەتێك بۆ سازش و سازان، پێویستە دەسەڵاتدارانی سیاسی نەكەونە ئەو وەهمەوە كە دەستوور زامنی یەكێتی و مافەكانە، زەمانەت لە واقیعدا دێتەدی نەك لە وەهمدا، كاتێكیش زەمانەت لە واقیعدا نایەتەدی ناكرێ باسی دەستوور بكرێت هەتا ئەگەر دەستوورەكە هەشبێت، بۆیە جاڕدانی فەرەنسی بۆ مافی مرۆڤ و هاووڵاتی كە لە 1789 دەرچووە( كە بۆتە بەشێك لە یەكەم دەستووری شۆڕشی فەرەنسا كە لە 1791 دەرچووە) لە ماددەی 16 دا دەڵێت( هەر كۆمەڵگەیەك زامنی مافەكانی تێدا دەستەبەرنەكرابێت، هیچ دەستوورێكی نییە)، بەم شێوەیە دەستوور ئامرازێكە بۆ دانانی سنوور بۆ دەسەڵات، چونكە دەسەڵات كۆتدەكات لە رێی رێكخستنی پیادەكردنی دەسەڵات لە دەوڵەتدا بە رێگەیەكی پتەوو عەقڵانی، كەواتە دەستوور كاری حوكمڕان و سیاسەتوانان كۆتدەكات، بە رای پرۆفیسۆری فەرەنسی (دۆمینیك رۆسۆ) پەرلەمان لە فەرە نسا نەبۆتە شوێنێكی گونجاو بۆ گفتوگۆكردن بەهۆی بێدەنگیی پەرلەمان و لاوازیی و هەرەسهێنانی رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆی نێوان حكومەت و پەرلەمان، ئەو رووبەڕووبوونەوەیە پەلی هاویشت بۆ رووبەڕووبوونەوەی نێوان حكومەت و ئەنجومەنی دەستووریی فەرەنسی( كە وەك دادگای باڵای دەستوورییە). بە رای پرۆفیسۆر( شانتینۆ) دەستوور لەبەر ئەوەی بوونی هەیەو گەمارۆی دەسەڵات دەدات لە چوارچێوەی دۆخێكی یاساییدا، بۆیە پێویستە سنوورێك بۆ ئەو دەسەڵاتە دابنێت.
بەپێی ئەو مەرج و بارودۆخانە، بەردەوام رەفتارێكی هەمیشەیی لای حوكمڕانان سەرهەڵدەدات لەبەرامبەر گوێ نەدان بە دەستوور یان پشتگوێخستنی یاخود پەكخستنی، فەقیهی ئەڵمانی( یلینیك) پێشتر روونی كردبۆوە كە دەستوور بۆتە شتێكی بێزاركەر یان مۆتەكەیەك بۆ حوكمڕانان لەوەتەی چالاكییەكانیانی بەرتەسك و كۆت كردووە.
دەستوور بەو واتایە و بەپێی رای بیرمەندی فەرەنسی( ئەلیكسی دی توكفیل) بریتییە لە ( دژە كارا)ی ئاژاوە، واتا دوای ئاژاوە دەكەوێت، چونكە كاری رێكخستنی سیستەمی حوكمی دەوڵەت ئەنجامدەدات، هاوكات دەستوور شێوەی هەمیشەیی حوكم و دەسەڵاتە لە دەوڵەتدا، ناكرێ لە دەسەڵاتە پێدراوەكان پاشگەزببێتەوە، چونكە هەر كە دران نابێ بە ویستی كەس لێیان بسەنرێتەوە. هەر كاتێ دەستوور پەسند بكرێت ئەو كاتە دەبێتە ئیلزامی وەك بنكەیەكی بنەڕەتی بۆ ئاراستەكردنی رێكخستنی چالاكییەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت.
لە دەوڵەتی فیدڕالیدا، (دی توكفیل) لە كتێبەكەی (دیموكراسی لە ئەمریكا) دووپاتی دەكاتەوەو پێیوایە كە لێكدانەوەی كێشە ئاڵۆزەكان لە دەستووری ئەمریكیدا پێویستە لە بەرژەوەندیی دەسەڵاتی فیدڕالیدا بێت. دەسەڵاتی فیدڕالی لە دەوڵەتی فیدڕالدا كاتێ لاوازبێت، ناتوانێ خۆی لەبەردەم گورزی بەهێزی ویلایەتەكاندا بگرێت، ئەم حاڵەتەش دەبێتە حاڵەتێكی تازەو مەترسیدار، كە حاڵەتی(هەڵوەشانەوەی فیدڕال)ە كە ناكرێ،بە گوتەی دی توفیل، كارا بێت مەگەر بە ئیرادەی ئازادی هاوبەشی ویلایەتەكان.
كەواتە، كاتێ دەوڵەتی فیدراڵ رووبەڕووی كێشەی قورس و ئاڵۆز دەبێتەوە لە ئەنجامی زێدەڕۆیی و لادان لە دەقەكان و گیانی دەستوور، ئەو كاتە پێویستە سیاسەت و بڕیارگەلی زۆر بگیرێتە بەر بۆ چارەسەركردنی ئەو حاڵەتە تاكو دەوڵەت نەگاتە دۆخی هەڵوەشانەوە، ئەو جۆرە سیاسەتانە پێویستە ئەنجامی راوێژو گفتوگۆ بێت لەنێوان دەسەڵاتی فیدڕال و دەسەڵاتی ئەو ویلایەتانەی دەوڵەتە فیدڕالەكە پێكدەهێنن.
ئەو كێشە ئاڵۆزانە دەكرێ بەم شێوەیە پۆلێن بكرێن:
* ئەو كێشانەی پەیوەستن بە دەستوور و گرنگیشە چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە لەلایەن پسپۆرانی دادگاو سیاسەت، كە ئەو كێشانەی دەخرێنە بەردەمیان دەیانپشكنن و وردبینیان بۆ دەكەن و بڕیاری گونجاویان بۆ دەردەكەن كە كۆتایین و پێویستە جێبەجێ بكرێن.
* ئەو كێشانەی پەیوەستن بە مەسەلەی هاوكاری و كێبڕكێ و خستنەڕووی پێشنیاری تازە كە زەمینەیەك پێكدەهێنن بۆ راوێژو گفتوگۆو گەنگەشەكردن لە نێوان لایەنەكاندا، ئەو كێشانە كێشەی جێبەجێكارین لە ئەنجامی جێبەجێكردنی دەقەكانی دەستوور و بەكارهێنانی دەسەڵاتەكان كە لەو دەقانەدا هاتوون، هەروەها ئەو كێشە كردەییانەی كە رەنگە سەرهەڵبدەن كە پێویستە هەڵوەستەیان لەسەر بكرێت و گفتوگۆیان دەربارە بكرێت و چارەسەری واقیعیانەیان بۆ دەست نیشان بكرێت، ئەم دۆخە پێویستی زۆری بە نیازپاكی هەیە لە لایەنە سیاسییە كاراكانەوە تاكو بتوانن چارەسەری ئەو تەحەددیانە بكەن كە دێنە پێش، لێرەدا پێویستە جەخت لەوە بكرێتەوە كە چارەسەرو پاشەكشەكردنی بەرامبەر بەسە بۆ چەسپاندنی فیدڕالییەت وەك سیستەمێكی سەركەوتووی كارا.
لە حاڵەتی عێراقدا كێشەكان لەوەتەی پەسندكردنی دەستووری 2005 و داننان بە هەرێمی كوردستان وەك هەرێمێكی فیدڕالی لەناو فیدڕالییەتی عێراق سەریان هەڵداوە. هەرێمی كوردستان تائێستا بە تاكە هەرێم ماوەتەوە ئەوەش سروشتی فیدڕالییەتی عێراقی ئاڵۆزكردووە، چونكە بوو بە تاكە نموونەیەكی پیادەكردنی فیدڕالی و ناكۆك لەگەڵ ئەوەی كە باوو ئاساییە لە رێكخستنی فیدڕالییەتەوە، لە رووی ئەوەی كە فیدڕالییەت پێویستە بەلای كەم لە دوو هەرێم پێكبێت، ئەو رەوشە تایبەتییە سروشتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ دەسەڵاتی فیدڕال ئاڵۆزكرد كە هەوڵیداوە بە شێوەیەك مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە بكات كە بە تەواوی و ورد دەقەكانی دەستووری جێبەجێ نەكردووەو ئەمەش بووە هۆی پەیداكردنی درزێكی سەخت لە ژێرخانی دەستووردا و دۆخەكەی زۆر لە خەونی ئەوانەی دەستووریان لە ساڵی 2005 نووسییەوە، دوورخستەوە.
ئەو درزە لە راوبۆچوونەكانی نێوان دەسەڵاتی فیدڕال و دەسەڵاتی هەرێم زەمینەیەكی گونجاوی بۆ كێشەو جیاوازییەكان هێنایە كایەوە كە بە شێوەیەكی مەترسیدار كەڵەكەبوون و بوونە هەڕەشە بۆ سەر بوونی عێراق وەك دەوڵەت.
لەبەر ئەوە شتەكە زۆر جیدییە بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی گرنگ و یەكلاكەرەوە بۆ ئەوەی دەقەكانی دەستوور بە تەواوی جێبەجێ بكرێن، ئەوەش نابێت تەنیا بە وتووێژی دەستووری، بەڵكو لە رێی راوێژو گفتوگۆی كراوەو راشكاوانەو عاقڵانە كە بگەنە بڕیارو سیاسەتەی گونجاو كە گیان بكاتەوە بە بەر رۆحی دەستوورو مان بۆ سیاسەت بگەڕێنێتەوە كە پێویستە گوزارشت لە بەرژەوەندیی گشتیی هاوبەش بكات بە تێگەیشتنی ئەرستۆ، هاوكات گوزارشت لە واقیعی فرەیی سیاسی بكات بە تێگەیشتنی (هانا ئارندت).