هێشتا زووە بڵێین كە شكست و بەزینی داعش لە موسڵ كۆتایی ئەو رێكخراوەیە، هەرچەندە لە لایەنی رووبەڕووبوونەوەی ئەو رێكخراوە تیرۆریستە ئاماژەیە بۆ ئەم باسە، ئەم شتە پەیوەندیی بە هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكییەوە هەیە، هاوكات رەهەندی فیكری و ئایینی و تایفەگەری و سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و یاسایی و مێژوویی و پەروەردەیی و دەروونیشی هەیە، واتا پەیوەستە بە كۆی ئەو هەلومەرجانەی كە هۆكاری سەرهەڵدانی رێكخراوە تیرۆریستییەكان بوون، بگرە هەر لە رێكخراوی ئەلقاعیدەوە تا دەگاتە رێكخراوی داعش. هێندەی ئەوەی ژینگەیەكی عێراقی هەبوو بۆ سەرهەڵدانی داعش، ئەوەندەش فەزایەكی ئیقلیمیش لەئارادا بوو كە بووە هۆی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی تیرۆرو یارمەتیی جووڵانەوەو گواستنەوەی دا، ئەویش بە سوودوەرگرتن لە بارودۆخی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی.
ئەگەر چوونی سوپای عێراق بۆ ناو مزگەوتی گەورەی نور كە ئەبوبەكر بەغدادی دەوڵەتەكەی تێدا راگەیاند لە حوزەیرانی ساڵی 2014 لاپەڕەیەكی لە لاپەڕەكانی ئەو رێكخراوەی پێچابێتەوە، ئەوا رەنگە چەندین لاپەڕەی دیكە مابن كە پێویستیان بەوەیە بەیەكجاری بپێچرێنەوە، تاكو بە یەكجاری ئەو دۆسێیە دابخرێت و لە ئاسەوارو لێكەوتەكانی رزگارمان ببێت، دیارە ئەم كارەش پێویستی بە كات و هەوڵی زۆر هەیە تا ئەم ئامانجە دێتەدی، ئەم پرسەش تەنیا پەیوەندیی بە عێراقەوە نییە، بەڵكو پەیوەستە بە سووریاشەوە كە هاوكاتە لەگەڵ شەڕی رزگاركردنی رەققە لەچنگ داعش، هەروەها بەو ناوچەو وڵاتانەش كە داعشیان تێدایە و هەندێ وڵاتی دیكەش كە شانەی نووستووی ئەو رێكخراوەیان تێدان، هەتا ئەگەر كردەوەی تیرۆریستیشیان تێدا ئەنجام نەدرابێت، بەڵام بوونەتە یاریدەدەرو رێگائاسنكار بۆ هاتوچۆی تیرۆریستانی رێكخراوەكە.
داعش لەخۆڕا درووست نەبووە، بەڵكو سەرەنجامی كلتوورێكی باوە بە هەموو شێوەكانییەوە كە كۆنتڕۆڵی عەقڵی ئەو لاوانەی كردووە كە بەدرێژایی دەیان ساڵ بێ ئومێدبوونە و مێشكیان بەبەرنامە شۆراوەتەوە و لەناو ئەو بارودۆخە ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیرییەدا ژیاون كە تەنیا هەژاری و نەخوێندەواری و جوداكاریی بوونیان هەیە، ئەمە سەرەڕای ئەو سوكایەتی و مەینەتییەی دووچاری گەلان بۆتەوە لە ئاكامی تێكچوونی هاوسەنگیی سیستەمی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئەم زەمینەو كەشوهەوایانە لەباربوون بۆ ئەوەی تیرۆر زیاتر سەرهەڵبدات و بەهێزبێت، بەتایبەتیش دوای شكستی دەوڵەتی نیشتمانی دوای سەربەخۆیی لە هەندێ لە دەوڵەتانی ناوچەكە و بێ تواناییان لە ئەركی رزگاریی نیشتمانی و بەدیهێنانی پەرەپێدان بە هەموو لایەنەكانیەوە، هەروەها رۆڵی هۆكاری دەرەكی و دەستتێوەردانی بیانی و شەڕو شۆڕو داگیركاری و دوژمنكاریی بەردەوام.
بەشێوەیەكی گشتی قوتابخانەو پڕۆگرامەكانی خوێندن بە تایبەتی و هەندێ دامەزراوەی ئایینی و مەلاكان بە وتارەكانیان كە مەبەستیان سڕینەوەی بەرامبەرە، ئەمانە هەموویان رۆڵی نەرێنیان گێڕاوە لە بڵاوكردنەوەی كەشوهەوای توندڕۆیی و دەمارگیری، كاتێكیش توندڕۆیی لە فیكرەوە دەبێتە هەڵسوكەوت و پیادەكردن، تەنیا توندوتیژی و تیرۆر بەرهەمدەهێنێت، وەك بەشێك لە بیروباوەڕی خۆبەزلزانین كە ئیدیعای راستەقینەو چاكترینخوازی دەكات بەپشتبەست بە ئایین و خەیاڵی نزیكبوونەوە لە خوا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە وتاری یەكلایەنی و لێكدانەوەی ئیسلامخوازی سەروەربێت بەو شێوەیەی كە پیرۆزەو گفتوگۆ و گەنگەشە هەڵناگرێت، بەڵام لە راستیدا تەنیا ئیجتهادی فیقهییە و قابیلی چەوت و راستە.
بەم شێوەیە داعشخوازی لە چوارچێوەی دامەزراوەیەكی باوی كلتوور گەشەی كرد بەتایبەتیش بە لاوازیی هاووڵاتیبوون یان هەستكردن بەو لاوازییە یاخود نەبوون و كەمیی پرەنسیپەكانی شەراكەت و بەشداریكردن و یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی كە بنەمای سەرەكیی هاووڵاتیبوونن، چجای پیادەكردنی سیاسەتی جوداكاریی و پێشێلكردنی مافەكانی مرۆڤ.
ئێستا دەپرسیت چۆن ئۆپەراسیۆنی رزگاركردنی موسڵ دەتوانێت داعش لەناوبەرێت و لەوەش گرنگتر داعشخوازی وەك فیكرێكی تیرۆر بنبڕبكات؟ داعشخوازی تا ئێستا كاریگەریی ئایدیۆلۆژیی هەیە بۆ سەر توێژێكی گەنجان كە هەست بە جوداكاریی و نەبوونی هیواو ئومێد دەكەن، تەنانەت لە ڕووی سەربازی و سیاسیشەوە داعش تائێستا دەستی گرتووە بەسەر چەند ناوچەیەكی دیكەی وەك تەلەعفەری نزیك موسڵ، هەروەها بیابانی نەینەواو ئەنبار، وێڕای حەویجەو شەرگات و سنووری نێوان هەردوو شارۆچكەی حەدیسەو قائم لەسەر سنووری عێراق و سووریا، ئەمەش دیارە پێویستی بە هەوڵێكی چڕ و هەمەلایەنە هەیە لە رێی هەڵمەتێكی پڕۆپاگەندەی فیكری بە هۆی دامەزراوەیەك كە بتوانێ دژایەتیی ئەو فیكرە تیرۆریستییە بكات.
راستە بەزین و شكستی سەربازیی داعش لە موسڵ رەنگدانەوەی ئەرێنی دەبێت لەسەر ئەو شەڕانەی لەو ناوچانە دەكرێن، ئەمەش پێویستی بە كۆششێكی سەربازی و هەواڵگریی و ئەمنیی چڕوپڕ هەیە تاكو گیانی هاووڵاتیانی سڤیل پارێزراوبێت، وێڕای هەوڵی رۆشنبیری و پەروەردەیی و ئایینی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی فیكری داعش داعشخوازی بە شێوەیەكی گشتی، بەتایبەتیش هەڵوەشاندنەوەی وتار و رەگەزەكانی فیكرەكەی بەپێی بەرنامەیەكی لێبوردەیی و مرۆیی و سەردەمیانە.
لەناوبردنی داعشخوازی پێویستی بە پڕۆژەیەكی ئەلتەرناتیڤ هەیە، بەشێوەیەك كە وەك سەركەوتنێكی فیكری ستراتیژیی بێت لە هەموو بەرەكاندا تاكو بتوانێت شوێنی داعش و داعشخوازی بگرێتەوە، تاكە دەروازەش لە عێراق بریتییە لە پەلەكردن لە بیاتنانەوەی ئەو ناوچانەی كە شەڕوشۆڕ كاولیكردوون و خەڵكە ئاوارەكەشی بۆ بگەڕێنەوەو قەرەبووش بكرێنەوە و دەست بكرێت بە پەرەپێدانی وڵات بەپێی پلانێكی گونجاوو پلەبەپلە، هاوكات كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان چارسەربكرێت بە جێبەجێ كردنی ماددەی 140ی دەستوور، دیارە ئەمەش پێویستی بە بوونی ئیرادەیەكی سیاسیی یەكگرتوو و بەدیهێنانی ئاشتەوایی نیشتمانیی راستەقینە هەیە، هەروەها بەرزڕاگرتنی ئاستی هاووڵاتیبوون وەك بەهایەكی باڵا لە دەرەوەی چوارچێوەی سیستەمی پشكپشكێنەی تایفی و ئیتنی، لەگەڵ دانانی سنوورێك بۆ دیاردەی گەندەڵی كە رووی دووەمی تیرۆرە، ئا بەم شێوەیە دەكرێت بەیەكجارەكی داعشخوازی بنبڕبكرێت.